Қозоғистонда этнотуризм: потенциал ва муаммоли масалалар
Мамлакатнинг исталган ҳудудида этнотуризмни ривожлантириш салоҳияти жуда катта, бироқ вазирлик ҳам, маҳаллий туризм бошқармалари ҳам диққат-эътиборни диққатга сазовор туристик жойларни ривожлантиришга қаратмоқда. Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси нега бундай имкониятларга эга бўлган қишлоқлар ҳалигача хорижлик сайёҳлар оломонига тўлиб кетмаётганини ўрганди.
Оригиналлик — бизнинг асосий хусусият
Масалан, Чимкентда шаҳарнинг оддий фуқароси Кендебай Қарабдалов томонидан ташкил этилган “Қилует”(хилват) ер ости этнографик музейи анчадан бери фаолият юритиб келмоқда. Истеъдодли дизайнер, рассом ва санъатшунос ундаги ҳамма нарсани ўз қўллари билан яратган: бинолардан тортиб, ўзи чаладиган кўплаб мусиқа асбобларигача. Музейда шунингдек, қадимги қозоқлар қандай яшаганлиги ҳақида ҳикоя қилувчи турли хил лойдан ясалган уй-рўзғор буюмлари ва кўзалар ҳам мавжуд. Уларни ҳам Кендебей Қарабдаловнинг ўзи ясаган.
Бир неча йил олдин БМТ ТД вакиллари ҳатто Олтой тоғларидаги Вера Климованинг асаларихонасига ташриф буюришган. Бешинчи авлод асаларичи Ўскемендан унча узоқ бўлмаган, ҳозирда дунёнинг турли бурчакларидан сайёҳлар ташриф буюрадиган, отаси васият қилиб қолдирган фермада меҳмон уйи ташкил қилди. У ерда Вера Павловнанинг асалари уялари билан ишлаётганини томоша қилибгина қолмай, ҳақиқий, мазали қозоқ асалини сотиб олиш, асаларилар, асал, гулчанглар, прополис, шоҳона желе ва ҳатто уя терапияси даволаниш ҳам мумкин.
Туркистон вилоятидан гид Рустем Егенбердиев чет эллик сайёҳларнинг маданиятимизга қизиқишини ошириш учун чекка қишлоқлардаги мана шу кичик, ўзига хос меҳмон уйлари ва гўзал масканларни ривожлантириш кераклигига ишонч ҳосил қилади.
Гиднинг ўзи 14 йилдан буён Туркистон ва Жамбил вилоятларидаги объектларга инглиз тилида саёҳатлар уюштириб келади. У Ақиртас меъморий мажмуаси, Ойша биби мақбараси, Оқсу-Жабағили қўриқхонаси, қадимий Ўтирор шаҳри харобалари, Тараздаги вилоят археология музейи ва Туркистон шаҳрининг ўзини хорижлик сайёҳлар учун энг жозибадор деб атади. Бироқ, гид ўз фаолияти давомида бир ўзига хос хусусиятга эътибор берди: хорижлик сайёҳлар ҳар доим ҳақиқий маданият ва анъаналар билан танишишдан, маҳаллий аҳоли билан мулоқот қилишдан энг кўп таассурот оладилар.
– Тулкибас туманидаги “Замир” жамоат бирлашмасига раҳбарлик қиламан, унинг негизида 2016 йилда бувижонлар кўнгиллилар клубини ташкил этдик. Бу бувижонлар кўплаб ижтимоий лойиҳаларни ташкил қилади. Улардан бири этнотуризмдир. Мен сайёҳларни энг оддий қишлоққа олиб бораман, у ерда анъанавий кийимдаги бувижонларимиз уларни шашу(ширинлик сочиш — миллий анъана) билан кутиб оладилар, дарҳол бўғирсоқлар, това нон тайёрлайдилар, уларга уйда пиширилган ҳақиқий таомлар - албатта, қозоқча гўшт, ўз боғидан сабзавот беришади. Бу ерда улар ҳунармандчилик билан шуғулланади, ўз ҳунармандчилигини кўрсатади, эсдалик совғалари сотади. Агар бу сайёҳлар бизнинг ҳудудимизда икки ёки уч кун ўтказса, улар ҳар доим энг қизиқарли нарса оддий уйда тушлик бўлганини таъкидлашади. Лекин, афсуски, мамлакатимизда бундай ишлар ҳали ривожланмаган, — дея қайд этади Р.Егенбердиев.
Баъзан Италия, Нидерландия, Норвегия, Германия ва бошқа кўплаб мамлакатлардан келган сайёҳлар учун гид кўпкари ўйинини ташкил қилади - бу ҳам жонли ҳис-туйғуларни уйғотадидиган жуда ажойиб воқеа.
— Йирик сайёҳлик компанияларида яхши одамлар кўп, лекин уларнинг кўпчилиги совет даврида ишлаган, сиёсат бошқача бўлиб, сайёҳларга СССРни супер куч деб ўйлашлари учун фақат ўта гўзал йўллар, бинолар, ҳашаматли меҳмонхоналар кўрсатиларди. Туроператорлар эса ҳалигача оддий халқни, фермерларни бизга кўрсатишни истамаяпти, дея шикоят қилади, — дейди Р.Егенбердиев.
Ўз бизнесингизни бошланг - ўз ҳудудингизда туризмга ҳисса қўшинг
Афсуски, бугунги кунда ҳар бир қишлоқ аҳолиси ўз ҳудудидаги бизнес имкониятларидан хабардор эмас. Ёки улар билишади, лекин қаердан бошлашни, кичик ғоядан қандай қилиб фойдали туризм бизнесини яратиш ва ундан пул ишлашни билишмайди.
Қишлоқ тадбиркорларини ўқитиш бўйича дастурлар мавжудлиги ёки йўқлигини билиш учун Kazakh Tourism билан боғландик. Маълум бўлишича, улар 2020 йилдан буён ҳудудларга ташриф буюриб, дала тадқиқотларини ўтказиб, у ерда агротуризмни ривожлантиришга тайёр истиқболли нуқталар ва ташаббускор гуруҳларни қидирмоқда ва аниқламоқда.
– Мазкур саёҳатлар доирасида Қозоғистон ҳудудларида қишлоқ аҳолиси учун маърифий тадбирлар ўтказилмоқда. Курслар давомида қишлоқ аҳолиси қишлоқларда сайёҳларга кўрсатилиши мумкин бўлган хизматлар, мижозларни жалб қилиш йўллари ва бошқа кўп маълумотларни олади. Мамлакатнинг 9 ҳудудидаги 50 та аҳоли пунктидан 450 нафар аҳоли агротуризм бўйича курсларни тамомлади, — дея хабар беради Kazakh Tourism.
Шунингдек, 2021 йилдан бошлаб меҳмон уйларини очиш ва юритиш бўйича икки кунлик тренинглар ўтказилиб, уларда қишлоқ аҳолисига меҳмон уйини очиш, туристларга хизмат кўрсатиш стандартлари билан танишиш, кўрсатилаётган хизматларни тарғиб қилиш бўйича амалий кўрсатмалар берилмоқда, шунингдек, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тушунтирилмоқда. Бугунги кунга қадар Қозоғистоннинг 10 ҳудудидаги 24 та аҳоли пунктидан 496 нафар аҳоли ўқув курсларини тамомлади. Бундан ташқари, Kazakh Tourism компанияси ички туризм онлайн академияси платформасида ушбу мавзу бўйича 5 та курс яратди.
ҚР Мажилиси депутати Гулдара Нуримова ҳудудий туризмни ривожлантириш ғоясини фаол қўллаб-қувватлайди. Мисол тариқасида у экоқишлоқлар оммалашган хорижий мамлакатлар тажрибасини келтиради.
– Шу каби экоқишлоқлар ташкил этиш ҳам мумкин, уларда ҳунармандларимиз ўзларининг бой тажрибасини ўз уйларида намойиш этадилар: кигиз, пазандачилик, заргарлик буюмлари, чарм, ёғоч ясаш. Бу ҳам ўз маҳоратингизни келажак авлодга етказиш, ёшларни қизиқтириш учун ажойиб имкониятдир, – деди Г.Нуримова. – Бугун узоқ ва яқин хориждаги барча араб ва Европа давлатларида ўз тарихига мурожаат қилади, ўзлигини, ўзига хослигини, бошқа халқлардан фарқини кўрсатишга ҳаракат қилади. Бизнинг фахрланадиган нарсамиз бор, биз тарғиб қилишимиз керак бўлган ўзимизнинг маънавий ва тарихий қадриятларимиз бор.
Қўллаб-қувватлашсиз қийин ...
Ўзлигимиз ва ўзига хослигимиз асосидаги ҳунармандчилик ва маҳаллий туризм ривожланиши учун давлат томонидан қўллаб-қувватлаш зарур, дейди депутат Г.Нуримова.
– “Ҳунармандчилик тўғрисида” алоҳида қонун бўлиши керак, чунки бу тоифадаги одамлар туризм, тадбиркорлик, бунёдкорлик соҳасига тегишли эмас. Ҳозирда ушбу қонун тайёрланмоқда. Ўйлайманки, бу албатта қабул қилинади, чунки ҳунармандларга давлат томонидан имтиёзлар, бинолар кўмаги зарур, чунки улар азалдан урф-одатларимизнинг ташувчиси бўлиб, келажак авлодларга етказа олади, – дейди Г.Нуримова.
2022 йилда Туризм вазирлиги томонидан туризм соҳасида тадбиркорлик субъектларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари кўзда тутилган дастур ишга туширилди. Бунга қуйидагилар киради: туроператорларнинг кириш туризми, вояга етмаган йўловчилар учун авиачипталар нархи, санитария-гигиена воситаларини сақлаш харажатларини субсидиялаш; тоғ-чанғи курортлари учун асбоб-ускуналар ва механизмларни сотиб олиш, туристларга хизмат кўрсатиш объектларини қуриш ва реконструкция қилиш, туристик фаолиятни амалга ошириш учун транспорт воситасини сотиб олиш харажатларининг бир қисмини қоплаш; шунингдек, йўл бўйида хизмат кўрсатиш объектларини қуриш учун харажатларни қоплаш.
- Бироқ, дастурда 30 дан ортиқ хонали меҳмонхоналар учун субсидиялар мавжуд эди. Ўшанда айтдик: агар инвестор ёки тадбиркор 30 дан ортиқ хонали меҳмонхона қураётган бўлса, унга нега ёрдам керак? Унга қарз беринг, уни тўлашга қодир бўлади. Айнан қўриқхоналар, миллий боғлар, шаҳарларда жойлашган кичик меҳмон уйлари, меҳмонхоналар, хостеллар ёрдамга муҳтож, – дейди гид Р.Егенбердиев.
У муаммони давлат идоралари ва маҳаллий мутахассислар ўртасидаги алоқа йўқлигида кўради.
- Вазирликдагилар қарор қабул қилишда бевосита “соҳада” ишлаётганлар билан маслаҳатлашмайди. Негадир бизнинг тармоқ департамен ва бошқармаларимизда туризмни ривожлантириш учун тендерлар, Қайрат Нуртасдек юлдузлар керак, деб ўйлашади. Худди шу меҳмон уйларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш анча тежамкор вариант бўлади. Ҳатто кичик шаҳарчаларда ҳам инглиз тилида бир хил манзиллар ёзилган ёзувларни осиб қўйиш жуда фойдали бўларди, — дейди Р.Егенбердиев.
Гид камида беш йил муддатга туризмни қўллаб-қувватлаш бўйича ягона миллий дастур яратишни таклиф қилади, бу дастур доирасида экскурсия гидлари фаолияти тартибга солинади, чунки бугунги кунда улар устидан назорат деярли йўқ.
- Гуруҳим билан Ўзбекистонга гид сифатида борсам, жаримага тортилишим мумкин, лекин бизда ўзбек, қирғиз, рус гидлар бор. Биз ҳозиргина Туркистон вилояти туризм бошқармасига сайёҳлик жойларининг барча умумий маърузаларини жамлаган ҳолда қандайдир умумий китоб яратиш таклифини юбордик. Гидлар ушбу китоб асосида имтиҳон топширишлари ва шундан кейингина улар ишлашлари мумкин эди. Кейин мен Арслон-боб ҳақида бир нарсани айтсам, ёнимда турган гид эса бутунлай бошқача гапиради. Бу тўғри эмас. Стандартлар бўлиши керак. Аммо яна такрор айтаман, бундай муаммоларни юқоридан эмас, “соҳада” меҳнат қилаётган одамлар билан ҳамкорликда ҳал қилиш керак, – деди Р.Егенбердиев.
Бундан ташқари, унинг фикрича, ушбу дастурга туристик маданият бўйича тушунтириш ишларини киритиш яхши бўларди, чунки у билан бирга келган сайёҳлар кўпинча номақбул хатти-ҳаракатларга дуч келишади: одамлар афро-америкаликларга ишора қиладилар, бозорлардаги қўриқчилар эса товарларни суратга олишга агрессив муносабатда бўлишади.
— Мен 2018 йилда Германияда, Латвияда қишлоқ туризми лойиҳасида бўлганман, баъзан Тошкентга иш билан бораман – у ерда хорижлик сайёҳларни бошқача қабул қилишади. Миллий дастур доирасида телевизор ва ижтимоий тармоқларда мамлакат меҳмонларига қандай муносабатда бўлишни кўрсатса яхши бўларди. Бир турист Қозоғистонда қанча пул келтирса, бу пулдан ҳар бир қозоғистонлик қанча улушга эга бўлишини айтиш учун. Биз, қозоқлар, меҳмондўст халқмиз, буни нафақат йирик шаҳарларда, балки ҳамма жойда тўғри кўрсата олишимиз, етказа олишимиз керак, — дея хулоса қилади гид.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Чимкент тиббий туризм марказига айланиши ҳақида хабар берган эдик.
