Қозоғистон МДҲда биринчи бўлиб пенсия тизимини ислоҳ қилди - вазир ўринбосари билан суҳбат

Бу йил Қозоғистоннинг жамғариб бориладиган пенсия тизимига 25 йил тўлди. Мамлакат мустақилликка эришгач, 7 йил давомида Совет Иттифоқи давридан қолган умумий пенсия тизимидан фойдаланди. 1998 йилда эса янги давлатнинг иқтисодий аҳволи туфайли пенсиянинг тақсимловчи туридан жамғариб бориладиган тизимга ўтиш даври бошланди. Бундан ташқари, жорий йилнинг 1 июлидан кучга кирган янги Ижтимоий Кодексда пенсия тўловларига бир қатор янгиликлар киритилди. Шу муносабат билан ҚР Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазири ўринбосари Назгул Сағиндиқова миллий пенсия тизимининг шаклланиш тарихи ва унинг бугунги ҳолати ҳақида гапириб берди, деб хабар беради Kazinform мухбири.

– Назгул Ерикқизи, жамғариб бориладиган пенсия тизимига ўтиш қандай бошланди?

– Мамлакатимиз 1998 йилда МДҲ давлатлари орасида биринчи марта пенсияларни якка тартибда ўтказиш тамойилига асосланган жамғариб бориладиган пенсия тизимига ўтди. 1998 йилгача пенсия тизими “авлодлар ҳамкорлиги” тамойилига асосланган эди. Пенсиянинг кечикиши, қарздорлик каби тўпланиб қолган муаммолар “авлодлар ҳамкорлиги” тамойилидан ҳар бир фуқаронинг пенсия ёшидаги моддий таъминоти учун индивидуал жавобгарлигига ўтишни назарда тутувчи янгича ёндашувга ўтиш заруратини келтириб чиқарди.

1997 йилда пенсия ислоҳоти концептсияси қабул қилинди ва 1998 йил 1 январдан бошлаб "Қозоғистон Республикасида пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонунга биноан мамлакатда пенсия ислоҳоти амалга оширила бошланди. Ислоҳотлар натижасида Қозоғистонда пенсия таъминотининг аралаш тизими, жумладан, давлат тақсимлаш ва жамғариш тизимлари шаклланди. Ишлаётган барча фуқароларнинг пенсия жамғармасидаги шахсий ҳисобварақларида жамғаришлари учун даромадларининг 10 фоизи миқдорида мажбурий пенсия тўловлари жорий этилди. Шундай қилиб, республика буджетидан тўланадиган бирдамлик пенсиялари билан бир қаторда қўшимча (жамланган) пенсия олиш имконияти пайдо бўлди.

Бундан ташқари, ўша йили Давлат жамғариб борувчи пенсия жамғармаси ташкил этилди. Миллий суғурта жамғармаси стратегик рол ўйнади: жамғариб бориладиган пенсия тизимини ривожлантиришни рағбатлантириш, унинг депозитар базасини шакллантириш, пенсия бозори ва рақобат муҳити асосларини яратиш ва 1998 йил март ойида у биринчи шахсий пенсия ҳисобварақларини очди. Хусусий жамғариб борувчи пенсия жамғармаларининг пайдо бўлиши билан фуқаролар пенсия активларини танлаш ва бошқаришда иштирок этишлари мумкин бўлди.

2003 йилдан бошлаб омонатчилар ва тўловчиларга пенсия бадалларини ўз вақтида ўтказмаганликлари учун, жамғариб бориладиган пенсия жамғармаларига эса пенсия тўловларини кечиктирганликлари учун жазо чоралари қўлланилмоқда. Пенсия тўловлари схемалари белгиланди, суғурта ташкилотлари орқали пенсия олиш имконияти яратилди.

Қозоғистонда пенсия жамғармаларининг кафолатланган жамғарма тизими жорий этилди. 2003 йил 1 январдан бошлаб "Қозоғистон Республикасида пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонунда инфляция даражасини ҳисобга олган ҳолда Миллий Пенсия жамғармасига пенсия бадалларини сақлаш учун давлат кафолати тўлашни назарда тутувчи норма белгиланди. 2006 йилда жамғариб бориладиган пенсия тизимида тўловларни оптималлаштириш мақсадида “Пенсия тўлаш давлат маркази” негизида ягона ҳисоб-китоб маркази ташкил этилди. Шу пайтдан бошлаб омонатчиларнинг пенсия жамғармалари Давлат пенсия тўлов маркази орқали амалга оширилди.

Бундан ташқари, жамғариб бориладиган пенсия тизимини шакллантиришнинг энг муҳим дақиқаларидан бири 2013 йилда Миллий пенсия жамғармаси негизида Ягона жамғариб бориладиган пенсия жамғармасининг ташкил этилиши, деб ҳисоблайман. У шахсий жамғарма фондларининг пенсия активлари ва мажбуриятларини ўз ичига олади. Бу чора, биринчи навбатда, омонатчиларнинг ягона маълумотлар базасини яратиш имконини берди, унинг асосида параметрик маълумотлар мониторинги ва таҳлили амалга оширилмоқда, пенсия таъминоти тизимини ривожлантиришнинг янги йўналишлари ишлаб чиқилмоқда. Иккинчи муҳим афзаллик – маъмурий харажатларнинг камайиши ва комиссия тўловининг камайиши. Учинчидан, юқорида айтиб ўтилганидек, бу омонатчиларнинг молиявий ҳимоясига ҳисса қўшадиган пенсия жамғармаларини сақлашнинг давлат кафолати. Активлар Пенсия жамғармасига бирлаштирилгандан сўнг пенсия тизими янада аниқ, шаффоф бўлиб, омонатчига ҳисобот бера бошлади.

– Ягона пенсия жамғармаси давлатда қандай муҳим рол ўйнайди?

– Бугунги кунда ягона пенсия жамғармаси (ЯПЖ) республикамиз пенсия таъминоти тизимининг барча молиявий ва ахборот оқимларининг ягона бошқарувчиси ва оператори ҳисобланади. Бундан ташқари, Миллий банк ЯПЖ активларини ишончли бошқариш билан шуғулланади. У пенсия активлари ҳисобидан сотиб олишга рухсат этилган молиявий воситалар рўйхатини ва ЯПЖ инвестиция декларациясини тайёрлайди. ЯПЖ пенсия активларини ишончли бошқариш хизмати ҳамма учун мавжуд. Ҳар бир омонатчи ҳар ойда ЯПЖ веб-сайтида эълон қилинадиган инвестиция портфелининг тузилиши, пенсия активларини бошқариш натижалари, пенсия активлари билан операциялар маълумотлари ва параметрлари билан танишиши мумкин.

Бундан ташқари, Миллий банк ўзининг расмий веб-сайтида қисқача маълумотни эълон қилади ва ҳар ой ЯПЖ пенсия активларининг инвестиция фаолияти тўғрисида жамоатчиликни хабардор қилиб боради.

Ҳозирги вақтда Ягона пенсия жамғармаси мижозларга йўналтирилганлик, ишончлилик ва масъулиятни намоён этиб, ўз миссиясини муваффақиятли амалга оширмоқда.

– Маълумки, барқарор давлат омилларидан бири унинг пенсия таъминотининг самарали тизимидир. Ҳозир мамлакатимизда қанча пенсионер бор ва уларга пенсия қандай тўланади?

– Айни пайтда республикада 2 миллион 300 минг нафар пенсионер бор. 2023 йилги бюджетда давлат пенсия тўловлари учун 3,3 триллион тенге назарда тутилган, бу 1998 йилга нисбатан қарийб 38 баробар кўп, давлат пенсияларининг ўртача миқдори эса 34 баробарга (3,6 минг тенгедан 120,9 минг тенгегача) ошган.

Халқаро баҳолашга кўра, пенсия ёшидаги барча аҳолининг асосий эҳтиёжларини қондириш учун ходим, иш берувчи ва давлат мажбуриятлари бўлган кўп босқичли пенсия тизимлари самаралироқ ва барқарор деб тан олинган. Ўзгаришлар туфайли Қозоғистонда пенсия таъминотининг уч босқичли тизими амал қилмоқда.

Биринчи ёки асосий даражага давлат базавий пенсия тўлови киради. 2018 йил 1 июлдан бошлаб базавий пенсия миқдори барча нафақахўрларга бир хил ёшда берилмайди, у иш стажига ва жамғариб бориладиган пенсия тизимида қатнашган даврига боғлиқ бўлади. Ушбу янгилик базавий пенсия миқдорини икки баробар ошириш, шунингдек, фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия тизимида иштирок этишга рағбатлантириш имконини берди.

Иккинчиси - мажбурий даража: у узоқ хизмат муддатига эга бўлган ва 1998 йил 1 январгача давлат бюджети маблағлари ҳисобидан Давлат пенсия жамғармасидан тўлов оладиган шахслар учун мўлжалланган. Бугунги кунда жами пенсиянинг асосий улуши амалдаги нафақахўрлар учун ҳам, 1998 йил 1 январгача камида 6 ой ишлаган фуқаролар учун ҳам амалга ошириладиган бирдамлик тўловларига тегишли. Шуни таъкидлаш керакки, бу пенсия таъминоти тахминан 2043 йилгача сақланиб қолади.

Жамғариб бориладиган пенсия тизимига келсак, у ходим даромадининг 10 фоизи миқдорида мажбурий пенсия бадалларини ўтказишга асосланади. Бундан ташқари, 2014 йилда меҳнат пенсия таъминоти тизимини ривожлантириш доирасида зарарли меҳнат шароитларида меҳнат қилаётган ходимлар манфаати учун иш берувчилар томонидан тўланадиган 5 фоизлик мажбурий меҳнат пенсияси бадаллари жорий этилди. Бугунги кунда омонатчиларнинг шахсий пенсия ҳисобварақлари сони 12 миллиондан ошди, улардаги пенсия активлари миқдори 16,4 трлн. Жамғариб бориладиган пенсиянинг ўртача миқдори тахминан 32 минг тенгени ташкил қилади.

Учинчи даражага омонатчилар томонидан Пенсия жамғармасига ва ўзлари ёки учинчи шахслар учун тўланадиган ихтиёрий пенсия бадаллари киради. Уларнинг ставкаси ва тўлаш муддати ихтиёрий пенсия бадаллари ҳисобидан пенсия таъминоти тўғрисидаги шартномада ёзилади. Натижада фуқароларга ихтиёрий пенсия тўловлари ҳисобига ўз жамғармаларини кўпайтиришга қўшимча имконият берилди, бу эса келажакда пенсионерлар учун қўшимча даромад манбаига айланади. Айни пайтда ихтиёрий пенсия бадалларини тўлаш учун 358 мингта шахсий пенсия ҳисобварағи очилган.

– Келгусида пенсия тизимини такомиллаштириш борасида қандай ишлар амалга оширилади?

– Президентимизнинг фармойиши билан пенсия таъминоти тизими самарадорлигини ошириш бўйича янги комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмоқда: 2023 йил 1 январдан 2027 йилгача босқичма-босқич, энг кам пенсия миқдори энг кам яшаш даражаси 54 фоиздан 70 фоизга оширилади, максимал миқдори мос равишда 100% дан 120% гача етказиб бериш мўлжалланган. Шунингдек, 2023 йил 1 январдан бошлаб бирдамлик пенсиясини ҳисоблаш учун энг юқори даромад 46 дан 55 баровар 1 ойлик ҳисобот кўрсатгичига оширилди.

Шуни таъкидлаш керакки, Қозоғистон пенсия тизимининг асосий концептуал ўзгариши иш берувчиларнинг мажбурий пенсия бадалларидан ундириладиган янги шартли-кумулятив компонентни жорий этишдир. Шу тариқа, келгуси йилдан бошлаб иш берувчилар ўз маблағлари ҳисобидан ходим даромадининг 1,5 фоизи миқдорида мажбурий пенсия тўловларини тўлайди, кейин эса 2028 йилга келиб уни 5 фоизга оширади. Мажбурий пенсия тўловларини жорий этиш пенсия миқдори бевосита уларнинг пенсия бадалларига боғлиқ бўладиган ёш авлодни қўллаб-қувватлашга қаратилган. Уларнинг пенсияси базавий, йиғма ва шартли-жамланма пенсиядан иборат бўлади.

Пенсиянинг янги шартли-кумулятив компоненти пенсиянинг қолган икки компонентининг афзалликларини ўз ичига олади: у жамғариб бориладиган тизимдаги каби пул ўтказмалари даври ва миқдорини қайд этади, кооператив тизимидаги каби жамғармалар эса мулкий ҳисобланмайди, лекин пенсия ёшига этган тизим иштирокчиларига пенсия тўлаш учун фойдаланилади. Ушбу тизимдан пенсия умрбод тўланади.

Натижада, ҳозирги ёш авлодни пенсия билан таъминлашга давлат, иш берувчи ва ходимнинг ўзи масъул бўлади. Бу глобал тажриба ва шу билан бирга, бу ҳар бир иш берувчининг ижтимоий масъулияти ҳисобланади. Пенсия тўловлари манбаларини диверсификация қилиш, яъни пенсия тўловларининг бир нечта манбаларига эга бўлиш Қозоғистон пенсия тизимини молиявий барқарор сақлашга ва аҳолининг пенсия даромадларининг энг юқори даражасини таъминлашга имкон беради.

- Суҳбатга вақт ажратганингиз учун ташаккур!