Қозоғистон шакар ва шакарли ичимликлар учун солиқ миқдорини оширади
Қозоғистон Ҳукумати айни дамда зарарли озиқ-овқат маҳсулотларига солиқларни ўзгартириш, жумладан, шакар билан шакарли ичимликлар учун ҳам мумкин бўлган солиқларни кўриб чиқмоқда. Бироқ бу жараён секин кетмоқда — апрель ойида Молия вазири Мади Такиев бундай солиқ ҳали жорий этилмаслигини айтган эди. Шунга қарамай, май ойида Астана шаҳрида Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) вакиллари иштирокида бўлиб ўтган конференцияда шакар қўшилган ичимликларга солиқларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш масаласи муҳокама қилинди. Kazinform таҳлилий шарҳловчиси шакар нима учун хавфли эканлиги ва Қозоғистонда ширин ичимликлар учун солиқ ҳали ҳам зарурми ёки йўқлигини ўрганиб чиқди.
Шакар қозоғистонликлар саломатлигига қандай таъсир қилади
Қозоғистон дунёдаги энг носоғлом овқатланишга эга бўлган ТОП 10 та давлат қаторига киради. Қозоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг сўнгги маълумотларига кўра, 9 миллиондан ортиқ қозоғистонлик мунтазам равишда энергетик ичимликлар ичишади. 6-9 ёшли ўғил болаларнинг 16,3 фоизи ва қизларнинг 17 фоизи ҳар куни шакарли ичимликлар ичишади. Болаларнинг ярми - 52% ҳафтасига 1 мартадан 5-6 мартагача шакарли ширин ичимликлар истеъмол қилади.
Шунингдек, Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, қозоғистонлик ўсмирларнинг 14 фоизи ҳар куни Coca-Cola ичади. Маълумки, бу ичимликлар шакарни истеъмол қилишнинг асосий манбаларидан бири бўлиб, улар таркибида қўшимча озуқавий қиймат йўқ. Қандли ширин ичимликлар, туз ва транс ёғларга бой озиқ-овқатларни ҳаддан ташқари истеъмол қилиш гипертензия, юрак томирлари касаллиги, семириш ва 2-тоифа диабет хавфини оширади.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти биз ҳар куни истеъмол қиладиган энг машҳур озиқ-овқатларнинг шакар миқдори ҳақида маълумот беради. Мисол учун, тайёр нонуштада тахминан 4 ош қошиқ шакар, сутли ичимликда - 7. Шу билан бирга, битта шакар ўз ичига олган ичимликда 20 дан ортиқ чой қошиқ шакар мавжуд.
Соғлиқни сақлаш вазирлигининг хабар беришича, Қозоғистонда сўнгги йилларда 2-тоифа қандли диабет билан касалланиш 4 баробар ошган, 2015 йилдан 2022 йилгача диабетга чалинган 15 ёшгача бўлган болалар сони эса 66 фоизга ошган. Ушбу касалликнинг асоратлари туфайли ҳар йили тахминан 16 000 оёқ-қўл ампутацияси амалга оширилади. Бундан ташқари, 2023 йилда диализдагилар сони 16 минг кишини ташкил этди. Мамлакатда жами 400 минг нафар қандли диабет билан касалланганлар рўйхатга олинган.
Яна бир қанча рақамлар: 6-9 ёшли болаларнинг 21 фоизи ортиқча вазнга эга, 6 фоизи эса семириб кетган. Катталарга келсак, ЖССТ тадқиқотларига кўра, Қозоғистонда 2016 йилда эркакларда семиришнинг ўртача тарқалиши 18,9 фоизни, аёлларда эса 22,7 фоизни ташкил этган. Иккала ҳолатда ҳам семиз одамлар сонининг барқарор ўсиши кузатилди.
Диетолог Юлия Гончарова шакар инсон организмида ёқилғи ролини ўйнашини тушунтиради. Аммо меъёрдан ортиқ истеъмол қилинган ҳар қандай шакар захирага, кейин эса ёғга айланади. Ҳаддан ташқари шакар истеъмоли ички органларнинг бузилишига, интоксикациянинг кучайишига, саратон хавфига, тизимли яллиғланишга, хотиранинг бузилишига, вазн ортишига ва бошқа жиддий касалликларга олиб келади.
- Углеводлар, оқсиллар ва ёғлар мувозанатли бўлиши керак. Шакардан бутунлай воз кечишнинг ҳожати йўқ. Савол, мувозанатни сақлаш учун кун давомида қанча шакар истеъмол қилишингизни тушунишдир. Агар сиз кун бўйи овқатланишингиз мувозанатли ва нормал миқдорда оқсил ва ёғларни ўз ичига олганлигини тушунсангиз, шакарни олиб ташлашнинг ҳожати йўқ. Аммо, агар одам шакарни ҳаддан ташқари истеъмол қилиш туфайли аллақачон муаммоларга дуч келган бўлса, унда шакар вақтинча чекланади ва бу фонда одам ўзининг нормал ҳолатига қайтади, дея тушунтиради эксперт.
Нутрициолог мутахассиснинг сўзларига кўра, шакарни истеъмол қилишни қандай чеклашни тушуниш учун сиз нима учун кераклигини билишингиз керак.
Юлия Гончарова таъкидлаганидек, ширинликларга бўлган иштиёқ кўп сабабларга кўра бўлиши мумкин, масалан, магний, цинк, хром ва темир каби микроэлементларнинг етишмаслиги. Қоидага кўра, бу витаминларнинг етишмаслигини ёпиш ширинликларга бўлган кучли истакнинг пасайишига олиб келади.
Нима учун шакар билан шакарли ичимликлар учун солиқлар керак?
ЖССТ маълумотларига кўра, таркибида шакар бор ичимликлар учун солиқ камида 20% бўлиши керак.
– Айни пайтда Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан акциз солиғини жорий этиш, тартибга солиш таъсири таҳлилини ишлаб чиқиш, шунингдек, шакарли ичимликларни меъёридан ортиқ истеъмол қилишнинг зарари ҳақида аҳоли ўртасида тушунтириш ишлари олиб борилмоқда.
Қозоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Тиббий ёрдамни ташкил этиш департаменти директори ўринбосари Гулнара Сарсенбаева таъкидлаганидек, Қозоғистон Республикаси соғлиқни сақлашни 2026 йилгача ривожлантириш концепциясига мувофиқ юқумли бўлмаган патологияларнинг олдини олиш бўйича илмий тадқиқотлар олиб бормоқда.
– Бугунги кунда Қозоғистон аҳолисининг 15 фоизи соғлиқни сақлаш тизими умумий бюджетининг 65 фоиздан ортиғини истеъмол қилади. Соғлиқни сақлаш вазирлиги бюджетининг асосий қисми мураккаб операциялар, сурункали касалликлар, туғруқ, шунингдек, онкология ва туғма патологияларни даволашга сарфланади, - деди Гулнара Сарсенбаева ЖССТ иштирокидаги анжуманда.
Юқумли бўлмаган касалликлар мамлакатда ўлим ҳолатларининг қарийб 84 фоизини ташкил қилади. Қандли диабет Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2023 йил учун энг қиммат ўнта касалликларидан биридир.
- Меҳнат унумдорлигининг пасайиши билан боғлиқ иқтисодиёт учун йўқотишлар соғлиқни сақлашга давлат харажатларидан 6,5 баравар кўп ва йилига 2 триллион тенгени ташкил этади. Умуман олганда, ҳозирда Қозоғистон иқтисодиётига юқумли бўлмаган касалликлардан етказилган зарар йилига 2,3 триллион тенгени ташкил этади, бу мамлакат йиллик ялпи ички маҳсулотининг 4,5 фоизига тенг, - дея хабар беради Соғлиқни сақлаш вазирлиги.
Дунёнинг 115 мамлакатида шакарли ичимликларга солиқ солинади
Шакарли ичимликлар(ШИ) солиғи ортиқча калория истеъмолини чеклаш учун иқтисодий жиҳатдан самарали сиёсат ҳисобланади. Ҳукумат учун бу уч карра фойда келтириши мумкин: соғлиқни сақлашни яхшилаш, давлат даромадларини ошириш ва узоқ муддатли соғлиқни сақлаш харажатларини камайтириш.
2016 йилда ЖССТ ШИни солиққа тортишни юқумли бўлмаган касалликларга қарши курашиш ва болалар семиришини бартараф этиш сиёсатининг устувор йўналиши сифатида аниқлади. Молиявий сиёсат чоралари аҳоли саломатлигини яхшилашга комплекс ёндашувнинг муҳим таркибий қисмлари сифатида тавсия этилади. Айни пайтда дунёнинг 115 та давлати ШИни (импорт божи, акциз солиғи, адвалор солиқ - таҳририят эслатмаси), шу жумладан дунёдаги энг бой давлатлар - БАА, Саудия Арабистони, Қатар, Уммон - ва Европа мамлакатлари солиқларни амалда қўллайди. Шунингдек, камида 148 мамлакатда миллий даражада алкоголли ичимликларга акциз солиғи жорий қилинган.
- Носоғлом озиқ-овқатларга солиқ солинса, бу аҳоли саломатлигини яхшилайди. Бу бутун жамиятда ижобий тўлқинли таъсир кўрсатади: касаллик камроқ бўлади ва ҳукуматлар хизматлар кўрсатиш учун қўшимча даромад олади. Спиртли ичимликлар ҳолатида солиқлар, шунингдек, зўравонлик ва йўл-транспорт жароҳатларининг олдини олишга ёрдам беради, - деди ЖССТ соғлиқни сақлаш бўйича директори Рудигер Крех.
ЖССТ таъкидлашича, алкогол ва таркибида шакар бўлган маҳсулотларга юқори солиқларнинг жорий этилиши компанияларни соғлом маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ўтишга ундайди. Яқинда ЖССТ ва Bloomberg Philanthropies билан ҳамкорликда ўтказилган Gallup сўрови шуни кўрсатдики, барча мамлакатлардаги респондентларнинг аксарияти алкогол ва шакарли ичимликлар каби носоғлом маҳсулотларга солиқни оширишни қўллаб-қувватламоқда.
Қозоғистонда шакарли ичимликлар нархи қачон ошиши мумкин
2024 йил февраль ойида Қозоғистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги 2022-2026 йилларга мўлжалланган Қозоғистонда соғлиқни сақлашни ривожлантириш концепциясига ўзгартиришлар киритди. Муҳим нуқта - семириш ва ортиқча вазннинг тарқалишини камайтириш, жумладан, шакар билан ширин ичимликлар учун акциз солиғи 2025 йил декабргача жорий этилади. Соғлиқни сақлаш вазирлигининг тушунтиришича, лойиҳани таклиф қилишдан бошлаб миллий даражада солиқ жорий этишгача 1-2 йил давом этиши мумкин. Мисол учун, вейпни сотиш ва тарқатишни тақиқлаш учун деярли икки йил керак бўлди.
- Биз ушбу норманинг жорий этилишининг тартибга солиш таъсирини таҳлил қилишимиз керак. Тадбиркорлик фаолиятига таъсир кўрсатадиган ҳар қандай тартибга солиш, қонунга кўра, бир қатор процедуралардан ўтади - жамоатчилик муҳокамаси, тартибга солувчи таъсир таҳлилини тайёрлаш. Сўнгра тадбиркорлик жамияти томонидан муҳокама қилиниб, Миллий иқтисодиёт вазирлигига муҳокамага киритилади ва мазкур норма бўйича ижобий хулоса олинганидан кейин Ҳукумат ҳузуридаги Идоралараро комиссияга (таҳририят эслатмаси) киритилади. Аллақачон бу меъёрни қўллаб-қувватлаш бўйича қарор қабул қилинган, - дея тушунтирди Қозоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Тиббий ёрдамни ташкил этиш департаменти директори ўринбосари Гулнара Сарсенбаева.
Спикернинг қўшимча қилишича, Соғлиқни сақлаш вазирлиги таркибида шакар бўлган ичимликнинг ҳар бир литри учун камида 100 тенге солиқ жорий этишни таклиф қилмоқда. Шунда бундай акциз солиғининг халқаро амалиётига кўра, ШИга бўлган талабни тартибга солиш мумкин бўлади ва аҳоли ичимлик сувига ўтади.
