Қозоғистон Конституциясида фуқароларнинг манфаатлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи қандай моддалар мавжуд
ASTANА. Кazinform - Бугун Мустақиллик таянчи, давлатчилик пойдевори, мамлакат гаровига айланган - Конституция куни. Қозоғистон Конституцияси илк бор 1995 йил 30 августда қабул қилинган. Ўша йилдан бошлаб бу кун давлат байрами сифатида нишонланади.
Конституция тарихи
Бугунги кунга қадар Қозоғистон Конституцияси 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 ва 2022 йилларда ислоҳ қилинган. Тарихга назар ташласак, 1998 йилги ислоҳот доирасида ҳужжатнинг 19 та бандига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган. Президент, Сенат ва Мажилис депутатларининг муддатлари ва ваколатларига аниқлик киритилди, давлат хизматчилари учун белгиланган ёш чегараси олиб ташланди. Парламент депутатларини пропорционал вакиллик тизими бўйича партия рўйхатлари асосида сайлаш амалиёти ҳам 1998 йилдаги ушбу тузатишлардан сўнг амалга оширила бошланди.
2007 йилда амалга оширилган ислоҳотлар натижасида пропорционал сайлов тизимининг кўлами кенгайтирилди ва шу асосда Ҳукуматни шакллантириш жараёнида партия фракцияларини аралаштириш механизми жорий этилди. Қозоғистон халқи Ассамблеяси конституциявий мақомга эга бўлиб, белгиланган квота бўйича Парламент Мажилиси ва Сенатига ўз вакилларини юбора бошлади.
2011 йилги ўзгартиришда навбатдан ташқари Президент сайловини тайинлаш ва ўтказишнинг конституциявий асослари қайта белгиланди.
2017 йилда Конституциянинг 25 та моддасига 33 та ўзгартириш киритилди. “Қозоғистон-2050” стратегияси, беш институционал ислоҳот концепциялари ана шу ислоҳотдан сўнг сиёсий муомалага кирди.
2019 йилда Қозоғистон Республикаси Конституциясига ўзгартириш киритилиб, пойтахт номи Астанадан Нур-Султонга ўзгартирилди.
Конституцияга киритилган сўнгги ўзгартириш ва қўшимчалар ўша йилнинг 5 июнь куни бўлиб ўтган умумхалқ референдуми орқали қабул қилинди. Натижада Конституциянинг 33-моддасига ўнлаб ўзгартиришлар киритилди. Конституцияга киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар бошқарувнинг супер-президентлик моделидан президентлик республикасига тубдан ўтиш; бир қатор ваколатларни қайта тақсимлаш; Парламентнинг ролини кучайтириш ва унинг мақомини ошириш; халқнинг давлат бошқарувида иштирок этиш имкониятларини кенгайтириш ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш усулларини такомиллаштириш жараёнларининг ҳуқуқий асосларини шакллантиришга қаратилган.
Фуқароларнинг манфаатлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи асосий моддалар
1-модданинг 1-банди: Қозоғистон Республикаси ўзини демократик, дунёвий, ҳуқуқий ва ижтимоий давлат сифатида намоён этади, унинг энг қимматли хазинаси инсон ва унинг ҳаёти, ҳуқуқ ва эркинликлари ҳисобланади.
3-модда, 1-банд: Давлат ҳокимиятининг ягона манбаи халқдир.
3-модданинг 2-банди: Халқ ҳокимиятни бевосита республика референдумлари ва эркин сайловлар орқали амалга оширади, шунингдек, ўз ҳокимиятини амалга оширишни давлат органларига ўтказади.
6-модданинг 3-банди: Ер ва ер ости бойликлари, сув манбалари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, бошқа табиий бойликлар халққа тегишлидир. Давлат мулк ҳуқуқини халқ номидан амалга оширади. Ер қонун ҳужжатларида белгиланган асослар, шартлар ва чегаралар асосида хусусий мулк ҳам бўлиши мумкин.
2022 йил 5 ноябрь куни Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев июнь ойида бўлиб ўтган Конституцияга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бўйича республика референдумидан сўнг қабул қилинган бир қатор муҳим қонунларни омма олдида имзолади. Ушбу қонунлардан бири 6-модданинг 3-банди билан боғлиқ эди.
Оммавий тантанали маросимда Президент мамлакатнинг асосий бойлиги халқ, унинг фаровон ҳаёти эканлигини алоҳида таъкидлади. Шу маънода Конституцияга яқинда киритилган янги қоидалар алоҳида аҳамият касб этиши таъкидланди.
"Конституциямизда ер ва ер ости бойликлари, сув манбалари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, бошқа табиий бойликлар халққа тегишли эканлигини аниқ белгилаб бердик. Ана шу меъёр туфайли “Миллий жамғарма - болаларга” деб номланган кенг кўламли дастурни йўлга қўйдик. Миллатнинг буюклиги ҳар бир оила, ҳар бир фуқаро фаровонлигида намоён бўлади. Шундай экан, мамлакат иқтисодиёти биринчи навбатда халқ фаровонлиги ва тараққиёти йўлида ишлаши керак”, - деди Давлат раҳбари.
10-модданинг 2-банди: Республика фуқароси фуқаролигидан, фуқаролигини ўзгартириш ҳуқуқидан маҳрум қилиниши, шунингдек, Қозоғистондан ташқаридаги жойларга чиқариб юборилиши мумкин эмас. Фуқароликдан маҳрум этишга фақат суд қарори билан террористик жиноятларни содир этганлик, шунингдек Қозоғистон Республикасининг ҳаётий манфаатларига бошқа жиддий зарар етказганлик учун йўл қўйилади.
11-модданинг 1-банди: Агар республиканинг халқаро шартномаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, Қозоғистон Республикаси фуқароси чет давлатга ўтказилиши мумкин эмас.
10-модданинг 2-банди: Республика чет элдаги фуқароларни ҳимоя қилиш ва уларга ғамхўрлик қилишни кафолатлайди.
12-модданинг 2-банди: Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳар кимга туғилиши билан берилади, улар мутлақ деб эътироф этилади, улардан ҳеч ким тортиб ололмайди, қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмуни ва қўлланилиши шунга қараб белгиланади.
13-модда, 3-банд: Ҳар ким малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқига эга. Қонунда назарда тутилган ҳолларда юридик ёрдам бепул кўрсатилади.
14-модданинг 2-банди: Ҳеч ким туғилиши, ижтимоий, касбий ва мулкий ҳолати, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, эътиқоди, яшаш жойи ёки бошқа ҳолатларга кўра камситилмаслиги керак.
16-модданинг 2-банди: Ҳибсга олиш ва қамаш фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва фақат суднинг рухсати билан амалга оширилиши мумкин, ҳибсга олинган шахс шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Шахс суд қарорисиз етмиш икки соатдан кўп бўлмаган муддатга ушлаб турилиши мумкин.
17-модда, 2-банд: Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка дучор этилиши, шафқатсиз ёки қадр-қимматни камситувчи бошқа ҳар қандай муомала ёки жазога дучор этилиши мумкин эмас.
18-модданинг 1-банди: Ҳар бир инсон шахсий дахлсизлиги, ўзи ва оиласининг дахлсизлиги, шаъни ва обрў-эътиборини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга.
18-модданинг 2-банди: Ҳар ким ўзининг шахсий омонатлари ва йиғилган пул маблағлари, хатлари, телефон суҳбатлари, почта, телеграф ва бошқа воситалар орқали юборилган хабарларининг махфийлиги ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқни чеклашга фақат қонун ҳужжатларида бевосита белгиланган тартиб ва қоидаларда йўл қўйилади.
19-модданинг 1-банди: Ҳар ким ўз миллати, қайси партия ва динга мансублигини ўзи белгилаш ва уни кўрсатиш ёки кўрсатмаслик ҳуқуқига эга.
19-модданинг 2-банди: Ҳар ким ўз она тили ва маданиятидан фойдаланиш, мулоқот, таълим, ўқиш ва ижод тилини эркин танлаш ҳуқуқига эга.
20-модда 1-банд: Сўз ва ижод эркинлиги кафолатланади. Цензура тақиқланган.
20-модданинг 2-банди: Ҳар ким қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай воситалар билан эркин ахборот олиш ва тарқатиш ҳуқуқига эга. Қозоғистон Республикасининг давлат сири бўлган маълумотлар рўйхати қонун билан белгиланади.
21-модданинг 1-банди: Қозоғистон Республикаси ҳудудида қонуний равишда яшовчи ҳар бир шахс қонунда белгиланганидан ташқари ҳолларда, ўз ҳудудида эркин ҳаракатланиш ва ўзи хоҳлаган яшаш жойини танлаш ҳуқуқига эга.
21-модда 2-банд: Ҳар ким республикани тарк этиш ҳуқуқига эга. Республика фуқаролари республикага тўсиқларсиз қайтиш ҳуқуқига эга.
Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, 2024 йилнинг январь-июнь ойларида мамлакатга келганлар сони 14256 нафарни, мамлакатдан чиқиб кетганлар сони эса 6967 нафарни ташкил қилган. Миграциядаги фарқ 7289 кишини ташкил этди. 2023 йилнинг мос даврига нисбатан Қозоғистонга келганлар сони 4,4 фоизга ошган, Қозоғистондан кетганлар сони эса 0,4 фоизга камайган. Мамлакатнинг асосий миграция алмашинуви МДҲ давлатлари билан амалга оширилади. МДҲ давлатларидан келганлар улуши 78,2 фоизни, ушбу давлатларга кетганлар улуши 77 фоизни ташкил этди.
25-модданинг 1-банди: Турар жойнинг дахлсизлиги. Суд қарорисиз уй-жойдан маҳрум этишга йўл қўйилмайди. Турар жойга бостириб кириш, кўздан кечириш ва тинтув ўтказишга фақат қонун ҳужжатларида белгиланган қоидалар ва тартибда йўл қўйилади.
Шу билан бирга, 2019 йилда тегишли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга прокурорнинг ижро иши бўйича суд ижрочиларининг қарорларига санкция қўйиш бўйича вазифалари белгилаб берилган ўзгартиришлар киритилиб, суд ҳужжатисиз жисмоний ва тадбиркорлик субъектининг мулки прокурорнинг санкцияси билан мол-мулкни мажбурий олиб қўйиш тартиби хатловни амалга оширишга имкон беради. Бу эса, ўз навбатида, ҳуқуқни қўллаш амалиётида муаммоли масалаларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Шу муносабат билан Конституциявий суд томонидан мазкур модданинг 1 ва 3-бандларига Бош прокуратура тақдимномасига биноан изоҳ берилди.
“Конституциянинг 25-моддаси 1-бандида келтирилган “суд қарорисиз уй-жойдан маҳрум этишга йўл қўйилмайди” деган нормани том маънода, уй-жой, мулк ва мулк ҳуқуқи, инсоннинг бошқа ҳуқуқлари ва мулкий ҳуқуқлари тўғрисидаги конституциявий нормаларни ҳисобга олган ҳолда тушуниш керак. Шахс уй-жойдан фақат суд қарори билан маҳрум этилиши мумкин, прокурорнинг санкцияси асосида эмас. Прокурорнинг ундириш тартибини санкциялаши суд қарорини бекор қилмайди, унинг ўрнини босмайди ва унга тенглаштирилмайди”, — дейилади изоҳда.
26-модда 2-банд: Мулк, жумладан, мерос ҳуқуқи қонун билан кафолатланади.
26-модданинг 3-банди: Ҳеч ким суд қарорисиз мулкидан маҳрум этилиши мумкин эмас. Қонунда назарда тутилган алоҳида ҳолларда давлат эҳтиёжлари учун мулкдан мажбуран маҳрум қилиш унинг қиймати тенг баҳода қопланганда амалга оширилиши мумкин.
"Қозоғистон Республикаси Конституциясининг 26-моддаси 3-бандидаги “Ҳеч ким суд қарорисиз ўз мулкидан маҳрум қилиниши мумкин эмас” деган нормани мулк ҳуқуқининг муҳим конституциявий кафолати сифатида тушуниш керак. Конституция фуқароларнинг қонуний йўл билан орттирилган ҳар қандай мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини кафолатлайди. Барча баҳсли ҳолларда мулкдан маҳрум қилиш суд томонидан олдиндан қабул қилинган ҳал қилув қарори асосида ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа усуллар билан кейинчалик мулкни бегоналаштиришнинг қонунийлигини суд тартибида текшириш имконияти билан амалга оширилиши мумкин”, — дейилади КС изоҳида.
27-модданинг 3-банди: Вояга етган болалар меҳнатга лаёқатсиз ота-оналарига ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар.
28-модданинг 1-банди: Қозоғистон Республикаси фуқаросига ёши бўйича, касаллик, ногиронлик, боқувчисини йўқотиш ва бошқа қонуний асослар бўйича энг кам иш ҳақи ва пенсия миқдорида ижтимоий таъминот кафолатланади.
2024 йил 1 январдан Қозоғистонда энг кам иш ҳақи 85 минг тенгени ташкил қилади. Меҳнат кодексига кўра, иш берувчилар ишчиларга ушбу энг кам иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорда тўлашлари шарт. 2024 йил 1 январдан бошлаб пенсиянинг энг кам миқдори 57 853 тенге, жами + базавий — 86 068 тенге, базавий пенсиянинг энг кам миқдори эса 28 215 тенгега ўзгартирилди.
29-модданинг 2-банди: Республика фуқаролари қонун ҳужжатларида белгиланган кафолатланган тиббий ёрдам миқдорини бепул олиш ҳуқуқига эга.
Қозоғистон Республикаси фуқаролари ва қариндошларига бепул тиббий ёрдам кўрсатилади. Бепул тиббий ёрдам бюджет маблағлари ҳисобидан кўрсатилади ва самарадорлиги исботланган профилактика, диагностика ва даволаш тиббий хизматларини ўз ичига олади.
30-модданинг 1-банди: Фуқароларга давлат таълим муассасаларида бепул ўрта таълим олиш кафолатланади. Ўрта таълим мажбурийдир.
Қозоғистонда 7833 та мактаб мавжуд. Уларнинг ичида интеграциялашган кичик мактаблар сони 2702 тани ташкил этади, уларнинг умумий сони - 3,8 млн. Кичик мактаблардаги болалар сони 187,2 минг нафарни ташкил этади. Қозоғистон бўйлаб мактабларда жами 399,5 минг ўқитувчи ишлайди.
32-модда: Қозоғистон Республикаси фуқаролари тинч ва қуролсиз йиғилишга, йиғилишлар, митинглар ва намойишлар, юришлар ўтказиш, тўсиқларда туриш ҳуқуқига эга. Бу ҳуқуқдан давлат хавфсизлиги, жамоат тартиби, аҳоли саломатлиги, бошқаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш манфаатларини кўзлаб фойдаланиш қонун билан чекланиши мумкин.
52-модданинг 5-банди 3-қисми: Бир мандатли ҳудудий сайлов округи бўйича сайланган депутат конституциявий қонунда белгиланган тартибда сайловчилар томонидан чақириб олинганда мандатини йўқотади.
