Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги ҳамкорлик қай тарзда ривожланмоқда
Марказий Осиёнинг нуфузли давлатлари орасида Қозоғистон ва Ўзбекистон номлари кўп тилга олинади. Сиёсий давомийликдан ташқари, икки давлат савдо-иқтисодий ҳамкорликни асосий устувор йўналиш сифатида белгилаб олган. 7-8 август кунлари қўшни давлат раҳбари Шавкат Мирзиёев Қозоғистонга ташриф буюради. Ушбу давлат ташрифи давомида кўплаб муҳим келишувларга эришилиши мумкин. Шу ўринда Kazinform мухбири икки давлат ўртасидаги ҳамкорлик ва савдо алоқаларини кўздан кечирди.
Дипломатик муносабатларни ривожлантириш
Қозоғистоннинг жанубий қўшниси Ўзбекистон билан дипломатик алоқалари 1992 йил 23 ноябрда бошланган. 1998 йил 31 октябрда икки давлат ўртасида абадий дўстлик, 2013 йил 14 июнда эса стратегик шериклик тўғрисидаги шартнома имзоланди.
Қайд этиш жоизки, икки давлат мустақилликка эришгандан сўнг Қозоғистон ва Ўзбекистон раҳбарлари бир неча бор давлат ва расмий ташрифларни амалга ошириб, икки томонлама учрашувлар ўтказиб, яқин муносабатлар ўрнатган эди. 2019 йилнинг 14-15 апрель кунлари Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Ўзбекистонга давлат ташрифи бўлиб ўтди ва бу сафар Ўзбекистонда Қозоғистон йили очилди.
Ҳозир қўшни давлатлар Марказий Осиёнинг етакчи давлатлари қаторидан жой олган, савдо шериклик алоқалари нафақат ривожланмоқда, балки бир қанча халқаро ташкилотларда ҳам эътирофга сазовор бўлмоқда.
Савдо-иқтисодий ҳамкорлик
Аввало, савдо алоқалари Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликнинг асосий йўналиши ҳисобланади. Масалан, 2016-2019 йилларда икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 1,8 миллиард доллардан 4,1 миллиард долларга етди. Шу тариқа Қозоғистон Ўзбекистон учун Хитой ва Россиядан кейин етакчи учта савдо ҳамкори сафига қўшилди.
Кейинги йилларга назар ташлайдиган бўлсак, ўтган йили икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 4,4 миллиард долларга яқинлашиб, 2022 йилдаги кўрсаткичдан (5 миллиард доллар) 10 фоизга камдир. Бироқ ижобий томонлари борки, Қозоғистон 2023 йилда Ўзбекистонга кунгабоқар ёғи ва буғдой етказиб беришни оширди. Умуман олганда, мамлакат ўтган йили жанубий қўшнисига 11,1 миллион тонна маҳсулот сотди, бу 2022 йилга нисбатан 35,8 фоизга кўпдир.
Қозоғистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, эндиликда икки давлат иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш ва ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини 10 миллиард АҚШ долларига етказиш ниятида. Шунингдек, кейинги йилларда Қозоғистон-Ўзбекистон чегарасида “Марказий Осиё” халқаро саноат кооперацияси марказини қуриш лойиҳасини амалга ошириш масаласи тез-тез муҳокама қилинмоқда. Ташаббус муваффақиятли амалга оширилса, лойиҳа савдо-иқтисодий ва сармоявий алоқаларни ривожлантиришга хизмат қилади.
Шу куни икки давлат ҳукуматлари биргаликда умумий қиймати 156 миллион долларлик 12 та қўшма лойиҳани амалга оширди. Умумий қиймати қарийб 1 миллиард АҚШ долларига тенг 21 та янги қўшма лойиҳа ишлаб чиқилмоқда.
Икки давлат бир-бирига нима етказиб беради?
Ўтган йили Қозоғистон 797,3 миллион долларга, асосан, Ўзбекистонга 3,5 миллион тонна буғдой етказиб берган. Бундан ташқари, ярим тайёр маҳсулотлар, сим ва темир буюмлар етказиб бериш (935,3 минг тонна) 15 фоизга, ўғит етказиб бериш (256,1 минг тонна) 2,5 баробарга, кўмир ташиш (3,1 миллион тонна) 2,5 баробарга ошди.
Бундан ташқари, ўтган йили Ўзбекистон 2022 йилга нисбатан Қозоғистон унини (535,9 минг тонна) 25,8 фоизга ва кунгабоқар ёғини (158,1 минг тонна) 1,6 баробарга кўп сотиб олди. Ширин ичимликлар экспорти уч баравардан зиёд ошиб, 77,2 миллион литрга етди. Шунингдек, Қозоғистондан Ўзбекистон бозорига 22,6 минг тонна балиқ ва гўшт экспорт қилинди.
2022 йилга нисбатан жорий йилда Ўзбекистондан импорт 1,5 бараварга камайган ва 1,6 миллион тонна маҳсулот қиймати 1,3 миллиард долларни ташкил этган.
2023 йилда Қозоғистон Ўзбекистондан 267,6 минг тонна сабзавот, 183,9 минг тонна мева ва 7,2 минг тонна коньяк сотиб олди. Бундан ташқари, қўшни давлатдан ишлаб чиқарилган керамик плиталар (322,4 минг тонна) 2,6 баробар, музлатгичлар (88,2 минг дона) 13,8 фоизга камайди.
Шу билан бирга, автобуслар ва тезкор-хизмат транспорт воситалари импорти 1,8 баравар (474 дона), автомобил эҳтиёт қисмлари ва кузовлари келтирилиши 1,4 фоиз (33,3 минг тонна), двигателлар етказиб бериш 1,6 фоиз (39,1 минг дона), электр печкалари ва сув иситкичлари 0,5 фоизга (569,6 минг дона), кийим-кечак етказиб бериш эса 1,6 баробарга (119,6 миллион дона) ошди.
Инвестициялар ва транзит
Кўриниб турибдики, Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги сармоявий ҳамкорлик кенгайиб бормоқда. Ўтган йили икки томонлама инвестициялар ҳажми 86,2 миллион долларни ташкил этиб, 2022 йилга нисбатан 14,3 фоизга ошди. 2022 йилда давлат раҳбарлари иштирокида 6 та инвестиция лойиҳаси ишга туширилди. Қозоғистон ҳудудида Саран шаҳрида “Артель” маиший техника, Чимкент шаҳрида инфузион эритмалар, Қостанай шаҳрида “Chevrolet Onix” автомобилларини ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Ўзбекистон ҳудудида фосфор ва минерал ўғитлар ишлаб чиқариш, Тошкентда логистика марказини қуриш, турар жой ва савдо инфратузилмасини қуриш ишлари амалга оширилмоқда.
Фуқароларнинг икки давлат ўртасида бемалол саёҳат қилиши учун “Аir Astana” ва “Ўзбекистон ҳаво йўллари” авиакомпаниялари Астана, Алмати ва Тошкентга мунтазам рейсларни амалга оширади. 2021 йилда “Алмати-Самарқанд”, “Ақтау-Урганч”, “Ақтау-Нукус”, “Ақтўбе-Нукус”, “Туркистон-Тошкент” ҳаво йўналишлари очилди. Бундан ташқари, “Алмати-Тошкент” ва “Алмати-Нукус” 2 та темир йўл йўналишлари мавжуд. 26 та мунтазам автобус йўналишлари йўлга қўйилган.
Маданий алоқалар
Айни пайтда Тошкент, Самарқанд ва Бухоро музейларида қадимги қозоқларнинг турмуши ва турмуш тарзи сирларини намоён этувчи 500 га яқин экспонат сақланмоқда. 2018 йилда Қозоғистонда Ўзбекистон йили доирасида Қозоғистоннинг барча ҳудудларида савдо-иқтисодий, маданий-гуманитар характердаги кўплаб йирик тадбирлар ташкил этилгани ёдга олинади.
2019 йилда эса Ўзбекистонда Қозоғистон йили доирасида санъаткорлар иштирокида “Астана Опера” ва “Астана Балет” театрларининг гастроллари бўлиб ўтди.
2022 йил декабрь ойида Астана шаҳрида Қозоғистон ва Ўзбекистон ёшларининг биринчи конгресси бўлиб ўтди. Шу билан бирга, Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Тошкентга давлат ташрифи билан борди, Абай Қўнонбоев ижодига бағишланган ҳафталик ўтказилди, тегишли кўргазма ташкил этилди.
Ўтган йилнинг июнь ойида Самарқанд ва Бухоро шаҳарларида Роза Бағланова номидаги “Қазақконцерт” давлат концерт ташкилоти иштирокида Қозоғистон маданияти кунлари бўлиб ўтди. Шунингдек, жорий йилнинг июнь ойида мамлакатнинг ваколатли делегацияси Ўзбекистонда бўлиб ўтган “Мақом” халқаро санъат фестивали ва жаҳон ёшлар фестивалида иштирок этди.
Ҳозир Қозоғистонда 500 мингга яқин ўзбек истиқомат қилади. Бундан ташқари, мамлакат ҳудудида ўзбек тилида ўндан ортиқ газета ва журналлар нашр этилиб, 10 адабий-ижодий бирлашма муваффақиятли фаолият юритаётганини алоҳида таъкидлаш жоиз. 2 та ўзбек театри бор. 2023-2024 ўқув йилида 141 та мактабда таълим аралаш тилларда, жумладан, ўзбек тилида олиб борилади. Улардан 108 таси Туркистон вилоятида, 32 та мактаб Чимкент шаҳрида, қолган биттаси эса Жамбил вилоятида жойлашган.
Ўзбекистонда 800 мингдан ортиқ этник қозоқ истиқомат қилади, уларнинг аксарияти Тошкент вилояти, Қорақалпоғистон, Навоий, Жиззах, Бухоро, Сирдарё, Хоразм вилоятларида истиқомат қилишади. Республика қозоқ маданият маркази, 30 та вилоят ва туман бўлимлари фаолият кўрсатмоқда. Қозоқлар зич яшайдиган жойларда 370 та қозоқ-ўзбек умумтаълим мактаблари мавжуд бўлиб, улардан 70 таси фақат қозоқ тилида таълим беради.
Муааллиф: Мадияр Тўлеуов
