Қозоғистонда бошоқли дон экинларидан рекорд даражада ҳосил олинди, молиялаштириш ҳажми 580 миллиард тенгега ошди
ASTANА. Кazinform - Primeminister.kz таҳририяти Давлат раҳбарининг Мурожаатномасида белгилаб берилган қозоғистонликларнинг ҳаёт сифатини ошириш ва мамлакатнинг узоқ муддатли ижтимоий-иқтисодий мақсадларига эришишга қаратилган асосий устувор йўналишлар ва чора-тадбирлар юзасидан йил якуни бўйича шарҳ тақдим этди.

Қишлоқ хўжалиги иқтисодиётнинг муҳим тармоқларидан биридир. Бугунги кунда аҳолининг 37% дан ортиғи қишлоқларда истиқомат қилади ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ривожланиш даражаси қозоғистонликларнинг аксарияти фаровонлигига бевосита таъсир қилади. Мамлакат ўзининг бепоён ҳудуди, бой ресурслари туфайли улкан салоҳиятга эга. Давлат ушбу соҳани соддалаштирилган молиялаштириш ва субсидиялар бериш орқали фаол қўллаб-қувватламоқда, шунингдек, қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқариш ва лизинг ҳажмининг ўсишини рағбатлантирмоқда. Бу чора-тадбирларнинг барчаси ўз самарасини бермоқда: бу йил мамлакат деҳқонлари ғалладан рекорд даражадаги ҳосил олишга эришди.
Ўрим-йиғим кампанияси
Жорий йилда баҳорги экиш ва кузги йиғим-терим ишларини муваффақиятли ўтказиш учун барча шароит яратилган. Президент топшириқлари доирасида агросаноат мажмуасини молиялаштиришнинг мавжудлиги таъминланди. Соҳани имтиёзли молиялаштириш ҳажми биринчи марта рекорд даражадаги 580 миллиард тенгени ташкил этди ва бу маблағлар фермерларга тўғридан-тўғри кредитлар бериш, фоиз ставкаларини пасайтириш ва форвард харидларга йўналтирилди. 2025 йилда молиялаштириш ҳажмини 700 миллиард тенгега етказиш режалаштирилган. Кузги об-ҳавонинг қулайлиги йиғим-терим даврида ёғингарчилик бўлишига қарамай, кампанияни сезиларли талофатларсиз ўтказиш имконини берди.

Натижада республика деҳқонлари бошоқли дон экинларидан рекорд миқдорда ҳосил олди: ўртача ҳосилдорлик гектарига 16,1 центнерни ташкил этди, 26,7 миллион тонна ғалла ўриб олинди. 2023 йилда ўртача ҳосилдорлик 10 т/га ташкил этган эди. Бундан ташқари, 3,2 миллион тонна мойли экинлар (ҳосилдорлиги 10,9 т/га), 2,9 миллион тонна картошка, 3,9 миллион тонна сабзавот ва 2,6 миллион тонна полиз экинлари йиғиб олинди.
Агротехнологиялардан тўғри фойдаланиш, сифатли уруғлик, минерал ўғитлар, ўсимликларни самарали ҳимоя қилиш натижасида юқори ҳосилдорликка эришилди.

Келгусида қишлоқ хўжалиги экинларини диверсификация қилиш ишлари давом эттирилади. Президент топшириғига биноан ишлаб чиқилган “Йўл харитаси” доирасида 2024-2028 йилларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари умумий ҳажмини икки баравар ошириш вазифаси қўйилди. Умуман олганда, Қозоғистон Республикаси агросаноат мажмуасини 2021-2030 йилларда ривожлантириш концепцияси доирасида 2030 йилгача буғдой ҳосилдорлигини гектарига 20 центнерга етказиш кўзда тутилган. Таъкидлаш жоизки, Давлат раҳбари топшириғига кўра, 2025 йилги баҳорги экиш ва кузги ҳосилни йиғим-терим ишларини молиялаштириш жорий йилда бошланган.
Ғаллани қабул қилиш
Вилоят ҳокимликлари маълумотларига кўра, республикадаги ғалла сақлаш омборларининг умумий сиғими 30 миллион тоннани ташкил этади. Жумладан, лицензияга эга бўлган мавжуд ғалла қабул қилиш корхоналарида 12,7 миллион тонна, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчи корхоналарда 17,4 миллион тонна ғалла сақланмоқда. Кўрсатилган қувват ўтган йиллардаги захираларни ҳисобга олган ҳолда йиғилган маҳсулотларни сақлаш учун етарли.
Ғалла қабул қилиш корхоналарига 7,9 миллион тоннага яқин ғалла топширилди, шундан 5,7 миллион тоннаси буғдойдир. Қолган ғалла деҳқонлар омборларида сақланади. Айни пайтда лицензияга эга элеваторларнинг юкламаси 44 фоизни ташкил этади. Янги маҳсулотни қабул қилиш учун элеваторларни бўшатиш учун ғаллани ташиш ва тарқатиш ишлари давом этмоқда. Августдан ноябргача 3,5 миллион тонна ғалла ташилди.
Экин майдонларини диверсификация қилиш
Қозоғистон қишлоқ хўжалигининг улкан салоҳиятига эга бўлиб, бу мамлакатнинг диверсификацияланган ва инклюзив иқтисодий ўсишига ҳисса қўшиши мумкин. Ҳудуднинг кенглиги, аҳоли зичлиги пастлиги ва йирик қишлоқ хўжалиги ерларининг мавжудлиги асосий афзалликлардан биридир. Республикада қишлоқ хўжалиги экинларини диверсификация қилиш бўйича ишлаб чиқаришнинг талабга жавоб беришини таъминлаш, шунингдек, етиштириладиган экинларнинг биологик эҳтиёжларини маҳаллий агроиқлим ва табиий шароитга янада яқинроқ мослаштиришга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.

2024 йилда умумий экин майдони 23,3 миллион гектарни ташкил этади, шундан 21,1 миллион гектарига ёзги экинлар тўғри келади. Ўтган йилга нисбатан буғдой майдонлари 560,9 минг гектарга камайиб, 13,1 миллион гектарни ташкил этди. Мойли экинлар ҳажми 135,5 минг гектарга ошиб, 2,9 миллион гектарга етди.
Шу билан бирга, қанд лавлаги майдонларини кўпайтириш (5,5 минг гектарга кўпайди, натижада 25,2 минг гектар) ва намликни яхши кўрадиган экинлар: пахта (10 минг гектар) ва шоли (2,2 минг гектар) майдонларини қисқартириш бўйича ишлар олиб борилди.
Натижада қисқартирилган майдонларда ижтимоий аҳамиятга эга ва юқори рентабелли экин майдонлари кўпаяди. Шунингдек, ҳудудларда мустаҳкам ем-хашак базасини яратиш мақсадида ем-хашак экинлари майдонларини кўпайтириш ишлари олиб борилмоқда.
Маҳсулотларни сотиш
Қозоғистон ҳар йили 8-9 миллион тонна ғалла, шу жумладан 6,5-7,5 миллион тонна буғдой экспорт қилади. Экспорт географияси 40 дан ортиқ мамлакатларни қамраб олади. Анъанавий бозорлар - Марказий Осиё давлатлари, Афғонистон, Хитой, Туркия, Эрон, Италия, Тунис. Жорий йилнинг ноябрь ойи охиригача 6,3 миллион тонна ғалла экспорт қилинди. Янги маҳсулотлар экспорти ҳажми 2,37 миллион тоннани ташкил этиб, 2023 йилнинг мос даврига нисбатан 52 фоизга кўпдир.
Ўзбекистонга етказиб бериш ҳажми ўтган йилги 665 минг тоннага нисбатан 42 фоизга ошиб, 944 минг тоннани ташкил этди. Тожикистонга етказиб бериш 2023 йилдаги 254 минг тоннадан 49 фоизга ошиб, жорий йилда 377 минг тоннага етди. Хитойга экспорт ҳажми 17 фоизга ошди ва 355 минг тоннага етди (ўтган йили 304 минг тонна), Афғонистонга етказиб бериш ҳажми 71 фоизга ошиб, 115 минг тоннани ташкил қилди (ўтган йили бу кўрсаткич 67 минг тонна эди). Эронга экспорт ҳажми 30 баравар ошди - 10 минг тоннадан 299 минг тоннагача ошди.

Жорий йилда экспорт салоҳияти 12 миллион тоннага етиши кутилмоқда. Асосий бозорлар Марказий Осиё давлатлари, Хитой, Афғонистон, Италия ва бошқа давлатлардир. Шунингдек, Қора денгиз ва Болтиқ денгизи орқали Озарбайжон, Афғонистон (Туркманистон орқали транзитда), Эрон, Ироқ, Шимолий Африка мамлакатлари ва Европа Иттифоқига етказиб бериладиган 2 миллион тоннагача ғаллани ташишни ташкил этиш масаласи ишлаб чиқилмоқда.
Иш самарадорлигини ошириш мақсадида Қозоғистонда ғалла ташишни режалаштириш бўйича оператив ғалла штабини яратиш бошланди. Экспорт географиясини кенгайтириш мақсадида халқаро йўлакларни яратиш бўйича лойиҳалар амалга оширилмоқда.
Шу билан бирга, бозорга тартибга солувчи таъсир кўрсатиш мақсадида “Озиқ-овқат корпорацияси” МК” АЖ томонидан фермерлардан ғалла сотиб олиш чоралари кўрилмоқда. Янги маҳсулотларни тўғридан-тўғри харид қилиш Давлат раҳбарининг қишлоқ хўжалиги ходимларининг биринчи форумида берган вазифалари ижроси доирасида амалга оширилмоқда. Биринчи босқичда Ҳукумат захирасидан 10 миллиард тенге ажратиш ҳисобига бозор нархида 150 минг тонна маҳсулот сотиб олиш таклиф этилмоқда. Ғалланинг биринчи хариди кичик фермер хўжаликларидан амалга оширилади, бу эса маҳсулотнинг адолатли нархда сотилишини таъминлайди. Шунингдек, ортиқча ғаллани сотиб олиш механизмини жорий этиш орқали ички бозордаги нарх конъюнктурасига воситачиларнинг таъсирини минималлаштириш кўзда тутилган. “Озиқ-овқат корпорацияси” қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан белгиланган меъёр ва сифат талабларига риоя қилган ҳолда, рақобат шароитида ғалла сотиб олади.
Ўғитлар учун субсидиялар
Бозорда энг кенг тарқалган ўғитлар аммиакли селитра, аммофос, карбамид, аммоний сульфат, сульфоаммофос ва NPK (азот, фосфор, калий). Бундан ташқари, аммиакли селитра ва амфос умумий истеъмолнинг 60% дан ортиғини ташкил қилади.
Қозоғистонда уч турдаги ўғитлар бўйича тўлиқ ишлаб чиқариш цикли йўлга қўйилган: аммиакли селитра “ҚазАзот” АЖда, аммофос – “Қазфосфат” МЧЖда, аммоний сульфат – “ҚазАзот” АЖ ва “Қармет” МЧЖда ишлаб чиқарилади. Ўғитларга бўлган илмий эҳтиёж жисмоний оғирлиги бўйича 3,2 миллион тоннани, маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг қуввати эса ушбу эҳтиёжнинг 56 фоизини, қарийб 1,8 миллион тоннани ташкил этади (шундан “ҚазАзот” АЖ 420 минг тонна, “Қазфосфат” МЧЖ 1 миллион тоннани ташкил этади.

Ҳозирда Қозоғистонда маҳаллий ўғитларни аванс субсидиялаш механизми жорий этилган бўлиб, субсидиялар миқдори 60 фоизгача оширилиб, аванс сўровларини кўриб чиқишга устувор аҳамият берилган. Шунингдек, 1 гектар экин майдонларига ўғит бериш даражаси оширилди, бу эса тупроқни асосий озиқ моддалар билан тўлдириш имконини беради. Вилоят ҳокимликлари кафолати остида маҳаллий ишлаб чиқарувчилар фермерларга ўғитлар учун бўлиб-бўлиб тўловларни амалга оширмоқда.
Жорий йилнинг 1 декабрь ҳолатига кўра, фермерлар томонидан 1,3 миллион тонна ўғит ишлатди, бу 2023 йилга нисбатан икки баравар кўпдир. Фермерларнинг субсидияга бўлган эҳтиёжини тўлиқ қондириш мақсадида ўғитларни субсидиялаш учун қўшимча маблағлар ажратиш кўзда тутилган.
Шунингдек, маҳсулот турларини кенгайтириш ҳисобига минерал ўғитлар ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш кўзда тутилган. Ўғит ишлаб чиқарувчиларни ҳаракатланувчи таркиб билан ўз вақтида таъминлашга эътибор қаратилмоқда.
Фоиз ставкаларини субсидиялаш кредит олиш имкониятини оширишнинг муҳим воситасидир. Бу қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг тўлов қобилиятини ошириш, кредитлар бўйича тўловни тўламаслик хавфини камайтириш ва агробизнеснинг кредит юкламасини енгиллаштиришга хизмат қилмоқда.
Жорий йилда соҳада кредит таннархини пасайтириш усуллари қайта кўриб чиқилди. Дала ишларини олтита тақсимлаш каналидан фойдаланган ҳолда молиялаштириш учун биринчи марта рақобат муҳити яратилди ва Аграр кредит корпорацияси томонидан молиялаштириш ҳажми 82,3 миллиард тенгени ташкил этди.
“Даму” тадбиркорликни ривожлантириш жамғармаси томонидан гаров таъминотининг етарли даражада таъминланмагани муаммосини ҳал этиш мақсадида кредит суммасининг 85 фоизини қоплайдиган кредитларни кафолатлаш механизми жорий этилди. Шунингдек, ижтимоий-тадбиркорлик корпорациялари орқали айланма маблағларни тўлдириш мақсадида қайта ишлаш корхоналарини чегирмали молиялаштириш дастури ишлаб чиқилиб, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва хомашё сотишни ҳамда маҳаллий қайта ишлаш корхоналари юкланишини таъминлайди.
Чорвачиликнинг ривожланиши
Жорий йилнинг 1 ноябрь ҳолатига мамлакат қишлоқ хўжалигида чорва ва паррандалар сони ўтган йилнинг шу даврига нисбатан кўпайди. Қорамол – 8,2 млн бош (120,6%), шу жумладан сигирлар – 4,4 млн бош (123,3%), отлар – 4,1 млн бош (104,9%), туялар – 2,8 млн бош (104,7%). Сут ишлаб чиқариш 3 миллион тоннага (104,2%) етди, шундан 1 миллион тоннаси (107,5%) қишлоқ хўжалиги тузилмаларида етиштирилди.
Товуқ тухуми ишлаб чиқариш 3,7 миллиард донага (100,9 %), шу жумладан қишлоқ хўжалиги тузилмаларида 3,1 миллиард донага (101,5%) етди.
Маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари маълумотларига кўра, 2024-2025 йиллар қиш мавсумида 35,2 миллион тонна хашак ёки режага нисбатан 143,9 фоиз, 2 миллион тонна пичан ёки режага нисбатан 117,9 фоиз, 5,1 миллион тонна сомон ёки 111,9 фоиз, 2,3 миллион тонна силос ёки режага нисбатан 117,9 фоиз, шунингдек, 5,8 миллион тонна ем ёки режага нисбатан 104,4 фоиз тайёрланди.
Тайёрланган чорва озуқасининг белгиланган миқдори режалаштирилган маҳсулот ва насл олиш ҳажмини, чорва молларининг умумий сонини сақлаб қолиш ва тўлиқ озиқлантиришни таъминлаш имконини беради.
Қишлоқ хўжалиги техникасини модернизация қилиш
2024 йилда 7 йил муддатга йиллик 5 фоиз ставкада 120 миллиард тенгега кенг кўламли чегирмали лизинг дастури ишга туширилди. 2024 йил 1 декабрь ҳолатига кўра, фермерлар 212,9 миллиард тенгега 9887 дона техникани лизингга олди, бу 2023 йилнинг мос даврига нисбатан 50 фоизга кўпдир.
Келгуси йилда дастур бюджетини соддалаштирилган лизинг дастури учун 200 миллиард тенгега, Давлат раҳбари топшириғига кўра эса 450 миллиард тенгега ошириш режалаштирилган. Бу қишлоқ хўжалиги техника паркини янгилашда ижобий ўсиш динамикасини таъминламоқда.

Бугунги кунда Қозоғистонда 149,9 минг трактор, 38,7 минг ғалла ўриш комбайнлари, 5 мингта экиш комплекслари, 76,4 мингта сеялка, 219 мингга яқин тупроққа ишлов берувчи ва махсус техника мавжуд. Охирги 8 йил давомида қишлоқ хўжалиги техникасини янгилаш даражаси ижобий динамикани кўрсатди: 2017 йилдаги 1,9 фоиздан 2023 йилда 4,5 фоизгача (икки баробар), технологик янгиланиш даражаси 8-10 фоизни ташкил этади.
Жорий йилда қишлоқ хўжалиги техникасини субсидиялашнинг янги механизми жорий этилди:
· Қозоғистонда ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилган ускуналарнинг импорт ўхшашларини субсидиялаш имконияти бекор қилинди;
· Маҳаллий ишлаб чиқариш қишлоқ хўжалиги техникаси учун юқори стандарт субсидияланади - 30%;
· Қишлоқ хўжалиги техникасини сотиб олиш учун кредит/лизинг бўйича фоиз ставкаларини субсидиялашнинг табақалаштирилган механизми қўлланилди: маҳаллий ишлаб чиқариш техникаси учун фоиз ставкаси 6 фоизгача, импорт қилинадиган техника учун 15 фоизгача субсидияланади.
· Қозоғистонда ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилмаган ихтисослаштирилган техникалар учун (масалан, пахта, картошка йиғим-терими учун) субсидия нормативи - 25%, қанд лавлаги йиғим-терими учун эса 50% ни ташкил этади.
Янги ёндашувлар қўшимча бюджет маблағларини жалб қилмасдан, маҳаллий қишлоқ хўжалиги техникасини субсидиялаш ҳажмини икки баробарга ошириш имконини беради.