Қозоғистон-Хитой муносабатлари: минтақавий интеграциядан иқтисодий ўсишгача
ASTANА. Кazinform – Бугун давлат раҳбарининг Хитойга беш кунлик ташрифи бошланади. Президент яқин кунларда Тяньцзинь шаҳрида бўлиб ўтадиган Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммити ва ШҲТ плюс йиғилишида иштирок этади. Кейинроқ у Пекиндаги Қозоғистон-Хитой ишбилармонлар кенгашида нутқ сўзлаши ва Осиё давлатининг йирик компаниялари раҳбарлари билан учрашиши режалаштирилган. Шунингдек, у Иккинчи жаҳон урушидаги Ғалабанинг 80 йиллигига бағишланган тадбирда фахрий меҳмон сифатида иштирок этиши режалаштирилган. Kazinform мухбири икки давлат ўртасидаги бугунги муносабатлар ва ташрифнинг мумкин бўлган натижаларини таҳлил қилишга ҳаракат қилди.
Стратегик ҳамкорлик
Қозоғистон ва Хитой ишончли стратегик шериклардир. 1992 йилда дипломатик муносабатлар ўрнатилганидан буён сиёсий ва иқтисодий алоқалар изчил ривожланиб бормоқда. Масалан, 1995 йилда Хитой ҳукумати ядровий давлат сифатида Қозоғистон хавфсизлигини кафолатлаган бўлса, 1999 йилда икки давлат ўртасидаги чегара масаласи тўлиқ ҳал қилинди. Кейинроқ билдикки, “Шанхай бешлиги” доирасидаги мудофаа соҳасидаги келишувлар ва чегара минтақасида қуролли кучларни ўзаро қисқартириш бўйича келишувлар ўз самарасини берди.
Сўнгги йилларда мамлакатлар ўртасида олий даражадаги ташрифлар тез-тез юз бермоқда. Ўтган йили март ойида Президент Хитойга, июль ойида эса Хитой Халқ Республикаси Раиси Астанага давлат ташрифи билан келган эди.
Бу йил ҳам бу тенденция давом этди ва июнь ойида Си Цзиньпин Қозоғистонга расмий ташриф билан келди. Мана, бир неча ойдан кейин Президент Хитойга ташриф буюради.
Бундай келишувлар янги лойиҳалар ва савдо алоқаларини олға сурмоқда. Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, ўтган йили икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 30,1 миллиард АҚШ долларидан ошди: экспорт – 14,8 миллиард АҚШ доллари; импорт – 15,1 миллиард АҚШ доллари.
Экспортнинг ўсиши мис ва мис катодлари (40,7 фоиз), уран (39,1 фоиз), ферроқотишмалар (44,4 фоиз), қимматбаҳо металлар ва концентратлар (47,9 фоиз) ҳисобига таъминланди. Бундан ташқари, биз ядро реакторлари, ёнилғи элементлари, изотопларни ажратиш учун асбоб-ускуналар ва қурилмаларни ташишнинг кўпайишини кузатдик.
Ваҳоланки, Қозоғистон томонидан экспорт қилинадиган маҳсулотларнинг асосини хомашё ташкил этади, унинг Хитойга экспорт қилинадиган товарлардаги улуши энг катта. Жаҳон амалиётида иқтисодиётнинг фақат бир йўналишига эътибор қаратиш узоқ муддатли истиқболда самарасиз ҳисобланади. Шу боис Ҳукумат табиий ресурслардан ташқари қайта ишлаш саноатини ривожлантириш, кичик бизнесни ҳам қўллаб-қувватлашга комплекс ёндашмоқда. Шу мақсадда Хитойнинг технологик имкониятларидан фойдаланиш асосий қарорга айланди. Хусусий сектор узоқ мамлакатларга саёҳат қилишдан кўра, логистика самарадорлигини ошириш мақсадида қўшни давлатлардан илғор ускуналар олиб келмоқда. Бундан ташқари, Европа технологияси билан сифат ва нарх бўйича Хитой билан рақобатлаша оладиган давлатлар кам.
Айни пайтда Хитой бизга 20 га яқин савдо йўналиши бўйича маҳсулотлар етказиб бермоқда. Телефонлар, автомобиллар, калькуляторлар, автомобиль кузовлари, йўл ва қурилиш техникаси, автомобиль ва тракторлар учун эҳтиёт қисмлар ва бошқа аксессуарлар киради.
Пандемиядан кейинги давр ёки Қозоғистон транзит марказга айланадими?
Қозоғистон-Хитой савдо алоқаларида янги ҳаёт нафаси COVID-19 пандемиясидан кейин бошланди. Ўша даврдан бошлаб Хитойнинг йирик онлайн савдо майдончалари жадал ривожланмоқда. Мамлакатдаги кичик ва ўрта бизнес учун товарларнинг асосий қисми қўшни давлатлардан келтирилади, логистика лойиҳалари шарофати билан ўшандан бери Қозоғистон орқали Хитой маҳсулотларининг Европага ўтиши ҳам ортган.
Ижобий динамикани янада ривожлантириш учун Ҳукумат чегараларни расмийлаштириш тартибини соддалаштирди ва визасиз режимни жорий қилди. Бунинг туфайли юк ташиш сезиларли даражада ўсди. Ҳозир Хитой-Европа транзитининг 80 фоизи Қозоғистон орқали ўтади.
Инфратузилма ва логистика соҳасидаги фаолият алоҳида қизиқиш уйғотади. Хитой иштирокидаги 200 дан ортиқ лойиҳанинг асосий қисми транспорт, инфратузилма ва саноат ишлаб чиқариш соҳаларида жамланган. Қозоғистон “Бир макон, бир йўл” ташаббуси доирасида транспорт-логистика маркази сифатида чиқа бошлайди. Ушбу ўзгариш қайта ишлаш салоҳиятини кучайтирадиган сифат ўзгаришларига йўл очади.
ҚСТИ Осиё тадқиқотлари бўлими катта эксперти Жадира Асетқизининг фикрича, Қозоғистоннинг транзит хаб сифатидаги жозибадорлиги Хитой сармоясининг ягона ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади.
– Қозоғистон нафақат хомашё етказиб берувчи, балки Хитойнинг Евроосиё стратегиясида инфратузилма ва транзит маркази сифатида алоҳида ўрин тутади. Масалан, 2023 йилда Қозоғистон Хитойнинг атом энергетикаси учун стратегик аҳамиятга эга бўлган уран импортининг 60 фоиздан ортиғини таъминлади. Бундан ташқари, Атирау-Алашанькоу нефть қувури орқали йилига Россиядан 10 миллион тоннадан ортиқ нефть Хитойга етказилади. Бундан ташқари, Қозоғистон Хитойга мис, ферроқотишмалар, хром, ғалла, мойли ўсимликлар каби хомашё экспортини изчил давом эттирмоқда.
“Бир макон, бир йўл” ташаббуси доирасида биз асосий транзит мамлакат тоифасига кирдик. Ўрта коридор, яъни Хитойдан Европага муқобил транспорт йўналиши Қозоғистон орқали ўтади. Бу йўналишнинг ривожланиши Қозоғистоннинг геосиёсий салмоғини сезиларли даражада оширди, - дейди эксперт.
Қозоғистон Хитой билан иқтисодий алоқаларида ушбу транзит салоҳиятини илгари суриш ниятида. Ўрта коридорнинг имкониятларини ошириш орқали логистик муваффақиятга умид қилади. Ва бунинг сабаби бор. Бугунги кунда Қозоғистонда транспорт соҳасида сезиларли ўсиш кузатилмоқда. Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, юк ташиш ўтган йилга нисбатан 13,9 фоизга, юк айланмаси эса 14,3 фоизга ошган. Темир йўл, қувур ва денгиз транспортида суръатлар юқори. Бу ички бозордаги логистика даражасини ва онлайн савдонинг таъсирини кўрсатади.
Шу ўринда “Қорғас” халқаро чегара ҳамкорлиги марказини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Чегара савдо пункти Қозоғистоннинг транзит маркази сифатидаги мавқеини мустаҳкамламоқда. Зеро, “Қорғас” Европа ва Хитой ўртасидаги савдода стратегик аҳамиятга эга. Бугунги кунда 87 та мунтазам йўналишлар “Қорғас”ни 18 давлат билан боғлайди.
Президент аввалроқ Қозоғистон транзит хабга айланиши учун Ўрта коридор салоҳиятини яхшилаш зарурлигини айтган эди. Бу йўналиш Хитойдан бошланиб, Қозоғистон орқали Каспий денгизи, Озарбайжон, Грузия, Туркия ва ундан кейин Европага чўзилади. Яъни Хитой ва Европа ўртасида юк ташишнинг энг қисқа ва хавфсиз йўли дейишга асос бор. Ҳозирда давлат томонидан амалга оширилаётган лойиҳалар тўлиқ амалга оширилса, Хитой юклари Европага 13 кун ичида етиб боради.
Хитой бу муқобил йўлдан тўлиқ фойдаланмоқда. 2020 йилдан буён “Ўрта коридор” орқали олиб ўтиладиган юклар ҳажми 5,1 баробарга ошди. Биргина ўтган йилнинг ўзида 4,5 миллион тонна юк ташилди, бу 2023 йилга нисбатан 62 фоизга кўп. Икки томонлама келишув кенгайтирилса, транзитдан тушумлар кўпаядиган кун яқин турибди.
ШҲТ: Саммитда нималар муҳокама қилинади?
Президент ташрифи доирасидаги энг муҳим воқеалардан бири ШҲТ йиғилишидир.
Шанхай ҳамкорлик ташкилоти 2001 йилда ташкил этилган кўп векторли муҳит бўлиб, у сиёсат, иқтисодиёт, маданият, таълим ва фан-техника, минтақавий хавфсизлик, халқаро тартиб каби соҳаларда қўшма лойиҳаларни амалга оширади. Ҳозирда ташкилотга Ҳиндистон, Эрон, Қозоғистон, Хитой, Қирғизистон, Покистон, Россия, Тожикистон, Ўзбекистон ва Беларусь аъзо. Унинг иккита кузатувчи давлати ва 14 диалог ҳамкори бор.
Ташкилот жаҳон сиёсий майдонида устунлик қилади: ташкилотга аъзо 9 та давлатда дунё аҳолисининг 45 фоизи истиқомат қилади; улар жаҳон ялпи ички маҳсулотининг чорак қисмини ташкил қилади; ва улар жаҳон савдосининг 15 фоизни ташкил қилади. Буларнинг барчаси умумий келишув ташқи ва ички иқтисодий муносабатларга сезиларли таъсир кўрсатиши мумкинлигини кўрсатиши керак.
Биринчидан, иқтисодий кўрсаткичларни кўриб чиқайлик. Жорий йилнинг январь-июль ойларида Хитойнинг Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар билан товар айирбошлаш ҳажми ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 1,8 фоизга ошиб, 293,1 миллиард АҚШ долларини ташкил этди. Сўнгги беш йилда Хитой ва ШҲТ мамлакатлари ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми барқарор ўсиб бормоқда. Томонлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 2024-йилда 512,4 миллиард АҚШ долларини ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан 2,7 фоизга ўсди.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистон ШҲТга тўрт марта раислик қилган. Охиргиси 2023-2024 йилларда бўлади. Ўша даврда юзлаб лойиҳалар амалга оширилди, глобал чақириқлар контекстида янги платформа ҳужжати – Астана декларацияси қабул қилинди.
- Шанхай ҳамкорлик ташкилоти шунчаки клуб эмас, балки стратегик платформадир. Асосийси, у ҳудудлар аҳамиятини оширишга ҳисса қўшаётган ташкилотдир. 2021 йилда Душанбе декларациясида Марказий Осиё расман “ШҲТ ядроси” деб номланди, бу эса минтақанинг ташкилот барқарорлиги ва ривожланишидаги муҳим ролидан далолат беради. Марказий Осиё минтақаси нафақат ШҲТнинг қўллаб-қувватловчи минтақа, балки минтақалараро ҳамкорликнинг ҳайдовчиси сифатида ҳам кўрилади, – деди Жадира Асетқизи.
Эндиликда раислик Хитойга ўтди, ривожланиш янада жадаллашади. Хитой ШҲТга раис сифатида сиёсат, хавфсизлик, иқтисодиёт ва гуманитар соҳаларга бағишланган 100 дан ортиқ учрашув ва тадбирлар ўтказади. Жорий йилда ШҲТ доирасида маданий-гуманитар алоқалар, шунингдек, миллий анъаналарни тиклаш бўйича лойиҳалар ишга туширилади. Йил давомида жами 40 га яқин учрашувлар режалаштирилган. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммити ва Тяньцзиндаги “ШҲТ плюс” тадбирида биринчи қадамни албатта кўрамиз.
- 2025 йилдаги асосий саммит Хитой раислигида бўлиб ўтади. Унда ташкилотнинг 2035 йилгача рақамли иқтисодиёт, яшил ривожланиш, транспорт ва гуманитар алмашинув каби соҳалардаги ривожланиш стратегияси тасдиқланади. Бу стратегиянинг ўзаги ва ҳаракатлантирувчи кучи, шубҳасиз, Марказий Осиё бўлади. Раҳбарларнинг мавзу юзасидан билдирган ҳар бир фикр-мулоҳазаси минтақанинг иқтисодий манфаатлари ва меъёрларини шакллантиради, – деди маърузачи.
ҚСТИ Осиё тадқиқотлари бўлими катта эксперти Жадира Асетқизининг сўзларига кўра, дастлаб ШҲТ фаолияти минтақавий хавфсизлик масалаларини ҳал қилишга қаратилган бўлса, эндиликда у тобора ижтимоий-иқтисодий ҳамкорликка эътибор қаратмоқда. Экспертнинг фикрича, ташкилотга аъзо давлатларнинг салоҳияти кўплаб имкониятларни очиб беради. Хусусан, Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг ШҲТ саммитини Тяньцзинда ўтказиш таклифи ҳам ташкилот истиқболига таъсир қилади.
– ШҲТ саммити ва “ШҲТ плюс” форматидаги йиғилишда ташкилотнинг 2035 йилгача ривожланиш стратегияси, “Тяньцзинь декларацияси” ва бошқа ҳужжатлар тўплами имзоланиши кутилмоқда. Президент тадбир давомида бир қанча йўналишлар бўйича ўз таклифларини билдириши аниқ. Улар орасида минтақавий инфратузилма ва логистикани мустаҳкамлаш бўлади. Қозоғистон ШҲТ инфратузилма лойиҳаларига сармоя жалб қилиш учун Астана молия маркази ролини кучайтиришни таклиф қилмоқда. Шунингдек, Марказий Осиёдаги “Бир макон, бир йўл” ва транзит логистика йўлаклари тақдири ҳам муҳокама қилиниши маълум, — деди эксперт.
Маълумки, Хитойнинг Шанхай ҳамкорлик ташкилотига раислигининг асосий мавзуси — “ШҲТнинг барқарор ривожланиш йили”. Унинг давомида икки муҳим ҳужжат: Саммит декларацияси ва ШҲТнинг кейинги даврдаги ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиш режалаштирилган.
Жадира Асетқизи Қозоғистон томонидан кўтарилаётган масалалар бу билан чекланиб қолмаслигига ишора қилади. Унинг ишончи комилки, саммит қайта тикланадиган энергия, атроф-муҳит стандартлари, рақамли инфратузилмани ривожлантириш, маълумотлар алмашинуви ва киберхавфсизлик каби мавзуларни қамраб олади. Қолаверса, инсонпарварлик ва таълим масалалари ҳам эътибордан четда қолмайди.
– Қозоғистон таълим ва маданий алмашинув лойиҳаларини амалга оширишда катта тажрибага эга. Масалан, Luban Workshops, ўқув марказлари муваффақиятли фаолият юритмоқда. Шунингдек, у кадрлар тайёрлаш ва илмий-техник ҳамкорлик бўйича янги қўшма дастурларни бошлаб юборади, — дейди у.
Тяньцзиндаги саммитда ташкилотнинг институционал ривожланишига алоҳида эътибор қаратилиши аниқ. Бироқ минтақавий хавфсизлик, иқтисодий интеграция, транспорт ва транзит алоқалари асосий эътиборга қаратилиши кўпчилик томонидан тахмин қилинмоқда. Зеро, Марказий Осиё 2030 йилга бориб Хитой билан товар айирбошлаш ҳажмини 100 миллиард долларга етказишни мақсад қилган.Бу борада ШҲТ ёрдамисиз натижаларга эришиш осон иш эмас.
