Қозоғистон ва Мўғулистон: минг йиллик тарих ва янги давр уйғунлиги
28-29 октябрь кунлари ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев давлат ташрифи билан Мўғулистонда бўлади. Давлат раҳбари Президент Ухнаагийн Хурэлсух билан музокаралар ўтказади. Шунингдек, у Мўғулистон Буюк Давлат Хурали Раиси Дашзэгвийн Амарбаясгалан ва Бош вазир Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ билан учрашади. Минг йиллик тарихга эга икки халқ ўртасидаги муносабатлар бугунги кунда турли соҳаларда яхши даражада ривожланмоқда. Икки давлат раҳбарларининг навбатдаги учрашувида сиёсий ва иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш масалалари муҳокама қилинади ва қатор музокаралар олиб борилиши мумкин. Шу муносабат билан Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов икки давлат салоҳиятини шархлаб кўрди.
30 йилдан ортиқ сиёсий алоқа
Албатта, икки халқ ўртасидаги тарихий-маданий алоқаларни минг йилларга чўзиш мумкин. Бироқ расмий дипломатик муносабатлар 1992 йил 22 январда ўрнатилган. 1997 йил май ойида Улан-Баторда Қозоғистон Республикасининг дипломатик ваколатхонаси очилди. 10 йилдан сўнг, 2007 йил январь ойида Дипломатик миссия Қозоғистон элчихонасига айланди.
Ўз навбатида, 1992 йил сентябрь ойида Алмати шаҳрида Мўғулистон элчихонаси очилганини таъкидлаш лозим. Қозоғистон Республикаси Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев 2006 йилда Ташқи ишлар вазири ва 2013 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ўринбосари сифатида икки марта Мўғулистонга ташриф буюрди.
1991 йилдан буён икки давлат ўртасида 40 дан ортиқ халқаро шартномалар имзоланган. 2019 йилнинг 10-12 октябрь кунлари Мўғулистон Бош вазири У.Хурэлсухнинг Қозоғистонга расмий ташрифи кенг кўламли, чуқур ва мазмунли ташриф бўлди. Ушбу ташриф чоғида икки томонлама муносабатлардаги кўп йиллардан буён ечимини кутаётган долзарб масалалар ҳал этилиб, кўплаб соҳалар, жумладан, савдо-иқтисодий ҳамкорликни биргаликда ривожлантириш бўйича келишувларга эришилди.
Мўғулистон Ташқи ишлар вазири Б.Батцэцэгнинг 2021 йил 11-12 октябрь кунлари Астанада бўлиб ўтган Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари кенгаши Ташқи ишлар вазирларининг навбатдаги йиғилишидаги иштирокида, хусусан, 13-14 октябрь кунлари Қозоғистонга амалга оширилган илк расмий ташрифида икки томонлама муносабатларнинг барча йўналишларидаги ҳамкорликни ҳар томонлама ривожлантиришга алоҳида аҳамият берилди.
Шу билан бирга, Мўғулистон ташқи сиёсат вазирлиги раҳбари Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев билан муваффақиятли учрашув ўтказди ва мамлакатнинг бир қанча вазирликлари билан ўзаро англашув меморандумини имзолади.
Ҳозирда Савдо-иқтисодий, илмий-техникавий ва маданий ҳамкорлик бўйича Қозоғистон-Мўғулистон ҳукуматлараро комиссияси ўз фаолиятини самарали олиб бормоқда. Ҳукуматлараро келишув асосида икки давлат ўртасида ҳар йили тажриба орттириш мақсадида талабалар алмашинуви ва ўқитилиши йўлга қўйилган.
Савдони ривожлантириш
Қозоғистон ва Мўғулистон ўртасидаги товар айирбошлаш 2024 йилнинг январь-август ойларида 83,9 миллион долларга етди. Унинг асосий қисми Қозоғистон экспорти улушига тўғри келади – 83,3 миллион доллар. Мўғулистон томони эса 586,1 минг долларлик маҳсулот етказиб берди.
Энди Қозоғистон Мўғулистонга қандай товарлар жўнатганига тўхталиб ўтамиз. Қозоғистон Республикаси Савдо вазирлиги маълумотларига назар ташласак, Қозоғистон:
- телефонлар (39,3 миллион доллар)
- Тамаки маҳсулотлари (17,6 миллион доллар)
- шоколад ва таркибида какао бўлган бошқа тайёр маҳсулотлар (3,2 миллион доллар)
- селд, йогурт, кефир (2,5 миллион доллар)
- нон ва ундан қандолат маҳсулотлари (2,1 миллион доллар)
- ҳисоблаш машиналари (2,1 миллион доллар)
- цианидлар ($1,9 млн.)
- экстрактлар, эссенциялар, қаҳва, чой, мате концентратлари (1,8 миллион доллар)
- ташилган нефть маҳсулотлари (939,8 минг доллар).
Мўғулистондан Қозоғистонга
- почта маркалари, миллий қоғозлар, кичик қимматли қоғозлар (360,1 минг доллар)
- пайпоқ (51,6 минг доллар)
- центрифугалар, суюқлик ёки газларни фильтрлаш учун ускуналар (27,2 минг доллар)
- свитерлар, пулловерлар, кардиганлар, жилетлар (15,8 минг доллар)
- тўқилган гилам ва пол қопламалари етказиб берилди (12,7 минг доллар).
Келгусида икки томонлама савдо ҳажми ошиши мумкин. Жорий йилнинг июль ойи бошида Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Мўғулистон Президенти Ухнаагийн Хурэлсух билан учрашувда мамлакатнинг Мўғулистонга нохом ашё экспорти салоҳияти қарийб 100 миллион долларни ташкил этишини ва келгусида икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажмини 500 миллион долларга етказишни мақсад қилиш зарурлигини айтган эди.
Шунингдек, жорий йилда Қозоғистон Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ветеринария назорати қўмитаси томонидан Мўғулистон ветеринария бош бошқармаси вакиллари билан маслаҳатлашиб, наслдор қўйларни экспорт қилиш масаласи муҳокама қилинди.
Бундан ташқари, Шимолий Қозоғистонда жойлашган аграр экотизим учун махсус техника ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи «Avagro» заводи Мўғулистонга техника ташиш йўлларини кўриб чиқаётганини маълум қилди.
Маданий алоқа
2020 йилда Мўғулистонда ўтказилган расмий аҳоли рўйхатига кўра, бу мамлакатда 121 мингга яқин қозоқ истиқомат қилиши аниқланган. Яъни, сон жиҳатидан қозоқлар мўғуллардан кейин иккинчи ўринда туради. Икки давлат фуқаролари бир-бирларига бемалол ташриф буюришлари мумкин. Қозоғистон фуқаролари Мўғулистонда 90 кунгача визасиз саёҳат қилиш имкониятига эга. Бу Қозоғистон ва Мўғулистон фуқаролари ўртасида тарихий алоқалар мавжудлигини яққол кўрсатади. Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Миллий хавфсизлик хизмати директори ўринбосари Асқар Нуршанинг фикрича, икки давлат ўртасидаги муносабатларни жонлантириш учун катта имкониятлар мавжуд.
“Қозоғистон ва Мўғулистон ўртасидаги муносабатларнинг узоқ тарихи боғланган. Мамлакатларимиз ва халқларимиз ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик асрлар давомида ўрнатилган бўлиб, ўзаро ҳурмат ва маданий яқинликка асосланади. Географик жиҳатдан яқин бўлишига қарамай, икки томонлама салоҳиятдан тўлиқ фойдаланилмаяпти, деб ҳисоблайман. Уларни оширишнинг янги ва самарали усулларини излаш вақти келди”, – дейди мутахассис.
Бундан ташқари, 2003 йилда Қозоғистон Республикаси Таълим ва фан вазирлиги томонидан Мўғулистондаги қозоқ диаспораси болалари учун 9600 та ўқув-методик қўлланма ва китоблар тақдим этилган. 2006 йил март ойида Қозоғистон Республикаси Миллий кутубхонаси Мўғулистонда таълим, ранг-баранг маданият ва кўп тиллиликни янада ривожлантириш бўйича ЮНEСКОнинг халқаро кластер лойиҳаси доирасида Баян-Улгий вилояти марказий кутубхонасига китоблар жўнатди. Қозоғистондаги Ш.Уалиханов номидаги Тарих ва этнология институти томонидан ҳар йили Мўғулистон ҳудудидаги қадимий туркий ёдгорликларни ўрганиш ва тарихий-этнологик ишларни амалга ошириш мақсадида этноархеологик экспедициялар ташкил этилади.
