Қозоғистон-Венгрия: қардошлик ва иқтисодий ривожланишга асосланган ҳамкорлар
Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Венгрияга давлат ташрифи билан борди. Шу тариқа мамлакат Европа Иттифоқига аъзо давлатлар билан муносабатларини яхшилаш мақсадида яна бир муҳим қадам ташлади. Ташриф давомида икки қардош давлат раҳбарлари долзарб масалаларни муҳокама қилиб, ҳамкорликни оширишга қаратилган келишувларга эришишлари мумкин. Шу муносабат билан Kazinform мухбири Қозоғистон ва Венгрия муносабатларини кўздан кечирди ва ривожланиш йўлларига назар ташлади.
Сиёсий ҳамкорлик йўли
Икки давлат ўртасида дипломатик муносабатлар 1992 йил 23 мартда ўрнатилган. Орадан роппа-роса бир йил ўтиб, 1993 йилнинг март ойида Қозоғистонда Венгрия элчихонаси очилди ва орадан кўп ўтмай, сентябрь ойида Қозоғистон элчихонаси ҳам ўз фаолиятини бошлади. Ўшандан бери мамлакатнинг бир қанча шаҳарларида Венгрия консулликлари ташкил этилган.
Бунгача Венгрия Бош вазири Виктор Орбан Қозоғистон расмийлари билан бир неча бор музокаралар ўтказди. Ҳукуматлараро ва парламентлараро алоқалар ҳар томонлама ривожланган. Ҳар икки давлат иқтисодий йўналишларга устувор аҳамият беради. Қозоғистон Венгрия билан савдо алоқалари бўйича МДҲда тўртинчи ўринда туради.
Ўтган йилнинг ноябрь ойида Қозоғистон Бош вазири ўринбосари – Ташқи ишлар вазири Мурат Нуртилеу Венгрияга расмий ташриф билан борган ва у ерда Қозоғистон-Венгрия стратегик кенгашининг 6-йиғилиши бўлиб ўтган эди.
Томонлар сиёсий, савдо-иқтисодий, сармоявий ва маданий-гуманитар соҳалардаги икки томонлама муносабатларнинг долзарб масалаларини муҳокама қилдилар. Энергетика, саноат, транспорт ва логистика, сув ресурсларини бошқариш ва инновациялар, қишлоқ хўжалиги, таълим ва туризм миллий манфаатларнинг “кесишиш нуқталари” бўлди.
Томонлар йирик қўшма лойиҳаларни амалга ошириш, ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини диверсификация қилиш ва ошириш бўйича келишувга эришдилар. Қозоғистон экспорт товарлари номенклатурасини қарийб 700 миллион долларлик 95 номга етказиш ниятини тасдиқлади.
Бундан ташқари, йиғилиш давомида вакиллик делегацияси таркибига кирган Қозоғистон Республикасининг тегишли вазирликлари вакиллари ҳам сўзга чиқдилар. Атом энергиясидан тинч мақсадларда фойдаланиш соҳасида мутахассислар тайёрлаш, сув ресурсларини самарали бошқариш бўйича тажриба алмашиш, шунингдек, савдо миссияларининг ўзаро ташрифларини ташкил этишда ҳамкорликни янада ривожлантириш бўйича тавсиялар берилди.
Стратегик кенгаш доирасида сув ресурсларини бошқариш бўйича Қозоғистон-Венгрия форуми бўлиб ўтди. Мутахассислар сув ресурслари билан боғлиқ долзарб муаммоларни ҳал этиш бўйича тегишли вазирликларнинг биргаликдаги тадбирларини ўтказишга келишиб олдилар.
Шунингдек, у Венгриянинг «Globalia» компанияси раҳбари Габор Шаги ва “Астана” халқаро молия маркази майдонида фаолият юритувчи «Equilibrium Capital» инвестиция фонди президенти Питер Надь билан икки томонлама учрашувлар ўтказди. Компания раҳбарлари Қозоғистонда қайта тикланадиган энергия манбалари, АХММ майдонида Венгрия капитали иштирокида савдо ва инвестиция институтларини ташкил этиш, IT ва банк консалтинги соҳасида инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш, шунингдек, иқтисодий ҳамкорликни янада кенгайтириш режалари ҳақида батафсил гаплашдилар.
Савдо муносабатлари қандай ривожланмоқда?
Жорий йилнинг январь-август ойларида Қозоғистон ва Венгрия ўртасидаги товар айирбошлаш 131,1 миллион долларни ташкил этди. 2022 йилнинг 8 ойида бу кўрсаткич ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 123,3 миллион долларни ташкил этиб, 6,3 фоизга кўпдир.
Умумий айланманинг 2,7 миллион доллари Қозоғистон экспортига тўғри келади. Асосан мамлакатимиз Венгрияга
тери, парранда патлари, жун (865,8 минг доллар)
- пропилен полимерлари (613,5 минг доллар)
- ҳаво ёки вакуум насослари, компрессорлар ва шамоллатгичлар (302,6 минг доллар)
- балиқ (247,7 минг доллар)
- ҳаракатланувчи таркиб қисмлари (223,2 минг доллар)
- елимланган фанера (111,1 минг доллар)
- телефон аппаратлари (92 минг доллар)
- насослар (57,7 минг доллар)
- ер қазиш машиналари (52,7 минг доллар)
- терини парвариш қилиш учун косметика, декоратив косметика (48,2 минг доллар) юборади.
Венгриядан импортнинг умумий ҳажми эса 128,3 миллион долларга етди. Ўз навбатида Венгрия томони Қозоғистонга
- қадоқланган ва тортилган дори воситалари (24,6 миллион доллар)
- ҳаракатланувчи таркиб қисмлари (7,2 миллион доллар)
- инсектицидлар, гербицидлар (6,4 миллион доллар)
- турбореактив ва турбовинтли двигателлар, газ турбиналари (6,3 миллион доллар)
- қишлоқ хўжалиги экинларини йиғиш ва чопиш учун машиналар (6,3 миллион доллар)
- озиқ-овқат маҳсулотлари (5,5 миллион доллар)
- фармацевтика маҳсулотларини ташиш (5,5 млн. доллар).
Ўтган йили венгерлар иштирокида Ғарбий Қозоғистон вилоятида «Рожковское» йирик газ-конденсат кони ишга туширилди. Газ конденсати кони 2008 йилда кенг кўламли геологик қидирув ишлари натижасида топилган. 2040 йилга бориб 14,2 миллиард куб метр хом газ ва 7,1 миллион тонна конденсат ишлаб чиқариш режалаштирилган. “ҚазМунайГаз” (50 фоиз), Венгриянинг MOL Group (27,5 фоиз) ва Хитойнинг Sinopec (22,5 фоиз) компанияларини ўз ичига олган қўшма корхона ер қаъридан фойдаланиш ҳуқуқига эга.
“Рожковское” конини ўзлаштириш туфайли Қозоғистон Миллий жамғармаси 501 миллиард тенгега, маҳаллий бюджет эса 110 миллиард тенгега тўлдирилади. Бундан ташқари, акциядорлар ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун камида 3,1 миллиард тенге ажратишни, шунингдек, шартнома мажбуриятлари доирасида ҳар йили инвестиция суммасининг 1 фоизини қозоғистонлик кадрларни тайёрлашга йўналтиришни режалаштирган.
Шу йилнинг сентябрь ойида эса Қозоғистон қишлоқ хўжалиги вазири Айдарбек Сапаров ва Венгриянинг Фавқулодда ва Мухтор Элчиси Отто Иван Рон учрашди. Ушбу учрашувда Венгрия томони Қозоғистонда уруғчилик заводини қуриш ниятини билдирди. Шу билан бирга, чорвачилик учун ем-хашак тайёрлаш бизнесини биргаликда йўлга қўйиш истагини маълум қилди.
Учрашувда «LAC Holding» президенти Ласло Хорват қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўйича ҳамкорлик режалари билан таништирди. Қозоғистон Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Венгрия қишлоқ хўжалиги университети билан тажриба алмашиш бўйича келишувга эришди. Натижада венгриялик агрономлар қозоғистонлик фермерлар билан ўз билим ва тажрибаларини ўртоқлашди.
Кўҳна қитъага кетган қардош эл
Айтиш жоизки, Қозоғистон Венгрия билан қариндош, қардош давлатдир. Венгер халқи Ғарб ва Шарқни боғловчи буюк дашт кўчманчиларининг вакиллари ҳисобланади. Европа қитъасида туркий маданиятни сақлаб қолган ва когнитив жиҳатдан ўхшаш ягона давлат сифатида Венгрия кўпчиликни ўзига жалб қилмоқда. От ўргатган, бургут билан ов қилган, кўпкари ўйнаб, камон отган халқ маданияти ҳозир ҳам унутилгани йўқ. Бу йил венгерлар Қозоғистонда бўлиб ўтган V Жаҳон кўчманчилар ўйинларида иштирок этишди.
Ҳозир туркий давлат ҳисобланган Венгрия билан алоқалар нафақат маданий, балки иқтисодий жиҳатдан ҳам ривожланиб бормоқда. Маданий ва иқтисодий ҳамкорликни оширишга қаратилган туркий давлатлар ташкилотининг ташкил этилиши бунинг далилидир. Яқинда Қирғизистонда туркий давлатлар етакчилари йиғилди.
Аслида Туркий давлатлар ташкилоти дастлаб маданий алоқаларни мустаҳкамлаш мақсадида ташкил этилган. Чунки бу йўналишда умумий имкониятлар кўп эди, кейинчалик ҳамкорлик кенгайиб, бошқа соҳаларни ҳам қамраб олди. Туркий давлатлар ташкилотига кирувчи давлатларда 150 миллионга яқин аҳоли истиқомат қилади. Ялпи ички маҳсулот 1,6 триллион долларга етди. Шундай қилиб, бу жаҳон ялпи ички маҳсулотининг 1,8 фоизини ташкил қилади.
Туркий кенгашни бошқалардан ажратиб турадиган жиҳати шундаки, унга аъзо давлатлар турли иқтисодий ташкилотларга аъзодир. Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо. Шунингдек, Қозоғистон, Қирғизистон ва Туркия Жаҳон Савдо Ташкилотидан фойда кўради. Туркия НАТО аъзоси бўлиб, кўп йиллардан бери Европа Иттифоқига аъзо бўлишни режалаштирган. Биз айтаётган ташкилотнинг кузатувчиси Венгрия ҳам Европа Иттифоқи, ҳам Шенген ҳудудининг бир қисмидир. Бинобарин, қардош давлатлар иқтисодиётни ривожлантириш, савдо-сотиқни мустаҳкамлаш учун тўлиқ асосга эга. Ўтган йили ташкилот аъзолари ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 22 миллиард доллардан ошди. Келгусида уни 1,5 баробарга ошириш режалаштирилган.
