Қозоғистон Марказий Осиёда асосий озиқ-овқат ишлаб чиқарувчисига айланиши мумкин
ASTANA. Kazinform - Коронавирус пандемияси, глобал иқтисодий таназзул, иқлим ўзгариши ва ортиб бораётган геосиёсий нотинчлик каби глобал зарбалар фонида озиқ-овқат хавфсизлиги Марказий Осиё мамлакатлари учун муҳим ва долзарб масала бўлиб қолмоқда. Ўзини-ўзи таъминлаш даражаси ЕОИИнинг 5 та давлати, шунингдек, Тожикистон ва Ўзбекистонни ўз ичига оладиган Евроосиё минтақаси учун 80–95 фоиздан ошади. Озиқ-овқат хавфсизлиги нима ва минтақада уни таъминлаш билан боғлиқ вазият қандай, Kazinform мухбирининг материалида ўқинг.
Озиқ-овқат хавфсизлиги нима
1996 йилда Бутунжаҳон озиқ-овқат саммитида “Озиқ-овқат хавфсизлиги барча инсонлар ўзларининг озиқ-овқат эҳтиёжларини қондириш ва фаол ҳаёт кечириш истагини қондириш учун ҳар доим етарли, хавфсиз ва тўйимли озиқ-овқатдан жисмоний ва иқтисодий фойдаланиш имкониятига эга бўлганда мавжуд бўлади” деган таъриф қабул қилинди.
Евроосиё тараққиёт банкининг (ЕОТБ) таҳлилий ҳисоботида қайд этилганидек, жисмоний фойдаланиш имконияти маҳаллий ишлаб чиқаришга ва озиқ-овқат маҳсулотларини импорт қилиш имкониятига боғлиқ. Маҳаллий ишлаб чиқариш мамлакатнинг асосий озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги қиёсий устунликлари ва ушбу ишлаб чиқариш самарадорлиги билан белгиланади. Кўпинча эътибордан четда қоладиган нарса шундаки, замонавий дунёда озиқ-овқат фермада ёки далада ишлаб чиқарилган нарса эмас. У ерда фақат хом ашё бор. Озиқ-овқат маҳсулотларининг якуний баҳосида қишлоқ хўжалигининг ўзи улуши пасайиб бормоқда - бунда нархнинг асосий қисми қайта ишлаш, қадоқлаш, сақлаш, ташиш ва савдо соҳаларида шаклланади. Шу сабабли, агар мамлакат қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сезиларли ҳажмда мустақил равишда ишлаб чиқаришга қодир бўлса-да, лекин етарли даражада ривожланган бозор инфратузилмасига эга бўлмаса ҳам, озиқ-овқат маҳсулотларининг жисмоний мавжудлиги ҳали ҳам паст бўлади.
Миллий тушунчалар
Марказий Осиё мамлакатларида миллий миқёсда ишлаб чиқилган озиқ-овқат хавфсизлиги тушунчалари, асосий таърифлар ва мақсадлардаги баъзи фарқларга қарамай, умуман олганда ўхшашдир.
Қозоғистонда озиқ-овқат хавфсизлиги иқтисодий хавфсизликнинг элементларидан бири сифатида эътироф этилади ва иқтисодий хавфсизлик ҳолатини назарда тутади, бунда давлат аҳолининг физиологик меъёрларига жавоб берадиган сифатли ва хавфсиз озиқ-овқат маҳсулотларидан жисмоний ва иқтисодий фойдаланиш имкониятини таъминлай олади. Озиқ-овқат мустақиллиги мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлиги таърифига бевосита киритилмаган, балки унинг иқтисодий хавфсизлигига эришишнинг асосий шарти сифатида қаралади. Асосий озиқ-овқат маҳсулотларини йиллик ишлаб чиқариш физиологик истеъмол меъёрларига мувофиқ аҳолининг йиллик эҳтиёжининг 80 фоизидан кам бўлса, озиқ-овқат мустақиллиги таъминланмаган деб ҳисобланади.
Қирғизистонда хавфсизлигининг қабул қилинган концепцияси озиқ-овқат истеъмолининг белгиланган минимал стандартларига мувофиқ аҳоли учун озиқ-овқат маҳсулотларининг жисмоний ва иқтисодий мавжудлиги билан бир қаторда мамлакатнинг озиқ-овқат мустақиллигини таъминлашни ўз ичига олади. Мамлакатнинг импорт қилинадиган озиқ-овқат маҳсулотларидан мустақил бўлишининг шарти уларнинг истеъмолдаги улушининг пастлигидир. Озиқ-овқат мустақиллиги чегараси 80% ни ташкил қилади.
Тожикистонда озиқ-овқат хавфсизлиги деганда “давлатнинг аҳолининг нормал фаолият юритишини таъминлайдиган даражада озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжини қондиришни кафолатлаш қобилияти тушунилади. Бу масалани ҳал қилиш аҳолининг зарур миқдорда ва ассортиментдаги озиқ-овқат маҳсулотлари билан жисмоний ва иқтисодий таъминланишини таъминлашни тақозо этади”. Мамлакатни 2030 йилгача бўлган даврда ривожлантириш миллий стратегиясида озиқ-овқат хавфсизлиги ва аҳолининг сифатли озиқ-овқатдан фойдаланишини таъминлаш стратегик мақсадлардан бири сифатида эътироф этилган. Стратегия 2030 йилга бориб ўзини-ўзи озиқ-овқат билан таъминлашни 70 фоизга етказишни ва уй хўжаликларининг озиқ-овқатга бўлган харажатларини умумий даромаднинг 40 фоизигача камайтиришни назарда тутади.
Ўзбекистонда “озиқ-овқат хавфсизлиги” тушунчасига ҳуқуқий асосда аниқ таъриф берилмаган. 2019 йилда Иқтисодиёт вазирлиги томонидан “Озиқ-овқат хавфсизлиги тўғрисида”ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилди ва жамоатчилик муҳокамасидан ўтказилди (лекин ҳали қабул қилинмади – муҳаррир эслатмаси). Мазкур лойиҳага мувофиқ, соғлом ва фаол турмуш тарзини олиб бориш учун озиқ-овқат хавфсизлиги мамлакатнинг озиқ-овқат мустақиллигини таъминлайдиган ҳамда аҳолининг озиқ-овқатга бўлган эҳтиёж ва истакларини қондириш учун етарли миқдорда хавфсиз ва сифатли озиқ-овқат маҳсулотларидан доимий жисмоний ва иқтисодий фойдаланишини кафолатлайдиган иқтисодиёт ҳолати сифатида белгиланган. Мамлакатда ҳаётий муҳим озиқ-овқат маҳсулотларини йиллик ишлаб чиқариш физиологик озиқланиш меъёрларига мувофиқ аҳолининг уларга бўлган йиллик эҳтиёжининг камида 80 фоизини ташкил этса, озиқ-овқат мустақиллиги таъминланган ҳисобланади. Ўзбекистонда озиқ-овқат хавфсизлиги 2020–2030 йилларда Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантириш стратегиясининг стратегик устувор йўналишларидан бири сифатида эътироф этилган.
Минтақа давлатлари ўзларини қандай маҳсулотлар билан таъминлайди
ЕОТБнинг сўнгги маълумотларига кўра, хавфсизлиги саватчасининг асосини ташкил этувчи озиқ-овқат маҳсулотлари ресурслари ва улардан фойдаланиш баланси таҳлили шуни кўрсатадики, Марказий Осиё мамлакатларида кўпчилик маҳсулотлар бўйича ўзини-ўзи таъминлаш даражаси “озиқ-овқат мустақиллиги” тушунчасини белгилаш учун ўрнатилган 80–95 фоиздан ошади. Шу билан бирга, кўпроқ жанубий мамлакатлар иссиқ иқлими бўлган ҳудудлар учун анъанавий мева ва сабзавотларни ишлаб чиқариш бўйича энг яхши кўрсаткичларни намойиш этиб келяпти. Бироқ Қирғизистон, Тожикистон ва Ўзбекистонда ўсимлик мойлари, дон ва шакар билан ўзини-ўзи таъминлаш даражаси етарли эмас. Қозоғистонда шакар, шунингдек, мева ва резавор меваларни маҳаллий ишлаб чиқариш етарли даражада эмас.
Минтақадаги мамлакатлар ўртасидаги сезиларли фарқлар нафақат озиқ-овқат ишлаб чиқариш, балки озиқ-овқат истеъмоли нуқтаи назаридан ҳам сақланиб қолмоқда. Ўзининг энергия қиймати бўйича Марказий Осиё мамлакатларида ўртача озиқланиш ҳам фарқланади: Қирғизистон ва Тожикистонда, FAO маълумотларига кўра, бу кўрсаткич пастроқ, Қозоғистон ва Ўзбекистонда эса кунига 2 800 ккал (юқори чегарага тўғри келади) даражасидан ошади (озиқ-овқат фаровонлиги ҳолати, бу очлик хавфини камайтиради, аммо диета этарли эмас - муҳаррир эслатмаси) ва ривожланган мамлакатлар кўрсаткичлари билан солиштириш мумкин (кунига 3000 ккалдан ортиқ).
Иқтисодиётлари сезиларли даражада кичикроқ бўлган Қирғизистон ва Тожикистон озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашдаги муваффақиятларга қарамай, озиқ-овқат импортига қарам бўлиб қолмоқда ва озиқ-овқат маҳсулотларини соф импорт қилувчи ҳисобланади. Марказий Осиё давлатлари орасида Қозоғистон энергия қиймати бўйича ягона экспортчи ҳисобланади. Натижада сўнгги йилларда бутун Марказий Осиёда озиқ-овқат етишмовчилиги кузатилмоқда. Шу билан бирга, барча мамлакатларда овқатланиш асосий озуқавий элементлар бўйича мувозанатсиз қолмоқда - ўсимлик манбаларидан арзонроқ маҳсулотлар устунлик қилади.
Айрим озиқ-овқат турлари бўйича аҳоли жон бошига ўртача истеъмол Марказий Осиё мамлакатларида қабул қилинган стандартлардан пастлигича қолмоқда, хусусан:
Қозоғистон учун - сут ва гўшт маҳсулотлари, тухум, мева ва резаворлар, сабзавотлар, нон маҳсулотлари бўйича;
Қирғизистон учун - гўшт ва балиқ маҳсулотлари, тухум, ўсимлик ёғи бўйича;
Тожикистон учун - сут ва гўшт маҳсулотлари, мева ва резаворлар, картошка, ўсимлик мойи бўйича.
Иқлим ўзгаришининг қишлоқ хўжалигига таъсири
Марказий Осиё иқлим ўзгариши қаршисида энг заиф минтақалар қаторига киради. Бу минтақада ҳаво ҳарорати ўртача глобал кўрсаткичдан тезроқ кўтарилмоқда. Ўртача йиллик ҳарорат сўнгги уч ўн йилликда 0,5 даража Цельсийга кўтарилди ва 2085 йилга келиб 2,0 дан 5,7 даражагача ошиши кутилмоқда. Экстремал об-ҳаво ҳодисалари ва офатларнинг частотаси ва тезлигининг ошиши сўнгги 50 йил ичида ҳажмнинг пасайиши 30% га яқинлашган музликлар майдонининг қисқаришига олиб келиб, биринчи навбатда, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига ва озиқ-овқат таъминоти муаммоларини ҳал қилишга таҳдид солади. Бу дарёлар оқимининг эҳтимолий пасайишига олиб келади ва минтақада қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат хавфсизлиги учун хавф туғдиради. Тупроқнинг қуриши ҳосилдорликни 30-50% га камайтириши мумкин.
Қирғизистон Чорвачилик ва яйловлар илмий-тадқиқот институтининг яйлов ва озуқа бўлими бошлиғи Наталья Килязованинг айтишича, глобал исиш қишлоқ хўжалигига бир неча жиҳатлардан таъсир кўрсатмоқда.
- Биринчидан, ҳароратнинг кўтарилиши иқлим зоналарининг ўзгаришига олиб келади, бу эса етиштириш учун экинларни танлашга таъсир қилади. Кўпгина ўсимликлар нормал ўсиши учун ўзига хос ҳарорат талабларига эга ва иқлим ўзгариши уларни етиштириш қобилиятини чеклаши мумкин. Иккинчидан, иқлим ўзгариши ёғингарчилик тақсимотига таъсир қилади. Ёғингарчиликнинг кўпайиши ёки аксинча, камайиши қишлоқ хўжалиги ерларига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Ёмғирнинг етишмаслиги қурғоқчиликни келтириб чиқаради, бу эса ўз навбатида ҳосилнинг тўлиқ нобуд бўлишига олиб келади. Бошқа томондан, ёғингарчиликнинг кўпайиши сув тошқини ёки тупроқ эрозияси каби муаммоларга олиб келиши мумкин. Учинчидан, ҳарорат шароитларининг ўзгариши маълум зараркунандаларнинг кўпайишига ва касалликларнинг тарқалишига ёрдам беради, бу эса ҳосилнинг пасайишига олиб келиши мумкин, деб тушунтирди Наталья Килязова.
Мутахассиснинг фикрича, умуман олганда, иқлим ўзгариши қишлоқ хўжалигига жиддий таъсир кўрсатмоқда, шунинг учун барқарорлик ва ўзгарувчан иқлим шароитларига мослашиш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун тобора муҳим аҳамият касб этмоқда.
Қозоғистон асосий озиқ-овқат ишлаб чиқарувчиси бўлади
Таҳлилчиларнинг фикрига кўра, 2035 йилгача бўлган даврда ортиқча озиқ-овқат маҳсулотларининг асосий ишлаб чиқарувчиси Қозоғистон бўлади, бу кўп жиҳатдан ғалла етиштиришнинг ўсиши билан боғлиқ. Минтақадаги қолган мамлакатларнинг салоҳияти ер ва сув ресурсларининг танқислиги, шунингдек, умумий иқтисодий вазиятнинг янада мураккаблиги билан сезиларли даражада чекланган. Натижада бу давлатлар ортиб бораётган миқдорда зарур озиқ-овқат маҳсулотларини импорт қилишга мажбур бўлади.
Узоқ муддатли истиқболда, 2035 йилгача, ЕОТБ прогнозларига кўра, Марказий Осиё мамлакатларида ўзини-ўзи озиқ-овқат билан таъминлаш билан боғлиқ вазият сезиларли даражада ўзгармайди. Баъзи мамлакатларда чекловчи омиллар ва минтақавий хусусиятлар таъсири остида у ҳатто ёмонлашиши мумкин. Ўрта Осиёда қишлоқ хўжалигининг ривожланишига янги ерларни ўзлаштириш имкониятларининг чекланганлиги, сув ресурсларининг танқислиги, технологик тараққиётнинг чекланган динамикаси тўсқинлик қилади. Юқори демографик ўсиш қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат хавфсизлигига тобора ортиб бораётган босимни келтириб чиқаради.
2035 йилга келиб минтақада ўзини-ўзи озиқ-овқат билан таъминлаш фақат Қозоғистонда тасдиқланган давлат дастурлари муваффақиятли амалга оширилган тақдирдагина таъминланиши мумкин. Мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг энергия қиймати бўйича озиқ-овқат хавфсизлигини 127–143 фоизгача ошириш ва озиқ-овқат маҳсулотларини соф экспорт қилувчи давлат мавқеини мустаҳкамлаш имкониятига эга бўлади. Қирғизистон (76–89%) ва Ўзбекистон (69–83%) миллий дастурларни амалга ошириш шарти билан бир оз яхшиланишга эриша олади. Тожикистонда озиқ-овқат хавфсизлиги ёмонлашади (53%).
Британиянинг «The Economist» агентлиги томонидан тузилган сўнгги Глобал озиқ-овқат хавфсизлиги индексига (GFSI) кўра, 2022 йил якунига кўра, Қозоғистон дунёнинг 113 давлати орасидан 32-ўринни (2021 йилда – 41), Ўзбекистон – 73 (2021 йилда – 78), Тожикистон 75-ўринни (2021 йилда – 83) эгаллаган.
Қозоғистонда агросаноат комплексини қўллаб-қувватлаш
2023 йилда Қозоғистонда ҳукумат агросаноат комплексини ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш учун 1,2 триллион тенге ажратди. Шундай қилиб, агросаноат мажмуасини субсидиялаш учун барча манбалар ҳисобидан қарийб 500 миллиард тенге, қишлоқ хўжалиги субъектларини кредитлашга 461,6 миллиард тенге йўналтирилди. Мамлакатда фермерлар учун бепул ва барча давлат маълумотлар базалари билан интеграциялашган субсидиялар бўйича ягона давлат ахборот тизими жорий этилди. Шунингдек, кичик ва ўрта фермер хўжаликларининг субсидиялардан фойдаланиш имкониятини таъминлаш учун "кутиш варақалари" жорий этилди. Биринчи марта субсидиялашнинг умумий қоидаларига фермерларнинг иссиқхоналарига мавсумдан ташқари ёпиқ жойларда сабзавот етиштиришда электр энергияси, газ ва кўмир харажатлари учун субсидиялар олиш имконини берувчи қоида қўшилди.
Бундан ташқари, Шимолий Қозоғистон вилоятининг қишлоқ хўжалиги соҳасида йирик саноат лойиҳаларини амалга ошириш бўйича муваффақиятли тажрибасини ҳудудларда татбиқ этиш бўйича кўплаб ишлар бошланди. Механизм ижтимоий тадбиркорлик корпорациялари орқали 2,5 фоизли имтиёзли кредитлашни ўз ичига олади. 65 та сут-товар фермасини 100 миллиард тенге миқдорида молиялаштириш бошланди, бу эса йилига 373 минг тонна қўшимча сут ишлаб чиқаришни таъминлайди.
Давлат раҳбари топшириғига кўра, республикада қишлоқ хўжалиги кооперациясини ривожлантириш орқали қишлоқ аҳолиси даромадларини ошириш бўйича “Овул омонати” дастурини кенг кўламли амалга ошириш бошланди. 2024 йилда бу мақсадлар учун 100 миллиард тенге ажратилган.
Фойдаланилмаётган ва ноқонуний берилган қишлоқ хўжалиги ерларини қайтариш ишлари давом этмоқда. 2024 йил бошидан буён қайтариш режалаштирилган 2 миллион гектар қишлоқ хўжалиги ерларининг 1,15 миллион гектари давлат мулкига қайтарилди. Яйлов тақчиллиги масаласи долзарблигини инобатга олиб, қайтарилган ерлар тегишли аҳоли пунктларига бириктирилиб, деҳқонлар эҳтиёжига устувор аҳамият қаратилмоқда.
Давлат томонидан қўллаб-қувватланаётгани туфайли соҳага инвеститсиялар оқими ортиб бормоқда. 6 ой якунларига кўра, қишлоқ хўжалиги тармоғига 410 миллиард тенге сармоя жалб этилди. Жорий йилда режалаштирилган ҳажм 1,7 трлн тенгени ташкил этади. 2024 йил бошидан буён маҳаллий агросаноат мажмуасида умумий қиймати 30 миллиард тенгедан ортиқ бўлган 50 дан ортиқ инвестиция лойиҳаси ишга туширилди.
Ҳукумат қарори билан 2028 йилгача қайта ишлашни ривожлантириш комплекс режаси тасдиқланди, бу эса қайта ишланадиган маҳсулотлар улушини ишлаб чиқарилган хомашёнинг 70 фоизига етказиш имконини берди. Уни амалга ошириш учун 372 миллиард тенге ажратиш режалаштирилган, шундан 150 миллиард тенге инвеститсиялар ва 222 миллиард тенге айланма маблағларга йўналтирилади.
ЕОТБ таҳлилчиларининг фикрича, миллий озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш Марказий Осиё мамлакатлари қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат сиёсатининг асосий устувор йўналиши бўлиши керак ва шундай бўлиб қолади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари экспортини кўпайтиришни фақат қўшимча вазифа сифатида кўриш мумкин, унинг ечими озиқ-овқат хавфсизлигига путур етказмасдан мавжуд ресурс салоҳиятини янада кўпроқ рўёбга чиқариш имконини беради ҳамда умумий иқтисодий динамикага ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишга ижобий таъсир кўрсатади.
Муаллиф: Гулмира Абдирахманова
