Қозоғистон дипломатияси жуда аниқ ва тушунарли – озарбайжонлик эксперт
Қозоғистон раислигида 3-4 июль кунлари Астана шаҳрида Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг саммити бўлиб ўтди. Kazinform мухбири “Жанубий Кавказ” (Озарбайжон) сиёсатшунослар клуби раҳбари, сиёсий таҳлилчи Ильгар Велизаде билан ШҲТнинг минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлашдаги ўрни, Қозоғистоннинг ташкилотга раислиги ва ечими кутилаётган вазифалар ҳақида суҳбатлашди.
– ШҲТнинг минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлашдаги ўрни қандай? Ташкилот ҳамкорлиги доирасида терроризм ва экстремизмга қарши курашга оид масалалар қандай ҳал этилмоқда?
– Бугун, халқаро сиёсат асослари ва ҳуқуқий хавфсизлик тизими мисли кўрилмаган даражада емирилаётган бир шароитда, халқаро ҳуқуқ ҳамма жойда бузилаётганини кўрсак, амалда мавжуд глобал платформалар ўрнини босувчи минтақавий хавфсизлик платформаларининг ўрни ва аҳамияти тобора ортиб бормоқда, кўп жиҳатдан ортиб бормоқда.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ўз самарадорлигини исботлаган кам сонли минтақавий платформалардан биридир. ШҲТ моҳиятан умумосиё хавфсизлик тузилмаси ҳисобланади. Бунинг исботини унинг иштирокчилари географиясининг кенгайиши мисолида кўриш мумкин. Шундай қилиб, Астанадаги саммитда ташкилотга янги иштирокчи - Беларусь қўшилди.
Биз ШҲТ бугунги кунда турли давлатлар ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаб, глобал хавфсизликнинг муҳим элементи сифатида ҳаракат қилаётганини кўрамиз. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, бу жуда бошқача мамлакатлар. Улардан баъзилари қарама-қаршилик муносабатларида, лекин ШҲТ доирасидаги муносабатлар тизими шундай тузилганки, алоҳида давлатлар ўртасидаги кескин муносабатлар бутун ташкилотнинг самарадорлигига таъсир қилмайди.
Албатта, терроризм ва экстремизмга қарши кураш масаласи ШҲТ фаолиятида доимо биринчи ўринда туради. Ҳозирги шароитда фаолиятнинг ўзига хослиги алоҳида аҳамият касб этади, чунки экстремизм ва терроризм ШҲТ мамлакатлари географиясида ўзини тобора кўпроқ ҳис этаётганини кўриб турибмиз. Масалан, яқинда Шимолий Кавказда терактлар содир бўлди, афсуски, Жанубий ва Ғарбий Осиёда террорчилик ҳаракати кузатилмоқда. Албатта, ШҲТ доирасида ўтказилаётган тадбирда аъзо давлатлар ўртасида тажриба ва маълумотлар алмашинуви ҳам мавжуд бўлиб, бу экстремизм ва терроризм хавфини камайтиришга хизмат қилмоқда.
– Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев ШҲТга аъзо давлатлар ташқи ишлар вазирликлари раҳбарлари билан учрашувда ташкилотни ислоҳ қилиш ҳақида гапирди. Сизнингча, ташкилот трансформацияга муҳтожми?
– Ҳар қандай ташкилот, фаолият тури ва кўламидан қатъи назар, вақти-вақти билан ислоҳ қилишлари ёки янги шароитларга мослашиши керак ва ШҲТ бу маънода бундан мустасно эмас. Шу боис Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев ташкилот фаолиятини такомиллаштириш билан боғлиқ ана шундай амалий масалаларни кўтармоқда.
Гап шундаки, ШҲТ ташкилот сифатида ташкил топганига 20 йилдан ошди ва шу вақт ичида минтақаларда, аъзо мамлакатларда, балки халқаро сиёсатда ҳам кўплаб ўзгаришлар бўлди. Бундан ташқари, ШҲТ географияси йиллар давомида сезиларли даражада кенгайди. Ташкилот бир-бири билан мураккаб ўзаро алоқада бўлган давлатларни ўз ичига олади. Шу боис, ШҲТ доирасидаги кенг кўламли можаролар хавфини камайтирадиган самарали хавфсизлик моделини таклиф қилиш зарур. Бошқа томондан, бу глобал сиёсий хавфсизлик талабларига жавоб беради. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти периметри бўйлаб жиддий можаролар рўй бераётганини кўриб турибмиз. Ва улар ташкилот аъзолари ҳудудига тарқалмаслиги учун, албатта, ушбу хавфларни бартараф этиш бўйича аниқ шаклланган ғоялар керак.
Бу барча иштирокчиларнинг келишилган ишлашини талаб қилади. Биз барча мураккаб муаммоларга консенсус ёндашувини ишлаб чиқишимиз керак. Шу билан бирга, чегаралар дахлсизлиги, барча давлатларнинг ҳудудий яхлитлигини сўзсиз тан олиш, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик тамойилларига асосланадиган халқаро ҳуқуқий базага ҳам таяниш зарур. Ушбу асосий тамойиллар ШҲТнинг янги минтақавий хавфсизлик архитектурасининг асоси бўлиши керак.
Бошқа томондан, биз ШҲТ кўп функцияли платформа ҳақида бормоқда, унинг доирасида ўзаро ҳамкорлик нафақат хавфсизлик учун масъул тузилмалар, балки иқтисодий ташкилий тузилмалар ўртасида ҳам амалга оширилади. Ташкилот фаолиятининг барча жиҳатларини ҳисобга олган ҳолда, ШҲТ ҳам иқтисодий ҳамкорлик ва инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш платформаси бўлиши муҳим аҳамиятга эга.
ШҲТ "глобал Шимол" га кирмайдиган давлатларни ифодалайди. Ҳолбуки, “глобал жануб” мамлакатлари “глобал шимол” ўз шартларини ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий жиҳатдан таъкидлаётгани билан муайян муаммоларни бошдан кечирмоқда. Ўз кучимиз ва ресурсларимизга таянишга имкон берадиган тузилмани яратиш зарурати аллақачон долзарб масала бўлган.
Шу боис ШҲТни ислоҳ қилиш ҳам ана шу мақсадларга эришишга қаратилган бўлиши керак, деб ўйлайман. Ташкилотнинг ўзи ҳам, ШҲТнинг алоҳида аъзолари ҳам халқаро муносабатларда мустақил ва ўзини-ўзи таъминловчи иштирокчилар бўлиб қолиши керак. Улар на сиёсий, на иқтисодий, на ҳарбий-сиёсий жиҳатдан ташқаридан танқидий таъсирга дучор бўлмаслиги керак. Шунинг учун ҳам ШҲТга аъзо давлатлар ва унинг тузилмалари салоҳиятига таянадиган хавфсизлик платформасини такомиллаштириш зарур.
– Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Астана саммитида, сизнингча, қандай муҳим масалалар кўтарилди?
– Томонлар терроризм ва наркотик моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши кураш бўйича ишларни мувофиқлаштиришни кучайтириш тўғрисидаги келишуви эътиборга молик. Бундан ташқари, иқтисодий келишувлар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Таъкидлаш жоизки, саммитда келишилган ва қабул қилинган қарорларда Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг 2030 йилгача бўлган даврда иқтисодий ривожланиш стратегиясини амалга ошириш бўйича ҳаракатлар режасига катта ўрин берилган.
Бундан ташқари, ташкилотнинг 2035 йилгача ривожланиш стратегияси ҳам муҳим. Яъни, ШҲТ фаолиятини 2035 йилгача режалаштиришнинг ўрта муддатли истиқболи томонлар ташкилотга минтақавий хавфсизлик тизимини такомиллаштиришнинг амалий воситаси сифатида қарашини, шунингдек, уни иқтисодий ҳамкорлик платформаси сифатида кўришини назарда тутади.
Қабул қилинган ШҲТ фаолияти қоидаларида бошқа ташкилотларга ёки бошқа хавфсизлик форматларига ҳавола йўқ. ШҲТ ўз чегаралари периметри бўйлаб ҳеч кимга қаршилик кўрсатмайди. Ва асосий жиҳат шундаки, бугунги кунда халқаро сиёсатнинг турли қутблари ўртасидаги қарама-қаршилик йўналишлари тобора аниқ кўрсатилган бўлса-да, ШҲТ, шу жумладан, Қозоғистоннинг моҳирона мўътадиллиги туфайли, бугунги кунда халқаро сиёсатнинг бундай қуролига айлангани йўқ.
– Умуман олганда, Қозоғистоннинг ШҲТга раислигини қандай баҳолайсиз? Мақсадларга қанчалик муваффақиятли эришилди, бундан қандай хулоса чиқариш мумкин?
– Қозоғистоннинг ШҲТга раислигини ташкилотнинг мулоқот ва хавфсизликнинг глобал платформаларидан бири сифатидаги мавқеини янада мустаҳкамлаш йўлидаги муҳим қадам деб аташ мумкин. Бунда Қозоғистоннинг раислиги муҳим рол ўйнади, чунки у геосиёсий можароларнинг ўта оғир даврида содир бўлган. Турли давлатлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар кучайиб бораётганини кўрамиз. Ушбу муҳим даврда Қозоғистон ШҲТга раислик қилди ва Қозоғистон Президенти томонидан илгари сурилган кун тартиби ва у белгилаб берган устувор вазифалар сўнгги воқеалардан келиб чиққан ҳолда қўшимча долзарблик касб этди.
Иқтисодий, озиқ-овқат, ҳарбий-сиёсий ва экологик хавфсизлик масалалари доимий равишда ШҲТ кун тартибида. Қозоғистон ҳозирда ШҲТ географиясига ушбу хавфсизлик жиҳатларининг барчасини ўтказмоқда. Кўпроқ давлатлар ўзларининг стратегик манфаатларини ана шу устувор йўналишларга асослайдилар. Қозоғистон дипломатияси жуда аниқ ва тушунарли. Қозоғистон президенти бирор ташаббусни эълон қилишидан аввал, буни бошқа давлатлар билан мувофиқлаштиради. Шу боис, бу Қозоғистон томонининг барча ташаббуслари муваффақиятини кафолатлайдиган Астана саммити бу борадаги масъулиятдан яна бир бор далолат беради.
