Қозоғистон–Эрон: Шарқ мотивидаги битим
ASTANA. Kazinform – Бугун Эрон Ислом Республикаси Президенти Масуд Пезешкиан расмий ташриф билан Астанага келади. Икки кунлик ташриф давомида савдо-иқтисодий масалалар муҳокама қилинади, транспорт-логистика ва маданий-гуманитар соҳалардаги режалар тасдиқланади. Kazinformнинг таҳлилий шарҳловчиси Астана ва Теҳрон ўртасидаги музокаралар тарихини чуқур ўрганиб чиқди.
Форс дунёсининг қарашлари
Эрон Қозоғистон жамиятига жуда таниш. Тарихий келиб чиқишнинг ўхшашлиги келгусидаги ҳамкорлик учун йўл очади. Икки мамлакат ўртасида биринчи дипломатик муносабатлар 1992 йилда ўрнатилган ва ўша йили савдо-иқтисодий, саноат ва илмий ҳамкорлик бўйича қўшма ҳукуматлараро комиссия тузиш тўғрисида протокол имзоланган. Бир йил ўтгач, Эрондаги биринчи Қозоғистон элчихонаси ўз ишини бошлади. 2007 йилда Горгон шаҳрида Қозоғистон Бош консуллиги, 2018 йилда эса Бендер-Аббосда Қозоғистон Республикаси Бош консуллиги очилди. Ҳозирда Ақтау ва Алматида Эроннинг бош консулликлари мавжуд.
Мустақиллик йилларида Қозоғистон президентлари Эронга 6 марта ташриф буюрдилар, Теҳрон томони эса Астанага 9 марта қадам қўйди. Айниқса, Қасим-Жомарт Тоқаев президентлиги даврида музокаралар тез-тез ўтиб бораётганини таъкидлаш мумкин. Давлат раҳбари Эрон сиёсий элитаси билан - ҳам собиқ раҳбарлар, ҳам амалдаги расмий ҳокимият билан доимий алоқада.
Президентнинг 2022 йилда Эронга расмий ташрифини таъкидлаш жоиз. Ўша пайтда икки мамлакат визасиз режимга ўтди, 235 миллион долларлик тижорат ҳужжатлари имзоланди ва қўшма савдо палатаси ташкил этилди.
Энг муҳими, Марказий Осиёда, жумладан биз учун жуда фойдали бўлган Қозоғистон–Туркманистон–Эрон–Туркия йўналиши бўйича биринчи контейнер поезди йўлга қўйилгани ёддадир.
Шарқшунос Жанат Моминқуловнинг сўзларига кўра, Масуд Пезешкианнинг ташрифи катта сиёсий ва иқтисодий аҳамиятга эга. Чунки, Эрон ҳозирда санкциялар босими туфайли барқарор бозор изламоқда ва иккала давлат ҳам муқобил транспорт ва логистика йўналишларини ривожлантиришдан манфаатдор.
«Глобал логистика йўналишларининг ўзгариши ва жаҳон иқтисодиётининг динамикаси Қозоғистон ва Эронни манфаатдор мамлакатларга айлантирмоқда. Шу нуқтаи назардан, Эрон президентининг ташрифи нафақат икки томонлама муносабатларни муҳокама қилади, балки Евроосиёда транспорт, савдо, иқтисодий ва озиқ-овқат алоқаларининг янги архитектурасини яратишга ёрдам беради.
Хулоса қилиб айтганда, Теҳрон учун бу ташриф Марказий Осиёдаги муҳим транзит ролини қайта тиклаш, Астана учун эса минтақани логистика соҳасида қайта йўналтириш ва муқобил йўлаклар ролини кучайтириш учун ажралмас имкониятдир. Шунинг учун, келажакдаги ҳар қандай келишувнинг моҳияти сиёсий ва мафкуравий баёнотга эмас, балки битимнинг амалга оширилиши, хавфсизлиги, амалийлиги ва узоқ муддатли фойдасига боғлиқ бўлади», - деди эксперт.
Илгари икки мамлакат ўзаро савдо айланмасини 3 миллиард долларга етказишни мақсад қилган эди. Ўшандан бери хомашё ва транспорт-логистика соҳалари савдони ривожлантиришнинг асосий манбалари ҳисоблаб келинади. Уч йил олдин «ҚазМұнайГаз» ва Эрон Миллий нефть компанияси, «Қазақстан темір жолы» ва Эрон Ислом Республикаси темир йўллари ўртасида меморандум имзоланган эди. Эксперт Жанат Моминқуловнинг фикрича, «Шимол-Жануб» йўналиши кейинги босқичда қайта тикланади.
«Албатта, Эрон Қозоғистонни нафақат қўшни давлат, балки "Евроосиё шериги", стратегик транспорт маркази, озиқ-овқат экспортчиси, ЕОИИ, Хитой ва Марказий Осиё бозорларига чиқиш дарвозаси сифатида ҳам кўради. Шунинг учун бўлажак музокаралар логистика ("Шимол-Жануб" йўналиши), савдо, озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги соҳалари, инвестициялар ва муқобил молиявий механизмларга қаратилади», – деди Жанат Моминқулов.
Астана дон маҳсулотларидан ташқари яна нима беради?
Юқорида айтиб ўтилган 3 миллиард долларлик савдо босқичини енгиб ўтиш учун ҳали кўп ишлар қилиниши керак. Ўтган йили савдо ҳажми атиги 340 миллион долларни ташкил этди: бу - Каспий денгизи билан чегарадош давлатлар орасида энг паст кўрсаткич. Масалан, 2024 йилда мамлакатимиз Туркманистон билан савдо айланмасини 555,7 миллион долларга, Озарбайжон билан эса 533 миллион долларга етказди.
Савдо ва инвестиция бўйича эксперт Ернар Серикнинг сўзларига кўра, бу йил кўрсаткич яхшиланиши мумкин. Бунинг сабаби, жорий йил 15 майда ЕОИИ ва Эрон ўртасидаги эркин савдо шартномаси кучга кирди, бу эса маҳсулот турларини 90% га ошириш имконини берди.
«Келишув Қозоғистон учун анча фойдали. Бизнинг товарларимизга ўртача импорт божи ставкаси 20% дан 4,5% гача пасайтирилди. Натижада, 9 ой ичида Қозоғистоннинг Эронга экспорти 3,2 бараварга ошганини кўриб турибмиз. Импорт эса 17% га камайди», - деди Ернар Серик.
Маърузачи давлатлараро савдо айланмасининг беқарорлигини экспортни диверсификация қилмаслик натижаси деб билади. Бу аргументни инкор этиб бўлмайди, чунки бугунги кунда Теҳронга экспортнинг асосий қисми дон - арпа ва буғдойдан иборат. Сўнгги 9 ой ичида экспорт ўсишини ушбу сектордан оламиз: арпа - 5,5 баравар (166,2 миллион доллар), қуритилган дуккаклилар - 11,8 баравар кўп (1,92 миллион доллар) экспорт қилинди. Бу йил қайта ишланмаган пахта толаси ва буғдой етказиб бериш қўшилди. Умуман олганда, арпа Эронга экспорт қилинадиган товарларнинг 93 фоизини ташкил этади. Мутахассисларнинг тахмин қилишича, Масуд Пезешкианнинг келиши товарлар экспорт-импорт занжирини янгилаши мумкин.
Эронга экспорт билан солиштирганда, импорт янада хилма-хил. Бу борада форслар Қозоғистонга етказиб бериладиган маҳсулотларини диверсификация қилишда етакчилик қилмоқда. Умумий кўрсаткичда битта маҳсулотнинг улуши 10% дан ошмайди:
· сариёғ - 10% (13,2 миллион доллар);
· этилен полимери - 9% (11,9 миллион доллар);
· пишлоқ ва творог - 5,9% (6,65 миллион доллар);
· тахталар, пластиналар, плёнка - 4,9% (6,41 миллион доллар);
· хурмо, анжир, ананас, авокадо, гуайява, манго - 4,79% (6,21 миллион доллар);
· бўёқлар ва лаклар - 3,9% (5,16 миллион доллар);
· консерваланган мевалар, ёнғоқлар 3,49% (4,46 миллион доллар).
Ҳозирда Қозоғистонда Эрон капитали иштирокидаги 658 та компаниянинг филиаллари рўйхатга олинган, улардан 353 таси фаолият юритмоқда. Томонлар бизнес форумлари, B2B сессиялари ва дала учрашувлари орқали инвесторларни жалб қилишга ҳаракат қилмоқдалар.
Эксперт Ернар Серикнинг фикрича, агар кўп йиллардан бери давом этаётган савдо миссиялари беҳуда кетмаса, кейинги келишувлар натижа беради.
«Эрон капитали иштирокидаги энг йирик солиқ тўловчилар қаторида қурилиш соҳасидаги Solico Group МехKaz, тоғ-кон саноатида Kusha Madan, мис ишлаб чиқарувчи Irkaz Metal Corporation ва Empire Food қишлоқ хўжалиги корхоналарини тилга олиш мумкин. Бу компаниялар мамлакатимизда кўп йиллардан бери фаолият юритиб келяпти ва маҳаллий ишлаб чиқаришнинг ривожланишига катта ҳисса қўшяпти. Яқинда Эроннинг Kourosh Food Industry компанияси Қозоғистонда мойли уруғларни қайта ишлаш корхоналарини ташкил этишга қизиқиш билдирди.
Эрондаги Қозоғистон инвестицияларига келсак, сўнгги йилларда мамлакатимиз Марказий Осиё орқали ўтадиган транзит юкларни денгизга етказиб бериш учун Эроннинг Шаҳид-Режаи портида (Бендер-Аббос минтақаси) терминал ва логистика маркази қуришни режалаштирмоқда», – деди эксперт.
Сўнгги йилларда қозоғистонлик-эронлик ишбилармонлар B2B сессияларига қизиқиш билдирдилар. Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, сўнгги B2B сессияларида Қозоғистондан 50 дан ортиқ компания ва Эрондан 230 га яқин бизнесмен иштирок этди. Савдо миссияси натижасида 92 миллион долларлик 10 та ҳужжат имзоланди.
Логистика: муқобил йўлакнинг бошланиши
Қозоғистон учун ҳар доим транспорт ва логистика салоҳияти муҳим бўлиб келган. Маълумки, ҳар қандай келишув транзит йўлларидан фойдаланишни ёки денгизга муқобил йўлни излашни ўз ичига олади. Бу борада Эрон жуда кўп мослашувчанликка эга. Масалан, "Шимол-Жануб" халқаро транспорт йўлаги стратегик аҳамиятга эга бўлиб, мамлакатимизни Яқин Шарқ ва Форс кўрфази билан боғлайди. Бугунги кунда контейнер ташиш, мультимодал йўналишлар ва транзит тартибларини соддалаштириш бўйича лойиҳалар ишлаб чиқилмоқда.
Эксперт Ернар Серикнинг сўзларига кўра, Эрон орқали муқобил савдо бозорини излаш яхши белги, бироқ геосиёсий вазият бу йўалишларнинг шаклланишига тўсқинлик қилмоқда.
«Декабрь ойи бошида олтита давлат (Эрон, Хитой, Қозоғистон, Туркманистон, Туркия ва Ўзбекистон) ўртасидаги янги келишувга биноан Эрон юк поезди биринчи марта Туркманистон орқали Бухорога йўл олди. Бу Эрон орқали янги "Хитой-Европа" йўлагининг асосини яратади ва Қозоғистоннинг транзит маркази сифатидаги ролини мустаҳкамлайди. Масуд Пезешкианнинг ташрифи давомида транзитни кенгайтириш, техник талаблар ва темир йўл транспорти учун ўзаро тарифларни келишиб олишга алоҳида эътибор қаратилиши мумкин.
Умуман олганда, эркин савдо шартномаси мавжудлигига ва қўшма логистика лойиҳаларининг кўпайишига қарамай, Қозоғистон-Эрон муносабатларининг янги босқичга кўтарилиши қийин. Ҳа, Эрон озиқ-овқат ва хом ашёнинг барқарор импортига муҳтож, Қозоғистон эса катта бозор ва муқобил савдо йўлларига киришга муҳтож. Бироқ геосиёсий шароитлар туфайли Эрон бозори Қозоғистон экспорти учун беқарорлигича қолмоқда», - деб таъкидлади Ернар Серик.
Спикернинг сўзларига кўра, президентлар учрашувида кутилмаган баёнотлар бўлиши эҳтимолдан йироқ. Чунки биринчи навбатда, умумий масалаларни ҳал қилиш долзарбдир: савдо ва дон экспортини кенгайтириш, қайта ишлаш ва қишлоқ хўжалиги соҳасига инвестиция киритиш режалаштирилган. Улар орасида савдо ўсишини чеклайдиган техник шартлар ва тарифларни тартибга солиш бўйича музокаралар олиб борилиши мумкин.
Ва эксперт Жанат Моминқулов Қозоғистон ва Эрон ўртасидаги транспорт ва логистика ҳамкорлигини нафақат сиёсий декларация, балки стратегик манфаат сифатида баҳолади. Унинг сўзларига кўра, қўшма транспорт ва логистика лойиҳалари ўз самарасини бермоқда ва ҳатто улар келажакдаги иқтисодий устуворликка айланадиган кун ҳам яқин. Шунинг учун "Шимол-Жануб" транспорт йўлаги бўйича меморандумлар имзоланиши кутилмоқда.
"Шимол-Жануб" халқаро транспорт йўлаги Қозоғистон ва Эрон учун минтақавий аҳамиятга эга асосий лойиҳалардан биридир. Ўтган йили Қозоғистон, Эрон, Россия ва Туркманистон 2024-2025 йилларга мўлжалланган йўлакнинг шарқий тармоғини ривожлантириш бўйича йўл харитасини имзоладилар. Режага кўра, йўналишнинг ўтказувчанлик қобилияти 2027 йилга келиб йилига 15 миллион тоннага ва 2030 йилга келиб 20 миллион тоннага етиши керак.
Жорий йилнинг дастлабки беш ойида Қозоғистон ҳудуди орқали 1,5 миллион тонна юк ташилди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 74 фоизга кўпдир. Бундай қадам Марказий Осиё мамлакатларига транспорт йўлагини денгизга олиб борадиган асосий йўналиш ва анъанавий йўналиш сифатида кўриб чиқиш имконини беради», - деб таҳлил қилди Жанат Моминқулов.
Маънавий яқинлик
Қозоғистон–Эрон ўртасидаги маданий-гуманитар алоқалар икки томонлама муносабатларнинг устунига айланиб бормоқда. Сўнгги пайтларда маданий тадбирлар кўпайиб, институционал база кенгаймоқда. Халқларнинг бир-бирини танишга бўлган интилиши, ҳурмат қилишга қадам қўйиши қувонарли ҳолдир. Давлат раҳбарининг 2022 йилда Эронга расмий ташрифи бунга алоҳида туртки бергани аниқ.
Ушбу ташриф доирасида Ал-Фаробий меросини ўрганиш бўйича қўшма қўмита тузиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Бундан ташқари, 2022-2025 йилларга мўлжалланган маданий алмашинув дастури, «Хабар» агентлиги ва Эрон телерадиокомпанияси ўртасида ўзаро англашув меморандуми, шунингдек, Ташқи сиёсат тадқиқотлари институти ва Эрон сиёсий ва халқаро тадқиқотлар институти ўртасида меморандум имзоланди.
2024 йил 28-29 сентябрь кунлари Манғистау вилоят филармонияси жамиятининг "Ақшағил" этно-фольклор ансамбли маҳаллий томошабинларга миллий мусиқа санъатини тарғиб қилиш учун Теҳронга ташриф буюрди. Бу йил эса Маданият қўмитаси, Қозоғистон Республикаси Миллий музейи ва Қозоғистон Республикаси Миллий архиви вакиллари Теҳронга ишчи ташриф буюрганини биламиз. Ушбу ташриф давомида Қозоғистон ва Эрон ўртасидаги ўзаро маданий ҳамкорликка оид долзарб масалалар ҳал этилди.
