Қозоғистон ва Эстония: рақамли ҳамкорлик ва янги имкониятлар
ASTANА. Кazinform – 17-19 ноябрь кунлари Эстония Президенти Алар Карис Астанага давлат ташрифи билан келади. Ақордадаги олий даражадаги музокаралар давомида икки мамлакат ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳамкорликнинг долзарб йўналишлари муҳокама қилинади. Кazinform мухбири мутахассислар билан биргаликда муҳим ташрифнинг моҳиятини таҳлил қилди.
30 йиллик тарих ва динамик ривожланиш
Қозоғистон ва Эстония ўртасидаги сиёсий муносабатлар ўзаро тушуниш ва ишонч асосида ривожланмоқда. Халқаро масалаларнинг асосий жиҳатлари бўйича икки мамлакатнинг позициялари бир-бирига яқин.
Икки томон 1992 йилда дипломатик муносабатлар ўрнатган. Ўшандан бери икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар мунтазам равишда мустаҳкамланиб борди ва 1995 йилда Қозоғистон бир вақтнинг ўзида Литва, Латвия ва Эстонияда элчихоналар очди. 2011 йилда эса Астанада Эстония элчихонаси иш бошлади. 3 йил олдин Қозоғистон ва Эстония Қўшма коммюнике қабул қилди. Бу тарихий ва стратегик ҳамкорликда муҳим босқични белгилаб берди.
Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, 2023 йилда БМТнинг 78-Бош Ассамблеяси доирасида Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ва Эстония Президенти Алар Карис икки томонлама учрашув ўтказдилар. Учрашув давомида турли соҳалардаги ҳамкорликни янада мустаҳкамлаш истиқболлари муҳокама қилинди. Халқаро кун тартибидаги долзарб масалалар, кўп томонлама ҳамкорлик, жумладан, БМТ, Европа Иттифоқи ва ЕХҲТ доирасидаги муносабатлар ҳам кўриб чиқилди. Томонлар ўзаро манфаатли соҳаларда ҳамкорликни янада чуқурлаштириш ниятларини билдирдилар ва бир-бирларини расмий ташрифларга таклиф қилишди.
Шу муносабат билан, давлат ташрифини фақат дипломатик қадам сифатида кўриб бўлмайди. Бу Қозоғистон ва Эстония ўртасидаги муносабатларнинг ривожланганини намойиш этади. Эстония электрон бошқарув соҳасида етакчи сифатида тан олинган бўлса-да, Қозоғистон рақамли инфратузилмасини фаол равишда модернизация қилмоқда. Бу имкониятлар икки мамлакатга тажриба алмашиш ва қўшма лойиҳаларни амалга ошириш орқали самарали ўзаро муносабатларни ўрнатиш имконини беради.
Икки мамлакатнинг савдо айланмаси қанча?
Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, 2025 йил январ-сентябрь ойларида Қозоғистон ва Эстония ўртасидаги савдо айланмаси 46 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Улардан Қозоғистондан Эстонияга жўнатилган товарлар 20,2 миллион АҚШ долларини ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 23,2% га кам.
Ўсимлик ёғини қайта ишлаш қолдиқлари ва рапс экспорт таркибида етакчи улушни эгаллайди. Умумий ҳисоб-китобларга кўра, ушбу даврда Эстонияга тахминан 6,5 минг тонна товарлар жўнатилган. Бундан ташқари, титан ва ундан тайёрланган маҳсулотлар, зиғир уруғлари, қайта ишланмаган никель, пиломатериаллар, электр изоляторлари ва хавфсиз ойналар экспортда муҳим рол ўйнади.
Импортга келсак, Эстониядан Қозоғистонга жўнатилган товарлар 25,8 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Асосий импорт қилинган товарлар музлатилган балиқ, фильтрлаш мосламалари, телефон ускуналари, юк вагонлари ва трамвайлардир. Дори-дармонлар, какао маҳсулотлари ва электр бошқарув мосламалари ҳам етказиб берилди.
Эстония транзити: Қозоғистон Европага қишлоқ хўжалиги экспортини кўпайтирди
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, сўнгги йилларда Қозоғистоннинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини Европа бозорига экспорт қилиш салоҳияти сезиларли даражада ошди. Ўтган йили Қозоғистон ва Европа Иттифоқи мамлакатлари ўртасидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ташқи савдоси 1,3 миллиард АҚШ долларини ташкил этди, бу 7% га ўсишдир. 2025 йилнинг дастлабки беш ойида бу кўрсаткич 11% га ўсиб, 662,2 миллион АҚШ долларига етди. Бу Қозоғистоннинг экологик тоза қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, айниқса ғалла ва унни барқарор ва кенг кўламда экспорт қила олишидан далолат беради.
Европага экспорт оқимларининг самарадорлигини ошириш мақсадида Қозоғистон Эстония ва Латвия билан музокаралар доирасида Болтиқбўйи портларидан транзит маркази сифатида фойдаланишни муҳокама қилмоқда. Бундай ҳамкорлик нафақат экспорт барқарорлигини оширади, балки икки томонлама иқтисодий алоқаларни ҳам мустаҳкамлайди.
Қозоғистоннинг Европа бозоридаги мавқеини мустаҳкамлайдиган йўналишлардан бири бу Эстония орқали ғалла транзитидир. 2025 йилнинг дастлабки етти ойи натижаларига кўра, Ақмола вилояти фермерлари томонидан ишлаб чиқарилган 145 минг тонна қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари Эстониянинг Muuga порти инфратузилмаси орқали экспорт қилинди. Улардан 110 минг тоннадан ортиғи Италияга, 28 минг тоннадан ортиғи Бельгияга ва тахминан 6,5 минг тоннаси Эстонияга етказиб берилди.
Экспертларнинг фикрига кўра, Болтиқбўйи йўналишидан фойдаланиш экспортни янада барқарор ва диверсификациялаш имконини берди. Илгари асосий етказиб беришлар Қора денгиз ва Кавказ портлари орқали амалга ошириларди, аммо ҳозирги геосиёсий ва инфратузилмавий ўзгаришлар Қозоғистонни янги, ишончлироқ транзит йўлларини излашга ундамоқда.
Рақамли трансформация соҳасидаги ҳамкорлик
Эстония Европада рақамлаштириш даражаси юқори бўлган давлатлардан бири сифатида тан олинган ва Қозоғистон билан ўз тажрибасини фаол равишда баҳам кўрмоқда. Икки томон ўртасидаги икки томонлама дастурлар доирасида электрон ҳукумат, киберхавфсизлик ва рақамли хизматлар соҳасида бир қатор лойиҳалар амалга оширилмоқда.
2017 йилда "Фуқаролар учун ҳукумат" давлат корпорацияси ва Эстония электрон бошқарув академияси ўртасида меморандум имзоланди. Эстониянинг X-Road тизими Қозоғистондаги Smart Bridge платформасининг асосига айланди, давлат органлари ўртасида маълумотлар алмашинувини таъминлади ва электрон хизматларни ривожлантириш учун йўл очди.
2023-2025 йилларда икки мамлакат ўртасида тажриба алмашинуви давом этди. Қозоғистон томони Таллин шаҳрида бўлиб ўтган e-Governance Conference форумларида мунтазам равишда иштирок этиб, "ақлли" шаҳарлар, рақамли соғлиқни сақлаш ва маълумотлар хавфсизлиги соҳасидаги янги ечимларни муҳокама қилди.
Таълим соҳасидаги ҳамкорлик
Олий таълим соҳасидаги ҳамкорлик янги босқичга кўтарилмоқда. 2025 йилнинг биринчи ярми натижаларига кўра, Қозоғистоннинг 8 та таълим муассасаси 6 та Эстония университети билан халқаро шартномалар имзолади. Бу талабаларга иккала мамлакатда ҳам ўқиш имкониятини беради.
Бундан ташқари, эстониялик мутахассислар Қозоғистон университетларига жалб қилинмоқда ва академик алмашинув дастурлари амалга оширилмоқда. Икки томон ҳам халқаро таълим лойиҳалари доирасида ҳамкорликни ривожлантирмоқда.
Эстония Президенти билан бирга Астанага 40 кишидан иборат бизнес делегацияси, шунингдек, университет ректорлари кенгаши ва бир нечта олий таълим муассасалари раҳбарлари келиши кутилмоқда. Бу Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасида янги шериклик моделини шакллантириш имконини беради.
Эстония Президенти ҳақида нималар маълум?
Алар Карис 4 йилдан бери Эстония Президенти бўлиб ишлайди. У нафақат давлат хизматчиси, балки таниқли олим ҳамдир. У 1958 йил 26 мартда Тартуда туғилган. 1981 йилда у Эстония Табиий фанлар университетини тамомлаган ва молекуляр генетика соҳасида тадқиқотлар олиб борадиган Биомарказда иш бошлаган. Кейинчалик у Лондон ва Роттердамда маҳоратини оширди.
1996 йилда Карис Эстонияга қайтиб, Тарту университетида зоология кафедрасини бошқарган ва кейинчалик ўз ўқув юртининг ректори бўлган. Фанга қўшган ҳиссаси учун у IV даражали «Оқ юлдуз» ордени билан тақдирланган. Президент бўлишдан олдин у Эстония Миллий музейини бошқарган.
2021 йилда Марказий партияси етакчиси ва Рийгикогу спикери Карисни президентликка номзод бўлишга таклиф қилишди. Шундай қилиб, у давлат раҳбари этиб сайланди. Бир йил ўтгач, янги президент ҳукумат таркибида ўзгаришлар қилди ва ҳукмрон партиянинг барча вазирларини ишдан бўшатди.
Сўнгги пайтларда Алар Карис етти йиллик президентлик муддатини жорий этиш ғоясини илгари сурмоқда. Эстонияда кейинги президентлик сайлови 2026 йил кузида бўлиб ўтиши режалаштирилган.
Экспертлар нима дейди?
Ташқи ишлар вазирлиги қошидаги Ташқи сиёсат тадқиқотлари институтининг катта эксперти Валерий Ситенконинг сўзларига кўра, Эстония Қозоғистонни юқори баҳолайди.
– Эстония — кичик мамлакат. Лекин у Европа Иттифоқи тузилмасида муҳим ўрин тутади. Мамлакатнинг асосий манфаатлари Қозоғистоннинг энергия ресурсларини ривожлантириш, транспорт ва логистика алоқаларини мустаҳкамлаш ва Транскаспий халқаро транспорт йўналишини илгари суришга қаратилган. Бундан ташқари, Эстония ва бошқа Европа мамлакатлари Қозоғистоннинг минерал ресурслар соҳасидаги ресурс салоҳиятига қизиқиш билдирмоқда, — дейди эксперт.
Ситенконинг сўзларига кўра, икки мамлакат "яшил" иқтисодиётни ривожлантириш ва қишлоқ хўжалиги секторини модернизация қилишда умумий манфаатларга эга.
— Эстония Қозоғистон учун инновация лабораториясига айланиши мумкин, — дейди Валерий Ситенко.
Халқаро коммуникациялар ва сиёсатшунослик соҳасидаги эксперт Азамат Байғалиев эса Эстониянинг рақамлаштириш соҳасидаги тажрибаси Қозоғистон учун қимматли эканлигини таъкидлади.
— Қозоғистон рақамли трансформацияни фаол равишда амалга оширмоқда. Сунъий интеллектни ривожлантириш ҳам миллий ривожланиш режасига киритилган. Бу йўналишда Эстониянинг тажрибаси мамлакат учун муҳим бўлади. Мамлакатимиз давлат ва квази-давлат секторларида, шунингдек, бизнес ва ижтимоий ташаббусларда сунъий интеллект инфратузилмаси ва замонавий технологик платформаларни ривожлантиришдан манфаатдор, — деб таъкидлади эксперт.
Байғалиев Эстониянинг киберхавфсизлик ва электрон ҳукумат соҳасидаги тажрибаси муҳимлигини таъкидлади.
— Эстония рақамли давлатни шакллантиришда катта ютуқларга эришди, шунинг учун у электрон ҳукуматни ривожлантиришда Европада етакчи давлатлардан бири ҳисобланади. Қозоғистон ҳам бу соҳада етакчи бўлишга интилади. Шу билан бирга, Эстониянинг киберхавфсизлик, коммуникация ва рақамли таълим соҳасидаги тажрибаси айниқса муҳимдир, чунки икки мамлакат ўртасида бу соҳаларда ўзаро ҳамкорлик қилиш учун катта салоҳият мавжуд, — дея хулоса қилди Азамат Байғалиев.
Хулоса қилиб айтганда, учрашув икки мамлакат ўртасидаги иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлашга сезиларли туртки беради ва савдо, инвестиция ва технологик ҳамкорлик каби соҳаларда ўзаро шерикликни янада ривожлантириш имконини беради.
