Қозоғистонда сланец нефтининг келажаги борми
Ҳукумат Қозоғистоннинг илк сланец нефти, яъни кероген номи билан ҳам машҳур нефть шу йили қазиб олиниши кутилаётганини эълон қилди. У оддий, таниқли нефтдан қандай фарқ қилади, қазиб олиш харажатлари қандай ва у атроф-муҳитга зарар етказмайдими? Кazinform мухбири бу саволларга жавоб топишга ҳаракат қилди.
"Қора олтин инқилоби"
Сланец нефти нима? 2009 йилда Буэнос-Айресда бўлиб ўтган халқаро газ конференциясида ВР (British Petroleum) раҳбари Тони Хейворд сланец газини ишлаб чиқаришга ўтиш бошлангани ва илғор технология яратган Қўшма Штатлар "сланец инқилоби"ни амалга оширишини эълон қилди. Американинг бир қатор йирик компаниялари нефть ва газ қазиб олишнинг янги йўналишида фаол ишлай бошладилар.
Сланец нефти одатда паст ўтказувчан жинсларда учрайди. Уни қазиб олиш технологияси скважина маълум бир чуқурликка етганидан кейин горизонтал бурғулашни ўз ичига олади. Бурғулашда тош қатламларини ажратиш керак ва бу мақсадда гидравлик парчалаш қўлланилади. Таркибида сланец нефти бўлган қатламни парчалаш учун сув ва турли кимёвий моддалар аралашмаси кўп миқдорда юборилади.
— Умуман олганда, нефть анъанавий ва ноанъанавий турларга бўлинади. Биз сланец нефтини ноанъанавий деб таснифлаймиз. Ҳозирги вақтда дунёда сланец нефтига эътибор кучаймоқда, чунки анъанавий нефть захиралари тугайди. Буни АҚШ мисолида яққол кўрсатиб турибди. Ҳозирги вақтда Американинг нефть қазиб олиш бўйича Саудия Арабистони ва Россиядан устунлиги асосан сланец нефтига боғлиқ. 2000 йилларнинг бошида Қўшма Штатлардаги анъанавий нефть захиралари кескин камайди. 2007–2008 йилларда улар янги технологиялардан фойдаланишни бошладилар ва яна ишлаб чиқариш ҳажмини оширишга муваффақ бўлишди, деб тушунтирди нефть ва газ бўйича таҳлилчи Абзал Наримбетов.
Унинг сўзларига кўра, ҳозирда сланец нефти АҚШ ишлаб чиқаришининг 70 фоизини ташкил қилади. Қолган 30% анъанавий нефтга тўғри келади. 2000 йилларнинг бошида анъанавий нефтнинг улуши 90% ни ташкил этди. Яъни, ўша вақтдан буён бу мамлакатда сланец нефтини қазиб олиш 7 баробар ошди.
Сланец нефти захиралари бўйича дунёда биринчи ўринда АҚШ эмас, Россия, сланец гази бўйича эса Хитой етакчилик қилмоқда. Бу АҚШ Энергетика ахборот бошқармаси маълумоти.
Энди Қозоғистондаги сланец нефти заҳиралари ҳақида. Сўровимизга жавобан Энергетика вазирлиги келгусида Қарағансой конида ноанъанавий нефть қазиб олинишини маълум қилди. Ушбу лицензияланган ҳудуд Улитау ва Қизилўрда вилоятларига тегишли. Қазиб олиш «САУТС-ОЙЛ» МЧЖ томонидан амалга оширилади. Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, кондаги сланец нефти захиралари 56,4 миллион тоннани ташкил этади.
Нефть ва газ саноати мутахассиси А.Наримбетовнинг фикрича, сланец нефтининг ўзига хослиги шундаки, у нефть даврини узайтиради. Мутахассис АҚШни мисол қилиб келтирди, уларда кунига ўртача 13 миллион баррель нефт қазиб олинади, бироқ сланец нефти бўлмаганида, ишлаб чиқариш ҳажми бор-йўғи 4 миллион баррель бўлар эди. Шунда Америка қолган қисмини импорт қилишга мажбур бўлади ва дунёдаги етакчи нефть ишлаб чиқарувчиси бўлмайди.
Қазиб олиш таннархи қанча бўлади?
Анъанавий нефть ва сланец нефти — ҳаммаси "қора олтин" дир. Улар фақат экстракция усулларида фарқланади.
Анъанавий нефть йирик ер ости омборларида мавжуд бўлади ва вертикал скважиналар орқали чиқарилади. Сланец нефти эса тош қатламларида мавжуд бўлади. У ерда вертикал равишда эмас, балки горизонтал равишда бурғулашади, гидравлик парчалаш ёрдамида нефтни "сиқиб чиқаради".
Нефть ва газ бўйича таҳлилчи Асқар Исмаиловнинг айтишича, бу қимматроқ ва мураккаб жараён, бироқ технологик тараққиёт туфайли АҚШ сланец нефтини қазиб олишни сезиларли даражада оширган.
— Сланец нефтининг таннархи бир қанча муҳим омиллардан иборат. Қазиб олишни бошлашдан олдин компаниялар геология-қидирув ва лицензия олишга пул сарфлашади. Бу фақат дастлабки инвестициялардир, уларсиз нефть захиралари мавжудлигини ва уни қазиб олиш қанчалик фойдали бўлишини аниқлаш мумкин эмас. Асосий харажатлар қудуқни бурғулаш ва гидравлик парчаш (фрекинг) технологиясини ўз ичига олади. Қаттиқ қатламлардан нефть олиш учун горизонтал скважиналар бурғуланади, уларга юқори босим остида сув ва кимёвий моддалар юборилади. Бу қиммат жараён, бир скважинани бурғулаш бир неча миллион долларга тушиши мумкин, — дейди мутахассис.
Мутахассиснинг таъкидлашича, қазиб олиш бошланганидан кейин ҳам компаниялар доимий харажатларга дуч келишади. Скважиналарни сақлаш керак, ходимларга маош тўлаш, кимёвий моддалар ва электр энергиясини сотиб олиш керак. Транспорт ҳам бор. Кўпгина сланецли нефть конлари асосий нефть қувурларидан узоқда жойлашган, шунинг учун нефть танкерларда ёки темир йўлда ташилади. Яъни, харажатлар бисёр.
— Яна бир муҳим масала, сланецли нефть скважиналари тезда тугайди. Бир неча йил ичида уларнинг унумдорлиги 70-90% га камаяди. Шу сабабли, қазиб олиш ҳажмини сақлаб қолиш учун компаниялар доимий равишда янги скважиналарни бурғилашлари даркор. Бу доимий инвестицияларни талаб қилади. Одатда сланец нефтининг таннархи анъанавий нефтникидан қимматроқ, — дейди А.Исмаилов.
Шу билан бирга, Абзал Наримбетов таъкидлаганидек, сланец нефтини қазиб олиш бўйича харажатлар ҳозирда камаймоқда.
— Сланец нефтининг ўзига хос қазиб олиш нархи бор. 2010 йилда бир баррель учун 80 доллар бўлган бўлса, 2023 йилда 40-50 долларгача тушиб кетди. Яъни сланец нефтини қазиб олиш арзонлашди. Албатта, янги конларда ҳар баррель учун 60 долларга етиши мумкин. Бу ерда нефть нархининг бир баррель учун 60 доллардан пастга тушиши, биринчи навбатда, АҚШнинг ўзи учун фойдасиз эканлигини ҳисобга олиш керак. Чунки улардаги нефтнинг 70 фоизини сланец ташкил этади, — деди А.Наримбетов.
Қозоғистон сланец нефтини қазиб олиш бўйича етарли тажрибага эгами?
Умуман олганда, мамлакатда бу борадаги ишлар маҳаллий пудратчилар ёрдамида бошланиши аниқ. Аммо мутахассислар қазиб олишда хорижлик ҳамкорлар иштирок этишини тўғри деб ҳисоблайдилар.
— Қозоғистон 2010 йилдан бошлаб горизонтал бурғулаш технологиясидан фойдаланмоқда. Сланец нефтини қазиб олишга қодир қозоғистонлик пудратчилар бор. Шу боис, маҳаллий мутахассислар етарлича тажрибага эга, деб ўйлайман. Лекин хорижлик пудратчилар ҳам келса яхши бўларди. Биз уларнинг янги технологияларидан хабардор бўлишимиз керак. Бу эса рақобатнинг кучайишига хизмат қилади, — дейди А.Наримбетов.
Аммо таҳлилчи А.Исмаиловнинг прогноз қилишича, сланец нефтини ўзимиз ишлаб чиқарсак, қийинчиликларга дуч келамиз. Қозоғистоннинг анъанавий нефть қазиб олиш бўйича катта тажрибасига қарамай, сланец “қора олтин”ни қазиб олиш мутлақо бошқа технологиялар, махсус билим, асбоб-ускуналар ва махсус усулларни талаб қилади.
— Асосий қийинчилик - гидравлик парчалаш усулини ўзлаштириш, усиз зич жинслардан нефть олиш мумкин эмас; анъанавий скважиналардан фарқи шундаки, уларни доимий равишда бурғулаш керак. Бу ишнинг юқори суръатини ва самарали логистикани талаб қилади. Масалан, АҚШда бу жараён максимал даражада автоматлаштирилган, аммо Қозоғистонда бу тизим ҳали ўрнатилмаган, — дейди эксперт.
Яна бир муаммо - инфратузилманинг етишмаслиги. Сланец нефтини самарали қазиб олиш учун кенг йўл тармоғи, нефть қувурлари ва фойдаланилган сувни зарарсизлантириш учун кучли инфратузилма керак. Ҳозирда мамлакатда бу инфратузилма ҳали тўлиқ шаклланмаган. Агар унинг ривожланишига сармоя киритилмаса, ишлаб чиқариш харажатлари жуда юқори бўлади. Шунинг учун, дастлабки босқичда чет эллик ҳамкасбларни жалб қилиш яхши бўлади.
Иқлим ва сув ресурсларига таъсири
Иккала эксперт ҳам сланец нефтини қазиб олишдан келиб чиқадиган экологик таҳдидларга ишора қилмоқда. Асосий муаммо - ишлатиладиган катта ҳажмдаги сув ва унга қўшилган кимёвий моддалар.
— Зич жинслардан нефть олиш учун скважиналарга миллионлаб литр сув, қум ва махсус қўшимчалар қуйилади. Бу қатламларни парчалашга ёрдам беради, лекин ер ости сувларини ифлослантириш хавфини яратади. Назарий жиҳатдан скважиналарнинг ҳимоя қатламлари кимёвий моддаларнинг ер ости сувларига кириб кетишига йўл қўймаслиги керак, бироқ амалиёт шуни кўрсатадики, нохуш ҳолатлар мавжуд, — дейди А.Исмаилов.
Сланец нефтини қазиб олишда ишлатиладиган сувни фойдаланиш қийин. Қатлам сингандан сўнг, нефть билан бирга оғир металлар ва ҳатто радиоактив элементларни ўз ичига олган суюқлик юзага келади. Уни тўлиқ тозалаш катта харажатларни талаб қилади, шунинг учун кўп ҳолларда бу сув чуқур ер ости тузилмаларига қайта юборилади. Аммо бу усул зилзилага олиб келиши мумкин. Қайд этилишича, АҚШда сланец нефти интенсив қазиб олинадиган ҳудудларда сейсмик фаоллик кучайган.
А.Наримбетов ҳамкасбининг фикрига қўшилади.
— Америкада сланец нефтини ишлаб чиқариш учун сув тайёрлайдиган махсус марказлар мавжуд. Қаерда сув танқис бўлса, уни чиқариш қийин. Аммо бу ерда шуни ҳисобга олиш керакки, биз ҳар куни ишлатадиган сув эмас, балки ер ости сувлари ишлатилади. Камчиликлардан қочиш йўлларини топиш мумкин, бу АҚШда амалга оширилмоқда. Бу ерда атроф-муҳит мавзуси пайдо бўлади. Америкалик олимлар аниқ илмий далиллар келтирмасалар-да, келажакда сланец нефти қазиб олинадиган ҳудудларда зилзилалар содир бўлиши мумкинлигини тахмин қилмоқдалар. Чунки сланец нефти гидравлик парчалаш ёрдамида олинади, бу эса катта ёриқлар ҳосил қилади, — дейди мутахассис.
Унинг сўзларига кўра, қазиб олишдан кўрилган зарар шу билан тугамайди. Сланец нефтини қазиб олиш жараёнида метан ажралиб чиқади. Бу карбонат ангидриддан кўра глобал иқлим ўзгаришига кўпроқ таъсир кўрсатадиган иссиқхона газидир. Ҳатто қаттиқ назорат остида ҳам газнинг маълум бир қисми атмосферага тарқалиб, глобал исиш жараёнини кучайтиради.
Умуман олганда, сланец нефтини қазиб олиш энг экологик тоза деб ҳисобланмайди. Янги технологиялар атроф-муҳитга зарарни минималлаштиришга қаратилган, аммо уни бутунлай йўқ қилиш мумкин эмас. Шу боис кончилик қоидаларига қатъий талаблар қўйилиши, компаниялар эса ўз навбатида масъулият билан ишлаши лозим.
Эслатиб ўтамиз, 2024 йил охирида Қозоғистон ОПEК+ доирасида нефть қазиб олишни қисқартириш бўйича келишувни узайтирган эди. Қозоғистон Энергетика вазирлиги вакиллари бу қарор мамлакат нефть бозорига қандай таъсир кўрсатиши мумкинлигини изоҳлади.
