Қозоғистон ноёб ер металлари захиралари бўйича TOP-3 давлатлар қаторига кириши мумкин
Саноатнинг миқдорий ва пул кўринишидаги салоҳияти, шунингдек, муаммолар Кazinform агентлиги материалида таҳлил қилинади.
17 та ноёб элемент
Сўнгги йилларда дунёда нодир металлар ва элементлар ҳақида тез-тез гапирилади. Улар "ноёб" деб аталадиган бўлса-да, табиатда жуда кенг тарқалган. Улардан баъзиларининг захиралари ер қобиғида мисдан ҳам кўпроқ. Бироқ, бу металлар кўпинча бошқа минераллар билан бирга топилганлиги сабабли, уларни қазиб олиш ва ажратиш мураккаб ва қиммат технологияларни талаб қилади, бу уларни "ноёб" қилади.
Айниқса мураккаб жараён мураккаб рудалардан ноёб ер металларини ажратиб олиш бўлиб, бу юқори технологияли усулларни талаб қилади. Шунинг учун бу металларнинг нархи анча юқори. Олимлар даврий системада ноёб ер элементлари сифатида таснифланган ва ўзларининг алоҳида тоифасига эга бўлган 17 та элементни аниқладилар: лантан, серий, празеодим, неодим, прометий, самарий ва бошқалар. Бу элементлар Қозоғистоннинг турли ҳудудларида учрайди. Масалан, Шарқий Қозоғистон вилоятининг Қораоба, Саяқ, Бакен, Жетиқара ҳудудларида, шунингдек, Ақмола ва Манғистау вилоятларидаги ванадий, тантал ва ниобий конларида, Жамбил вилоятининг фосфоритларида, шунингдек, Қарағанди ва Улитаудаги кўмир ва уран конларида қўшимча материаллар мавжуд.
Ноёб металларга талаб
Жаҳон иқтисодиёти сунъий интеллект ва яшил технологияларга тобора кўпроқ эътибор қаратилаётган бир шароитда ноёб ер металларига инвестициялар долзарб бўлиб бормоқда. Халқаро энергетика агентлиги (IEA) маълумотларига кўра, 2030 йилга бориб уларга бўлган талаб 2020 йилга нисбатан икки баробар ортиб, 315 минг тоннага етиши мумкин. 2023 йилда бутун дунё бўйлаб 14 миллион электромобиль сотилган бўлса, 2030 йилда бу рақам 50 миллионга кўтарилиши мумкин. Электромобиль двигателлари неодим ва празеодим каби ноёб металларни талаб қилади.
Шу билан бирга, дунёда нефтга бўлган талаб аста-секин камайиб бормоқда. 2023 йил учун IEA таҳлилига кўра, 2050 йилга бориб ривожланган мамлакатларда нефтга бўлган талаб аста-секин камаяди ва фақат ривожланаётган мамлакатлар нефтга бўлган талабни ҳозирги даражада сақлаб қолади. 2023-2028 йиллар оралиғида нефтга бўлган талабнинг прогноз қилинадиган ўсиши 1,1-1,4 фоизни ташкил этади.
Бутунжаҳон ядровий ассоциациясининг прогнозлари шуни кўрсатадики, 2020 ва 2030 йиллар оралиғида атом энергиясига бўлган талаб йилига 2-3 фоизга ўсиши мумкин, Ноёб ер металлариларга бўлган талаб эса ҳар йили 8-12 фоизга ўсади.
Бундай прогнозлар савол туғдиради: энг ноёб ер металларини қайси мамлакатлар ишлаб чиқаради? Айни пайтда етакчи Хитой (дунё улушининг 70% гача). Иккинчи ўринда жойлашган АҚШ Хитойдан анча орқада. Шундай қилиб, 2023 йилда Хитойда 240 минг тонна, АҚШда эса 43 минг тонна ноёб металлар ишлаб чиқарилган.
"Янги Қозоғистон"
Яқин вақтгача Қозоғистонда давлат мулкига киритилган ноёб металл захираларининг аксарияти муҳим 17 элементга тегишли эмас, деб ҳисоблар эди. Бу металларга вольфрам (2,4 млн.т.), молибден (1 млн.т.), литий (226,9 минг т.), тантал (4,6 минг т.), ниобий (27,2 минг т.), бериллий (117,5 минг т.), кобальт (55 минг т.) ва никель (841 минг т.) киради.
Шу билан бирга, ноёб ер металларининг тасдиқланган захиралари доимий равишда янгиланади. Қозоғистон Саноат ва инфратузилмани ривожлантириш вазирлигининг Kazinform сўровига жавобига кўра, 2022 йилдан бери геологлар 11 та объектда қидирув ишларини олиб борган ва бериллий, иттрий, ниобий, вольфрам, галлий ва цезий каби ноёб ер элементлари бўлган конлар харитасини тузган. Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, ушбу ҳудудларда 23,8 минг тонна бериллий, 600 тонна вольфрам, 60,69 минг тонна иттрий, 200 тонна ниобий, 7 минг тонна молибден ва 33,48 минг тонна галий қазиб олиниши мумкин.
Геологларни, айниқса, Қарағанди вилоятидаги Қўйриқтикўл ҳудудидаги, таркибида 935,4 минг тоннагача металлар бўлиши мумкин бўлган кон қизиқтирди. Ҳақиқий захиралар 1 миллион тоннага етиши кутилмоқда. 2023 йилнинг 2 апрелида Reuters агентлиги Қозоғистонда 20 миллион тоннадан ортиқ ноёб ер металлари захираси бўлган жой аниқлангани ҳақида хабар берди.
- Қозоғистон ҳозирда АҚШ Геология хизмати томонидан тузилган ноёб ер металлари заҳиралари рўйхатига киритилган давлатлар рўйхатига киритилмаган. Аммо бу кондаги захиралар тасдиқланса, Қозоғистон ноёб ер металлари заҳиралари ҳажми бўйича Хитой ва Бразилиядан кейин иккинчи ўринда туради, - деб ёзади Reuters.
Гап Астанадан тахминан 420 километр ва энг яқин темир йўлдан 80 километр узоқликда жойлашган «Янги Қозоғистон» кони ҳақида бормоқда. Нодир ер металлари халқаро ассоциацияси маълумотларига кўра, ушбу кондаги 20 миллион тонна руданинг 12 фоизини неодимий, серий, лантан ва итрий каби оғир ноёб металлар ташкил этади ва уларнинг умумий таркиби бир тонна учун 700 граммга етади. Демак, 20 миллион тонна рудадан 14 минг тоннага яқин ноёб металлар олиш мумкин.
Агар «Янги Қозоғистон» участкасидаги захиралар тасдиқланса, Қозоғистон ноёб ер металлари захиралари бўйича жаҳон рейтингида учинчи ўринни эгаллайди.
1,9 триллион доллар бойлик
Агар Қозоғистон Саноат ва инфратузилмани ривожлантириш вазирлиги маълумотларига мурожаат қилсак ва Roskill (Буюк Британия), шунингдек АҚШ Геология хизмати (USGS) каби мустақил таҳлилий агентликларнинг ҳисоблаш усулларини ҳисобга олсак, ноёб ер металлари гуруҳига кирмайдиган (17 та элемент) ноёб металларнинг бозор қиймати 176 миллиард долларга баҳоланади. Ноёб ер металлари гуруҳига киритилган ноёб ер элементларининг қиймати тахминан 23 миллиард долларни ташкил қилиши мумкин. (Ўртача нарх сунъий интеллектдан фойдаланган ҳолда Asian Metal, London Metal Exchange (LME) ва Trading Economics платформаларидан олинган 2023 йилги бозор маълумотлари асосида ҳисоблаб чиқилган).
Ноёб ер металлари ҳам, ноёб ер бўлмаган нодир металлар ҳам рудада учрайдиган анъанавий минералларга қараганда одатда 5-7 баравар қимматроқдир. Бироқ, уларни қазиб олишнинг мураккаб технологияси туфайли уларни қазиб олиш нархи ҳам арзон эмас.
Юқорида айтиб ўтилганидек, ноёб ер металларига талаб нефть ва газга қараганда анча тез ўсиб бормоқда. Бироқ, агар қолган нефть ва газ захираларини самарали бошқариш ва 2033 йилдан бошлаб маҳсулот тақсимоти бўйича шартномалар (маҳсулот тақсимоти бўйича келишувлар) мамлакат манфаатларидан келиб чиқиб қайта кўриб чиқилса, бу саноат Қозоғистонга жорий ЯИМнинг қарийб 734 фоизини (2024 йил - 280 миллиард доллар) келтириши мумкин.
— 2025 йил 1 январь ҳолатига кўра, Қозоғистонда тасдиқланган нефть захиралари 30 миллиард баррелни ташкил этади, — дейилади АҚШ Энергетика вазирлигининг (EIA) Энергетика ахборот бошқармасининг “Каспий минтақавий истиқболи 2025” ҳисоботида.
Бир баррел нефтнинг ўртача нархи 60 доллар бўлса, бу захираларнинг умумий қиймати 1,8 триллион долларни ташкил қилиши мумкин. Бундан ташқари, EIA маълумотларига кўра, Қозоғистоннинг ўзлаштирилмаган газ захиралари 85 триллион куб футни ташкил қилади.
1000 куб фут газ 3 долларга 255 миллиард долларни ташкил қилади. Шундай қилиб, мамлакатда ўзлаштирилмаган нефть ва газнинг умумий қиймати 2 триллион 55 миллиард долларни ташкил этади. Бу Қозоғистоннинг 2024 йилдаги ялпи ички маҳсулотидан 7,3 баробар кўпдир. Нодир ва ноёб ер металларининг тасдиқланган захираларини долларга айлантирсак, уларнинг қиймати тахминан 63 миллиард долларни ташкил қилади. Бу мамлакат умумий ички маҳсулотининг 22,5 фоизини ташкил этади. Нодир ва ноёб ер металларининг тасдиқланмаган, аммо ўрганилган захиралари тахминан 199 миллиард долларни ташкил қилиши мумкин, бу ЯИМнинг 71 фоизига тенг.
Шундан келиб чиқиб, кўпинча "иккинчи нефть" деб аталадиган нодир металлардан тушадиган даромадлар нефть ва газдан олинадиган даромадлар бўйича кутилган даражага эриша олмайди, деган хулосага келиш мумкин. Аммо нодир металларни хомашёсидаги экспортни бутунлай тўхтатиб, ҳали етарли даражада ўзлаштирилмаган ноёб тупроқ металларини ишлаб чиқаришни йўлга қўйсак, шунингдек, бу металларни 100 фоиз қайта ишланиб, экспортга электрон, аккумулятор ва автомобиль бутловчи қисмлари кўринишида ишлаб чиқарсак, даромад 10 баробар ошиши мумкин.
Бу хулоса қаердан келиб чиқади?
KPMG Kazakhstan маълумотларига кўра, магнитга, сўнгра электр моторига ва автомобиль бутловчиларига айлантирилган 1 тонна неодимийли руда унинг қийматини 100 баробарга ошириши мумкин. Ушбу мисол нодир металларни чуқур қайта ишлаш билан қўшилган қиймат қандай ошишини аниқ кўрсатиб турибди. Бироқ, фақат бир нечта мамлакатлар тўлиқ қайта ишлаш технологиясидан фойдаланиш имкониятига эга. Бундан ташқари, 100% қайта ишланган барча нодир металларнинг қиймати 100 баробар ошишига кафолат йўқ. Бунинг сабаби шундаки, 17 та элемент ва бошқа ноёб ер металларининг қўлланилиши, шунингдек, уларнинг асл рудадаги бозор қиймати сезиларли даражада фарқ қилиши мумкин. Шу сабабли, реал сценарий хомашёнинг экспорт учун соф металлар ёки ярим тайёр маҳсулотларга ишлов беришда таннархини 10 баробар оширишдир. Бундан келиб чиқиб, шуни айтиш мумкинки, агар Қозоғистон нодир ва ноёб ер металларини хомашё ҳолда эмас, балки тўлиқ қайта ишланган (масалан, магнитлар, аккумуляторлар ва электроника учун бутловчи қисмлар кўринишида) экспорт қилса, ўрганилаётган захираларнинг умумий қиймати ўртача 10 баробарга ошиши мумкин.
Шундай қилиб, агар Қозоғистон ўз ҳудудида тўлиқ саноат циклини - қазиб олишдан тайёр маҳсулотни чиқаришгача - ташкил этишга муваффақ бўлса, ушбу сектордан тушум ялпи ички маҳсулотнинг 7,1 фоизини ташкил қилади. Бу мамлакат нефть ва газ захираларининг умумий қиймати билан тахминан бир хил бўлиб, ЯИМнинг 7,3 фоизини ташкил этади.
Қозоғистонда ноёб ер металларини кимлар ишлаб чиқаради?
Дарҳол таъкидлаш керакки, тақдим этилган барча маълумотлар ишлаб чиқариш ва қайта ишлашни ташкил этиш харажатларини ҳисобга олмайдиган назарий прогнозлардир. Уларнинг қай даражада амалга оширилиши ходимларнинг малакаси ва ҳалоллиги даражасига, шунингдек, ушбу соҳага масъул бўлган органларга боғлиқ.
Қозоғистонда 2024–2028 йилларга мўлжалланган нодир ва ноёб ер металлари секторини ривожлантириш бўйича комплекс режа қабул қилинди. Ушбу режага кўра, ҳатто ривожланган мамлакатларда ҳам ноёб ер металларини қайта ишлаш ҳали тўлиқ даражага чиқмаган. Мисол учун, АҚШ қайта ишлаш ишлаб чиқаришни йўлга қўймасдан, ўз хомашёсининг 90% дан ортиғини Хитойга жўнатади. Ҳозирги вақтда қайта ишлаш қувватининг 85% ва супер кучли доимий магнитлар ишлаб чиқаришнинг 90% дан ортиғи Хитойда жойлашган.
Қозоғистонда нодир ва ноёб ер металларини қайта ишловчи корхоналар сонини бармоқ билан санаш мумкин.
Ўскемендаги Улби металлургия заводи МДҲда тантал, ниобий ва бериллийдан маҳсулот ишлаб чиқарадиган ягона корхона ҳисобланади. Бироқ бу завод ўзининг хомашё манбасига эга эмас, шунинг учун “КазАтомПром” давлатнинг дипломатик кўмагига таянган ҳолда Африка давлатлари, Марказий Осиёдаги қўшнилари ва Мўғулистон билан музокаралар олиб бормоқда.
Ўскемен титан-магний заводи титанли губкалар, қотишмалар ва листлар, шунингдек, ванадий пентоксиди ишлаб чиқаради. Ушбу маҳсулотлар Boeing, Airbus, Nippon Steel, SNECMA ва General Electric каби компаниялар томонидан қайта ишланади ва истеъмол қилинади.
«Қазақмис корпорацияси» МЧЖга тегишли «Жезказганредмет»" РДК компанияси Жезқазғандаги мис эритиш заводи чиқиндиларидан олинган рений асосида аммоний перренат ишлаб чиқаради. Шундай қилиб, бу компания энг йирик рениум ишлаб чиқарувчилар ўнталигига киради.
«Қазцинк» компанияси тозаланган селен ва висмут ишлаб чиқаради ва экспорт қилади, «Казахмыс Смэлтинг» эса Балқаш мис эритиш заводининг чанг чиқиндиларидан теллурни қайта ишлайди ва экспорт қилади.
«Казахмыс Прогресс» компанияси Балқаш мис эритиш заводида қимматбаҳо металлар ишлаб чиқаришдан олинган шлаклардан тозаланган селен ишлаб чиқариш бўйича Қозоғистоннинг инновацион технологиясини жорий қилди.
«Алюминий Казахстана» ОАЖ алуминат эритмаларидан галлий олиш қувватига эга. Бироқ, галлий компаниянинг асосий маҳсулоти эмаслиги ва унинг рентабеллиги пастлиги сабабли, тегишли участка 2015 йилда ёпилган.
Расмий статистик маълумотларга кўра, Қозоғистонда ҳар йили 135 миллиард тенгедан ортиқ нодир металлар ишлаб чиқарилади. Ваҳоланки, саноат ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмида қайта ишлашнинг улуши атиги 0,6 фоизни, металлургиядаги улуши эса атиги 1,5 фоизни ташкил этади.
Секторнинг асосий муаммолари
– Соҳанинг асосий муаммоси унинг импорт хомашёга қарамлигидир. Масалан, титан, тантал ва ниобий ишлаб чиқариш учун «УКТМК» ва «УМЗ» компаниялари импорт хомашёсидан, бериллий ишлаб чиқариш учун эса бериллий концентратининг аллақачон тўпланган захираларидан фойдаланадилар.
Корхоналардаги технология ва жиҳозлар ҳам маънавий, ҳам жисмонан эскирган. Бу технологик йўқотишлар туфайли ишлаб чиқариш харажатларининг ошишига ва режадан ташқари содир бўлган фавқулодда узилишлар сонининг кўпайишига олиб келади. Буларнинг барчаси мавжуд қувватлардан фойдаланган ҳолда нодир ва ноёб ер металларининг талаб юқори бўлган янги турларини ўзлаштиришга тўсқинлик қилмоқда. Масалан, “Жезказганредмет” РДК концентратлардан вольфрам, тантал, кобальт ва никель олиш технологиясини амалга оширишга ҳаракат қилганда, бу муаммога дуч келди.
Қозоғистонда халқ хўжалигида нодир ва ноёб ер металларини истеъмол қилиш ҳажмини ошириш учун фан ва техниканинг истиқболли йўналишларини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиш зарур. Умуман олганда, Қозоғистонда ушбу соҳада юқори даражада ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар ниҳоятда чекланган, — дейилади тармоқни ривожлантиришнинг комплекс режасида.
Жорий йилнинг апрель ойида Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган “Марказий Осиё-Европа Иттифоқи” саммитида Қозоғистон Европа Иттифоқи билан 2026 йилгача “Асосий фойдали қазилмалар” тўғрисидаги пактни қабул қилиш бўйича меморандум имзоланган эди.Aгар бу келишув тўлиқ амалга оширилса, Қозоғистон нафақат муҳим хомашё етказиб берувчи, балки юқори технологияли ҳамкорга ҳам айланиши мумкин. Бу мамлакатнинг сармоявий жозибадорлигини ошириши ва нодир металлар саноатида чуқур қайта ишлашни ривожлантиришга кўмаклашиши керак.
