Қозоғистон ва Тожикистонни қандай манфаатлар бирлаштиради
22-23 август кунлари Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев давлат ташрифи билан Тожикистон Республикасида бўлади. Ташриф доирасида икки томон кенг кўламли музокаралар олиб боради ва турли соҳалардаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга қаратилган қатор ҳужжатлар имзоланади. Шу муносабат билан Kazinform мухбири икки давлат ўртасидаги шериклик муносабатлари ҳолатидан хабардор бўлиб, муносабатларини кўриб чиқди.
Сиёсий ҳамкорлик
Марказий Осиёда жойлашган Қозоғистон ва Тожикистон ўртасида дипломатик муносабатлар 1993 йил 7 январда ўрнатилган. Ўша йили Қозоғистонда Тожикистоннинг дипломатик ваколатхонаси очилди, 1998 йил апрель ойида Қозоғистоннинг Душанбедаги дипломатик ваколатхонаси мустақил ваколатхона сифатида иш бошлади ва 2001 йилда унга элчихона мақоми берилди.
Ўшандан бери икки давлат ўртасидаги муносабатлар бир-биридан ажратилмаган. 2022 йил май ойида икки давлат парламентлари юқори палаталари ўртасидаги ҳамкорлик бўйича комиссиянинг биринчи йиғилиши бўлиб ўтди ва 2022-2024 йилларда парламентлараро ҳамкорликни ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар режаси имзоланди.
2023 йил май ойида эса Президентлар ҳамкорлик тўғрисидаги декларацияни имзоладилар. Ўтган йил август ойида Қозоғистонда Тожикистон маданияти кунлари бўлиб ўтди.
Иқтисодий муносабатлар
Икки давлат ўртасидаги иқтисодий алоқалар тарихига назар ташлайдиган бўлсак, 2015 йилда Тожикистон ва Қозоғистон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 752,5 миллион доллардан ошди. 5 йилдан сўнг, 2020 йилда, коронавирус пандемиясига қарамай, бу кўрсаткич 791,4 миллион долларга етди. Шундан бери бир неча йиллардан ташқари нормал ўсиш тўхтамади. Ўтган йили товар айланмаси 1,13 миллиард долларни ташкил этди. Қозоғистон 860 миллион долларлик маҳсулот экспорт қилган бўлса, Тожикистон 271 миллион долларлик маҳсулот етказиб берган. Жорий йилнинг 5 ойида ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 464,6 миллион долларни ташкил этди. Икки мамлакат ҳукуматлари келгусида товар айланмасини 2 миллиард долларга етказишни режалаштирган.
Қозоғистон Тожикистонга асосан буғдой, табиий газ, алюминий оксиди ва гидроксидлари, буғдой уни, арпа, макарон маҳсулотлари ва цианидларни экспорт қилади.
Тожикистон мис ва рух, қўрғошин рудалари ва концентратлари, қуритилган мевалар, узум, пиёз, саримсоқ, минерал ва газланган ичимликлар, ўрик, гилос ва шафтоли етказиб беради.
Ҳозирда Қозоғистонда Тожикистоннинг 504 юридик шахси ва уларнинг филиаллари фаолият юритиб келяпти. 90 дан ортиқ қозоқ-тожик қўшма корхоналари рўйхатга олинган.
2005 йилдан 2023 йилгача Қозоғистон Тожикистон иқтисодиётига 576 миллион доллар сармоя киритган.
Инвестициялар, асосан, молиявий хизматлар, алоқа, энергетика, савдо, қурилиш, саноат, ун, геология-қидирув ва кончилик соҳаларига йўналтирилди.
Маданий-гуманитар алоқалар
Айни пайтда Тожикистон пойтахти Душанбе шаҳрида «Бәйтерек» қозоқ миллий маданий маркази фаолият юритяпти. Норасмий маълумотларга кўра, Тожикистонда 2 мингга яқин қозоқ истиқомат қилади. Қозоғистон Республикаси аҳолисини рўйхатга олиш маълумотларига кўра, 2021 йилда мамлакатдаги тожикистонликлар сони 49 827 кишини ташкил қилган.
2022 йилда Қозоғистон элчихонаси кўмагида Душанбе шаҳридаги кинотеатрларда қозоқ фильмлари намойиши ташкил этилди. Ўтган йили эса дипломатик алоқалар ўрнатилганининг 30 йиллиги муносабати билан Туркистон ўлкаси санъат усталари Душанбе шаҳрида концерт берган.
Қозоғистонда Тожикистон маданият кунлари ўтказилгани ҳам маълум. Ушбу тадбир доирасида Астана, Алмати ва Чимкент шаҳарларида санъаткорлар ва ёшлар ўз чиқишларини намойиш этди. Икки давлатнинг етакчи адабиёт ва фан арбобларининг учрашувлари, Тожикистон қишлоқ хўжалиги ва саноат маҳсулотлари, ҳунармандчилик маҳсулотлари кўргазма ва ярмаркалари ташкил этилди.
Бундан ташқари, бунгача Душанбеда Қозоғистон ва Тожикистон аёллари форуми бўлиб ўтган эди. Таълим соҳасида ҳам ҳамкорлик изчил ривожланяпти. 2022 йилдан бошлаб Қозоғистон олий ўқув юртларида Тожикистон фуқароларини ўқитиш квотаси 100 тагача кўтарилди. Ҳозирда Қозоғистонда 400 га яқин, Тожикистонда эса 100 га яқин қозоғистонлик таҳсил олади. Икки давлатнинг етакчи олий таълим муассасаларида, хусусан, Л.Гумилев давлат университети ва М.Осимий номидаги ТТУ негизида ахборот технологиялари бўйича қўшма факультет очиш бўйича Битим имзоланди.
Марказий Осиё Евроосиёни бирлаштиради
ҚР Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти Осиё тадқиқотлари бўлими бош эксперти Болат Ауелбаевнинг фикрича, Марказий Осиё халқаро муносабатлар архитектурасида ва янги геосиёсий контурларни шакллантиришда муҳим минтақага айланмоқда. Яқинда Европа Иттифоқининг олий вакили Жозеп Боррель “Бугунги кунда МО давлатлари ҳамма нарсанинг ўртасида” деб айтгани бежиз эмас. Бундан ташқари, ШҲТга аъзо давлатлар Астана саммитида минтақани ўз ташкилотининг ўзаги сифатида тан олди.
«Марказий Осиё Евроосиё қитъасининг барча қисмларини иқтисодий интеграциялашувига қаратилган. Шунинг учун унинг олдида катта истиқболлар очилмоқда. Шу муносабат билан Тожикистон “Марказий Осиё бешлиги” ҳамкорлик жараёнларининг ажралмас ва фаол иштирокчиси саналади. Бу давлат минтақавий хавфсизлик тизимида муҳим роль ўйнайди. Астана ва Душанбе МДҲ, КХШТ, ШҲТ, ИҲТ, ХОҚЖ ва Озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича Ислом ташкилотининг етакчилари ҳисобланади.
Тожикистон - тоғли давлат. Унинг ҳудудида мингдан ортиқ тоғ музликлари мавжуд бўлиб, улардан кўплаб дарёлар, жумладан, Амударё ва Сирдарё бошланади. Марказий Осиёнинг умумий сув ресурсларидан минтақавий сувларнинг 70 фоизи шу республикада ҳосил бўлади. Шу боис гидроэнергетика салоҳияти нуқтаи назаридан бу давлат устувор вазифага эга», – дейди эксперт.
Шунингдек, Ауелбаев Тожикистон фойдали қазилмаларга бой эканлигини ҳам эслатиб ўтди. Дунёдаги энг йирик кумуш конларидан бири “Катта Конимансур” Сўғд вилоятида жойлашган. Тоғли ҳудудларда қимматбаҳо тошлар, уран, олтин, кўмир, алюминий ва полиметалл рудалари бор.
«Томонлар энергетика, саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги, таълим ва фан, рақамлаштириш, туризм соҳаларида ўзаро ҳамкорлик масалаларини доимий равишда ишлаб чиқмоқда. Қозоғистон экспорти доимо талабга эга, асосан қозоғистонлик ишлаб чиқарувчилар темир йўл локомотивлари, вагонлар, буғдой, ун ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотадилар. Жорий йилда жами 85 та товар позицияси бўйича товар айирбошлаш ҳажмини қарийб 190 миллион долларга ошириш режалаштирилган. Ўз навбатида, тожикистонлик сабзавот ва мевалар Қозоғистонда харидоргир. Шунингдек, мамлакатимиз Роғун ГЭСидан электр энергияси сотиб олиш, техника ва ёқилғи материаллари эвазига «Бахри Точик» сув омборидан суғориш сувини етказиб беришдан манфаатдор. Қолаверса, Қозоғистоннинг рақамли технологиялари ҳам яхши ўрин тутмоқда. 2023 йилда KazAID агентлиги тармоғи орқали Тожикистонга грант ёрдами кўринишида eGov платформасининг IT-маҳсулотлари тақдим этилди. Шу билан бирга, қозоғистонлик IT-мактаблари ва илмий-тадқиқот институтларида 100 нафар тожикистонлик мутахассис малака оширади.
Ҳар икки давлат бир-бирига савдо ва иқтисодий жиҳатдан қийин вазиятларда ёрдам беради. Шундай қилиб, Қозоғистондаги сув тошқини пайтида тожик халқи шимолий вилоятларимизнинг жабрланган аҳолисига озиқ-овқат, ичимлик суви ва қурилиш материаллари кўринишидаги инсонпарварлик ёрдамини юборди», - деди Болат Ауелбаев.
Экспертнинг фикрича, икки давлат сиёсий муносабатлари юқори даражага кўтарилган. Масалан, 2015 йилда Стратегик шериклик тўғрисидаги шартнома, ўтган йили эса “Иттифоқчилик ҳаракати тўғрисида”ги декларация имзоланган эди. Шубҳасиз, Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Душанбега ташрифи иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартнома билан якунланади. Агар ушбу битим амалга оширилса, томонлар хавфсизлик бўйича мажбуриятларга эга бўлади.
Тожикистон ҳамкорликнинг барча йилларида ўзини ишончли ҳамкор сифатида кўрсатди. Шу муносабат билан савдо-иқтисодий алоқалар, савдо-сотиқ, саноат кооперацияси ва маданий-гуманитар алоқаларни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш бўйича ҳужжатлар тўплами қабул қилинади.
Муаллиф: Мадияр Толеуов
