Қозоғистон самолётлари хавфсизми?
Ақтаудаги авиаҳалокатдан сўнг мамлакатда самолётлар сифатига эътибор қаратила бошланди. Депутатлар соҳадаги камчиликларга тўхталиб, авиакомпанияларнинг муросасизлигини очиқ муҳокама қилмоқда. Шу муносабат билан Kazinform мухбири фуқаро авиацияси ҳолатини қўриб чиқди ва эксперт хулосаларини олди.
Air Astana: сертификат сири
Қозоғистон авиация бошқармаси маълумотларига кўра, мамлакатда 415 та йўловчи самолёти бор. Улардан 236 таси авиакорхоналарга тегишли, 103 таси ижарага олинган, 76 таси лизинг асосидаги. Тижорий самолётларининг кўпчилиги 13 йилдан ортиқ вақтдан бери, баъзи ҳаво транспорти самолётлари эса 30 йилдан бери фойдаланиб келиняпти.
Албатта, хизмат кўрсатган самолёт учун 13 йил узоқ вақт эмас. Мутахассисларни бошқа соҳа ташвишга солмоқда: самолётлар, эксплуатациялар ва мутахассислар учун парвозга яроқлилик сертификатлари масаласи. Келинг, уни тартиб билан ажратамиз.
2019 йилда авиация соҳасида жадал ислоҳотлар амалга оширилди. Ўша йили Британия модели асосида “Қозоғистон авиация маъмурияти” АЖ ташкил этилди. Муассасанинг асосий вазифаси ҳаво кемаларини сертификатлаш ва парвозга яроқлилик сертификатларини беришдан иборат. Дастлаб натижалар ёмон бўлмади ва шу кунгача муваффақиятли амалга оширилаётган низомлар тасдиқланиб, авиакомпанияларни текшириш учун инспекторлар тайинланди. Бундай ҳаракат самолёт сифатини давлат назоратига олиш жараёнини тезлаштиришига умид бор эди. Бироқ, Air Astana каби йирик компаниялар бу талабни четлаб ўтиш йўлини топдилар. Улар ўз самолётларини хорижда рўйхатдан ўтказдилар ва у ерга кўздан кечириш ва парвозга яроқлилик сертификатларини олдилар. Ва Қозоғистон Авиация маъмурияти томонидан киритилган қоидаларга кўра, хорижий сертификат ҳақиқий ҳисобланади.
Авиация эксперти Абил Кекилбаевнинг фикрича, Air Astana ўз самолётларини Қозоғистонда рўйхатдан ўтказмаётганига бир қанча сабаблар борлиги мумкин. Чет элда парвозга яроқлилик сертификатини ўтказадиган мутахассислар малакали бўлиб, сертификатлаш нархига маълум чегирмага эга бўлиши мумкин. Бундан ташқари, баъзи лизинг компаниялари самолётларни чет элда рўйхатдан ўтказишни талаб қилади. Ҳозирча бу икки вариантни текширишнинг имкони йўқ, чунки компания самолёт сотиб олиш бўйича шартнома ёки сертификатлаштиришнинг ўзига хос хусусиятларини эълон қилмаган.
“Қозоғистонда 100 дан ортиқ йўловчи самолётлари бор. Кўпчилик АҚШ, Канада, Бразилия ва Европа мамлакатларида йиғилган. Фуқаро авиациясида самолёт ишлаб чиқарилган йили ҳисобга олинмайди. Бизда самолётнинг парвозга яроқлилик сертификати бор-йўқлиги эътиборга олинади. Масалан, йўловчи самолётлари ҳар йили сертификациядан ўтиши керак. Буларни назорат қилиш ва яроқлилик сертификатини бериш Қозоғистон авиация маъмуриятининг юрисдикциясида. Бундан ташқари, агентлик авиакомпанияга инспекторларни юборади. Улар ҳар бир самолётнинг ҳолати, текширувларнинг бориши ва таъмирлаш ишлари давомида эҳтиёт қисмлар қаердан олинганлигини кузатиб боради.
Air Astana ва FlyArystan авиакомпаниялари 60 га яқин самолётлардан фойдаланади. Қизиғи шундаки, 60 та самолётнинг барчаси Ирландияда рўйхатдан ўтган бўлиб, у ерда парвозга яроқлилик сертификатини олади. Сўнгги 20 йил ичида давлат органи Air Astana авиакомпаниясини техник кўрикдан ўтказмаган. Фақат ўтган йили Рақобатни ҳимоя қилиш ва ривожлантириш агентлиги буни текширган”, - деди Абил Кекилбаев.
Соҳа мутахассисининг айтишича, қўшни давлатларда ҳам шундай амалиётлар мавжуд. Бироқ Қозоғистондаги энг йирик компаниянинг бу усулга таяниши яхши ҳолат эмас. Айтилишича, бу ҳаракат компаниянинг Қозоғистон авиация маъмуриятига бўлган ишонч даражасини акс эттирса керак. Бўлмаса, бу масала аввал ҳам кўтарилган ва кўп маротаба Мажилис минбарларида муҳокама этилган.
Эскирган ускуналар ва эски тизимлар
Дарҳақиқат, аэропортларнинг сифати бўйича ҳеч кимни қоралаб бўлмайди. Агар йирик мегаполисларни ҳисобга олмасак, бошқа ҳудудларда ҳам аҳвол қониқарли эмас. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ўтган йилги Халққа Мурожаатномасида камчиликларни бартараф этиб, аэродромлар ва аэропортлар қуриш бўйича кўрсатма берган эди. Натижада аэропортлар сони ортиб, янги лойиҳалар амалга оширилди. Бу йил Қатонқарағай, Зайсан, Кендирли курорт ҳудудларида янги аэропортлар қурилади.
Бироқ, маҳаллий компаниялар буни амалга оширишда қийналаётганга ўхшайди. Янги қурилган ёки реконструкция қилинган аэропортларнинг техник камчиликлари тез-тез тилга олинади. Бундан ташқари, хизмат кўрсатишда кўплаб камчиликлар мавжуд. Шунинг учун Ҳукумат аэропортларни бошқаришни хорижий инвесторларга топширишга ўтди. Масалан, бир неча ой олдин транспорт вазири Марат Қарабаев мамлакатдаги 22 та аэропорт хорижий инвесторларга ишончли бошқарувга берилишини маълум қилган эди. Вазирнинг сўзларига кўра, ҳозирда инвесторларни жалб этиш бўйича ишлар олиб бориляпти.
“Биз 22 та аэропортнинг барчасига босқичма-босқич хорижий инвесторларни жалб этяпмиз. Масалан, Алмати аэропорти Туркия ва Франциядан келган сармоядорлар томонидан қабул қилган. Хабарларингиз бор, Астана аэропорти Бирлашган Араб Амирликлари компанияси томонидан ишончли бошқарувга олинган (ишончли бошқарув шартномаси муддати тугаши муносабати билан аэропортнинг 100 фоиз акциялари Астана шаҳри муниципал мулкига қайтарилган – таҳр.). Тараз ва Чимкентдаги иккита аэропорт маҳаллий инвестор, Scat ҳаво компанияси эгасининг ишончли бошқарувига ўтказилди. Ақтаудаги аэропорт туркиялик инвесторга берилди.
Биз ҳар бир аэропорт учун турли инвесторларни жалб этяпмиз. Атираудаги аэропорт ёнида катта аэропорт қуриляпти. Улар 2026 йилгача бутунлай янги аэропорт терминалини қуришни режалаштирган”, - деди у.
Айтиш жоизки, ҳар ҳафта 600 дан ортиқ ички рейслар амалга оширилади. Чет элга учадиган рейслар сони ҳам бир хил. Мамлакатдаги 13 та маҳаллий аэропорт “очиқ осмон” режимида ишлаяпти. 2029 йилгача бўлган миллий инфратузилма режасига назар ташлайдиган бўлсак, мамлакатдаги 24 та аэродромнинг деярли барчаси совет даврида қурилган. Атирау, Ақтўбе, Қостанай, Павлодар, Семей, Ўскемен каби шаҳарлардаги аэропортларда аэродромга техник хизмат кўрсатиш учун ускуналар етишмайди. Қолаверса, техник ва авария хизмати ускуналари етишмайди. Аэропортлардаги жиҳозларнинг 72 фоизи 12 йилдан буён фойдаланилган, айрим турдаги ускуналар эса умуман йўқ.
Масала қандай ҳал қилинади? Давлат томонидан кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Биринчи - аэропортларни хорижий инвесторларга топшириш билан бошланса, кейинги ҳаво кемаларини таъмирлаш марказининг очилиши билан давом этади. Яқин келажакда Ақтау аэропорти ҳудудида фуқаролик ва ҳарбий ҳаво кемаларини таъмирлаш бўйича янги техник хизмат кўрсатиш маркази қурилади. Марказ ишга тушгач, Қозоғистон, Россия, Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Тожикистон самолётларига хизмат кўрсатади.
“Янги техник хизмат кўрсатиш марказини яратиш YDA, Turkish Technic ва ASFAT каби йирик халқаро компаниялар иштирокида амалга ошириляпти. Лойиҳа доирасида нафақат самолётларга хизмат кўрсатиш учун бинонинг ўзи, балки янги марказда ишлаш учун малакали мутахассислар тайёрлайдиган ихтисослаштирилган ўқув марказлари ҳам барпо этилади”, — деди Транспорт вазири.
Экологик авиация ёқилғисига қачон ўтамиз?
Ёқилғи масаласи нафақат автомобилларнинг бош оғриғи, балки самолётлар учун ҳам кенг тарқалган муаммодир. Қозоғистон фуқаро авиацияси йилига 500-600 минг тонна ёқилғи-мойлаш материалларидан фойдаланади. «ҚазМұнайГаз» АЖ Бошқаруви раиси Асхат Хасеновнинг сўзларига кўра, ички бозорда авиа ёқилғи нархи бир тонна учун 1000-1200 долларни ташкил этади (охирги курс бўйича тахминан 525-530 минг тенге – муаллиф). Бундан ташқари, у аэропортлар сотиб олинган ёқилғини авиакомпанияларга бошқа нархда сотишини инкор этмади. Бу, ўз навбатида, авиачипталар нархига таъсир қиляпти.
Яқинда ICAO - Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти томонидан ўтказилган йиғилишда Қозоғистоннинг экологик тоза авиа ёқилғисини ишлаб чиқариш ғояси кўтарилди. Биринчи маҳсулот 2028 йилда чиқарилиши кутиляпти. Давлат авиация эко-ёқилғидан фойдаланиш орқали "яшил аэропорт" цўналишини ривожлантиришни режалаштиряпти.
“Турли лойиҳаларни кўриб чиқяпмиз. Мақсад - экологик тоза ёқилғи ишлаб чиқаришдир. Ёқилғиларнинг кўп турлари мавжуд. Ва Қозоғистонда бунинг учун барча шарт-шароит яратилган. Масалан, 2028 йилдан бошлаб Европа Иттифоқи фақат шу ёқилғининг бир қисмини ишлатадиган авиакомпанияларга Европа Иттифоқи осмонига парвоз қилишига рухсат беради. Шунинг учун биз ҳозир бу борада ишлаяпмиз”, — деди Транспорт вазири ўринбосари Талғат Ластаев.
Муаллиф: Ерсин Шамшадин
