Қозоғистон, Озарбайжон ва Ўзбекистон: "яшил" келишувнинг афзалликлари
Маълумки, Қозоғистон, Озарбайжон ва Ўзбекистон президентлари Бутунжаҳон иқлим саммити доирасида уч мамлакат энергетика тизимларини интеграциялашуви бўйича стратегик келишувни имзолаган эди. Янги лойиҳа Марказий Осиё давлатлари учун қандай афзалликларга эга? Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов мавзуни шарҳлаб кўрди.
Бизга маълумки, Қозоғистон сўнгги йилларда кўмирдан ишлаб чиқарилган энергиядан воз кечиб, яшил энергия манбаларига устувор аҳамият қаратмоқда. ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевнинг сўзларига кўра, келишув барқарор ривожланишга интилиш тарихида янги йўналишни белгилаб беради. Бундан ташқари, бу Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ минтақаларини ривожлантиришда уч томонлама ҳамкорликнинг муҳим босқичи сифатида қаралади.
“Стратегик шериклик тўғрисидаги битимнинг имзоланиши Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ минтақаларининг уч томонлама ҳамкорлигини ривожлантиришда муҳим босқичдир. Ҳужжат мамлакатларимиз энергетика тизимларини интеграциялашуви, шунингдек, Европа мамлакатлари ва бошқа бозорларга экологик тоза энергия етказиб берувчи ишончли йўлакларни шакллантириш учун янги имкониятларга йўл очади. Бу ерда Қозоғистон катта транзит ҳудуд сифатида катта рол ўйнайди. Мазкур келишувнинг аниқ натижалари уч мамлакат иқтисодиётини бирлаштириб, Ўрта йўлакнинг “яшил кўприк” сифатида ривожланишига хизмат қилади. Бу муҳим соҳадаги яқин ҳамкорлик давлатлар ўртасида тажриба ва илғор технологиялар алмашинувига туртки бўлади, энергия хавфсизлигимизни мустаҳкамлашга хизмат қилади”, – деди ҚР Президенти.
Қасим-Жомарт Тоқаевнинг сўзларига кўра, яшил энергия (ЯЭ) Қозоғистон учун углерод нейтраллигига эришиш учун муҳим йўналиш ҳисобланади. Мамлакат минерал ресурсларга қарамликни камайтиришга фаол киришди. У технологик инновацияларни ривожлантирмоқда ва экологик барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлайдиган инфратузилмани яратишга интилмоқда. Қозоғистон хорижий ҳамкорлар билан умумий қуввати 43 ГВт бўлган “яшил” лойиҳаларни амалга ошириш бўйича келишувга эришди.
Қозоғистон қайта тикланадиган энергияга қанча сармоя киритди
Сўнгги маълумотларга кўра, Қозоғистонда номинал қуввати 2,9 минг МВт бўлган 148 та ҚТЭ объектлари ишламоқда. Улардан 59 таси шамол электр станцияси, 46 таси қуёш электр станцияси, 39 таси ГЭС, 3 таси биогаз электр станцияларидир. 2023 йил якунларига кўра, қайта тикланувчи энергия манбалари объектлари томонидан ишлаб чиқарилган электр энергияси ҳажми 6,675 миллиард кВт/соатни ташкил этди. Бу мамлакатда ишлаб чиқарилган умумий электр энергиясининг 5,92 фоизини ташкил этади.
Бу соҳада General Electric, Eni, Total, Hevel Solar, HydroChina каби компаниялар муваффақиятли фаолият юритмоқда. Ўтган йили умумий ўрнатилган қуввати 495,57 МВт бўлган 16 та янги ҚТЭ иншооти фойдаланишга топширилди.
Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, 2023 йилда “яшил” иқтисодиётга йўналтирилган инвестициялар ҳажми 201 миллиард тенгега етди, бу 2022 йилга нисбатан 3,8 баробар кўпдир. Қайта тикланувчи энергия манбалари соҳасида инвестициялар 199,8 миллиард тенгени ташкил этди: 1 миллиард тенге иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтириш сегментига, 186 миллион тенге энергия тежовчи технологиялар ва энергия самарадорлигини оширишга сарфланди.
2024 йилнинг январь-июнь ойларида ҚТЭ объектлари томонидан электр энергияси ишлаб чиқариш 3,9 миллиард кВт/соатга етди, бу 2023 йилнинг мос даврига нисбатан 16,3 фоизга кўпдир.
2030 йилга келиб 7 ГВт қувватга эга янги ҚТЭни ишга тушириш режалаштирилган. Шундай қилиб, қайта тикланадиган энергия манбаларининг мамлакат энергетика балансидаги улушини 15 фоизга етказиш мумкин бўлади.
Яшил коридор
“Яшил энергия коридори” лойиҳаси қайта тикланадиган энергия манбаларини Марказий Осиёдан Европага экспорт қилишга қаратилган ташаббусдир. Лойиҳада уч давлат – Қозоғистон, Озарбайжон ва Ўзбекистон иштирок этди. Уларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш учун Европа бозорига тоза электр энергияси етказиб беришнинг самарали инфратузилмаси яратилади.
Озарбайжонлик эксперт, Turan ахборот агентлиги директори Меҳман Алиев бу жараён амалда қандай кечаётганини айтиб берди.
“Шартнома имзолангач, консалтинг компанияларини жалб қилган ҳолда лойиҳанинг техник-иқтисодий асосларини тайёрлаш ишлари олиб борилади. Бу давр тахминан бир йил давом этади. Эҳтиёжлар, имкониятлар ва хавфларни таҳлил қилишни ўз ичига олади. Электр энергияси билан таъминлаш мақсадида Марказий Осиё ва Европа энергетика тизимларини бирлаштирувчи сув ости кабелларини бирлаштирувчи юқори вольтли линиялар тармоғи қурилади. Юқори кучланишли тўғридан-тўғри оқим (HVDC) технологияси электр энергиясини узоқ жойларга самарали етказиб бериш учун қўлланилади”, – деди мутахассис,
Марказий Осиёдан Европага яшил энергия етказиб бериш бўйича лойиҳани амалда амалга ошириш қўшма корхона ташкил этиш, инфратузилмани қуриш ва энергетика тизимларини интеграциялашувини ўз ичига олган бир неча босқичда амалга оширилади. Уч давлат ўртасидаги янги келишув саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш ва ҳар бир иштирокчи давлат ўртасида масъулиятни тақсимлаш учун асос бўлади.
Меҳман Алиев, шунингдек, уч давлатнинг энергетика тизимлари интеграциялашувини таъкидлади, бу эса яшил энергия савдосини оптималлаштириш ва Европага ишончли етказиб бериш имконини беради.
Умуман олганда, иштирокчи давлатлар қуёш ва шамол энергиясини ишлаб чиқариш бўйича ўз имкониятларини ривожлантиради. Масалан, Ўзбекистон 2030 йилгача қайта тикланадиган энергия манбалари улушини 40 фоизга етказишни режалаштирмоқда.
Озарбайжонлик экспертнинг фикрича, зарур инфратузилмани қуриш техник-иқтисодий асослар тайёрлангач, тахминан 3-4 йил давом этади. Қурилишни молиялаштириш ва инфратузилмани ривожлантириш халқаро молия институтларини жалб қилишга қаратилган. Бунга Осиё тараққиёт банки каби ташкилотлардан кредитлар ва инвестициялар олиш киради.
Марказий Осиё ва Европага нима фойда?
Уч мамлакатнинг улкан салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда Қозоғистон, Ўзбекистон ва Озарбайжон биргаликдаги саъй-ҳаракатлар билан қитъани тоза, ишончли ва арзон энергия билан таъминлайди. Шундай қилиб, у Европанинг энергия алмашинувининг локомотивига айланиши мумкин. Бугунги кунда ҳар учала давлат ҳам халқаро инвестицияларни жалб қилмоқда, яшил энергияни фаол ривожлантирмоқда, қуёш ва шамол энергиясини жорий қилмоқда.
Эксперт Меҳман Алиевнинг фикрича, лойиҳада иштирок этиш Марказий Осиё мамлакатларига иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича глобал саъй-ҳаракатларга ҳисса қўшиш имконини беради. Буларнинг барчаси Париж келишуви мақсадларига ва бошқа халқаро экологик мажбуриятларга мос келади.
Бундан ташқари, бугунги кунда халқаро молия институтлари қайта тикланадиган энергия манбаларига оид лойиҳаларга сармоя киритишга тайёр. Бу Марказий Осиё мамлакатлари учун энергия тизимлари ва инфратузилмасини ривожлантириш учун капитал жалб қилиш имкониятларини очади.
“Европа Иттифоқи қазиб олинадиган энергия манбаларига қарамликни камайтириш ва энергия балансида қайта тикланадиган манбалар улушини оширишга фаол интилмоқда. Бу Марказий Осиё давлатлари таклиф эта оладиган тоза энергияга юқори талабни яратади”, – дея хулоса қилди эксперт.
Report агентлиги бош муҳаррири ўринбосари Илоҳ Мамедлининг сўзларига кўра, биргина Каспий денгизи шамол энергиясини ишлаб чиқариш учун улкан салоҳиятга эга, яъни тахминан 157 ГВт. Бу Озарбайжонда талаб қилинадиган катта ҳажм, лекин унинг эҳтиёжларидан анча юқори.
Озарбайжоннинг қайта тикланадиган энергетика бўйича иқтисодий салоҳияти 27 ГВт, шу жумладан шамол энергияси - 3 минг МВт, қуёш энергияси - 23 минг МВт. Ҳукумат энергия балансидаги ҚТЭ улушини 24 фоизга, 2028 йилгача эса 30 фоизга ошириш ниятида.
Ўзбекистон Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази жамоатчилик билан алоқалар сектори тадқиқотчиси Эдвард Романовнинг фикрича, Европа бозори “яшил” энергия олишнинг асосий йўналиши ҳисобланади.
“Бу Марказий Осиё мамлакатлари учун янги иқтисодий имкониятлар, жумладан, хорижий сармоя ва технологияларни жалб этиш, шунингдек, “яшил” энергетика соҳасида иш ўринлари яратиш имконини беради. Бундан ташқари, Европа бозорлари билан интеграция Марказий Осиё мамлакатларига энергия тизимлари барқарорлигини оширишга ёрдам беради”, – дейди эксперт.
Унинг қайд этишича, мазкур лойиҳани сифатли ва тизимли амалга ошириш Қозоғистон, Ўзбекистон ва Озарбайжоннинг келишилган саъй-ҳаракатларини талаб қилади.
“Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларини яратиш бўйича 28 лойиҳа устида фаол иш олиб борилмоқда, бу эса 2030 йилга бориб энергия балансидаги “яшил” энергия улушини 40 фоизга ошириш имконини беради. Шунингдек, мамлакатлар ўртасидаги тартиб ва ўзаро муносабатларни такомиллаштиришнинг ҳуқуқий ва институционал механизмларини ишлаб чиқиш зарур бўлади. Лойиҳанинг муваффақиятли амалга оширилиши зарур инфратузилма объектларини яратишга боғлиқ. “Яшил” энергия соҳасида билим ва тажриба алмашишни давом эттириш муҳим”, – дея хулоса қилди Романов.
Қозоғистон Республикаси Энергетика вазирлигининг қайта тикланадиган энергия манбалари департаменти директори ўринбосари Рустем Қидирбеков лойиҳани амалга оширишдан олдин Битимни ратификация қилиш жараёнидан ўтиш зарурлигини тушунтирди.
“Битим қайта тикланувчи энергия манбаларидан электр энергияси ишлаб чиқаришда асосий ролни оширишга қаратилган. Биз Марказий Осиё ва Озарбайжон энергетика тизимларини экспорт қилиш мақсадида ўзаро боғланишини таъминлаш учун қайта тикланадиган энергия манбаларининг мавжуд салоҳиятидан самарали фойдаланишдан манфаатдормиз. Уч мамлакат лойиҳаси Европа ва бошқа минтақалар ўртасида экологик тоза электр энергияси савдосини ривожлантиришга қаратилган”, – деди спикер.
Унинг сўзларига кўра, барча иштирокчилар мавжуд ички инфратузилмани кенгайтириш ва савдо кўламини кенгайтириш, экологик тоза энергия манбаларидан Европага электр энергияси етказиб бериш учун янги коммуникация тармоқларини ривожлантиришга келишиб олдилар. Бундан ташқари, Европа давлатлари “Қора денгиз сув ости электр тақсимлаш тармоғи” лойиҳасига уланиш билан боғлиқ техник ва молиявий масалаларни ўрганиш бўйича ҳамкорликда ишлашга қизиқиш билдирди.
Лойиҳанинг тафсилотлари дастлабки техник-иқтисодий асослашда тақдим этилади. Мутахассисларнинг фикрича, дастлабки техник-иқтисодий асосларни ишлаб чиқиш учун «CESI» халқаро консалтинг компанияси ишга туширилмоқда.
Қозоғистон, Озарбайжон ва Ўзбекистон энергетика тизимлари ҳозирда янги чақириқларга мослашиш ва барқарор ривожланишга қаратилган модернизация жараёнида. Битим доирасида мамлакатлар инфратузилмани биргаликда ривожлантиришни кучайтиришни режалаштирмоқда, бу эса яшил энергия экспорти ва транзити учун ишончли каналларни топиш имконини беради.
Шундай қилиб, ушбу келишув нафақат Европанинг энергия манбаларини диверсификация қилиш, балки иштирокчи давлатлар ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни яхшилаш имконини беради.
Жорий йилнинг 1 май куни Тошкентда бўлиб ўтган учрашувда Қозоғистон, Ўзбекистон ва Озарбайжон энергетика вазирлари ҳамкорликни йўлга қўйиб, Европага асосий энергетика коридорини чизиш бўйича келишиб олдилар.
