Конларнинг қайта очилиши: нега нодир металларга талаб ортди
ASTANA. Kazinform – Маълумки, нефть, олтин, уран каби қимматбаҳо металлар жаҳон бозорига сезиларли таъсир кўрсатади. Уларни ҳатто ҳаёт манбаи, инсоний қадрият деб ҳисоблаш мумкин. Бироқ, дунёдаги энг қимматли минераллар бу билан чекланмайди, уларнинг номи кўпчиликка маълум эмас. Шу ўринда Kazinform мухбири Мадияр Тўлеуов Қозоғистонда қанча нодир металлар захираси борлиги ва уларнинг дунёда тутган ўрни қанчалик муҳимлигини ўрганиб чиқди.
Сўнгги ойларда дунё сиёсий майдонида нодир ер металлари ҳақида кўп гапирилмоқда. Масалан, Қўшма Штатлар Украинанинг нефть конларини ўзлаштиришдан манфаатдор, умумий фонд тузиб, фойдани бўлишмоқчи. Бироқ Оқ уйда бўлиб ўтган учрашувда В.Зеленский ва Д.Трамп келишувга эриша олмади. Келажакда мунозаралар узоқ давом этиши мумкин.
Ҳатто Россияда ҳам ноёб металларнинг кўплиги диққатга сазовордир. Шу ўринда Европа Иттифоқи давлатлари нодир металлар бўйича Украина билан аллақачон шартномалар тузганлигини эслатди. Агар барча воқеаларни инобатга оладиган бўлсак, келажакда нодир металларнинг дунёда қадри ва аҳамияти тобора ортиб боришини англаш мумкин.
Бироқ, ҳозирда на Украина, на Россия ноёб тупроқ металлари бозорида етакчилар қаторига кирмаганини пайқадик. MetalResearch маълумотларига кўра, Хитой, Малайзия ва Қўшма Штатлар 2024 йилнинг иккинчи ярмида олдинда турибди.
Қозоғистонда ҳам қимматбаҳо фойдали қазилмаларнинг кўп заҳиралари мавжуд. 2024 йил ҳолатига кўра, Саноат ва қурилиш вазирлигининг Геология қўмитаси мамлакатда 6 хил металнинг катта захиралари мавжудлигини эълон қилди: вольфрам (2,4 миллион тонна), молибден (1,1 миллион тонна), литий (75,6 минг тонна), тантал (4,6 минг тонна), ниобий (28,1 минг тонна) ва бериллий (68,8 минг тонна).
Бироқ, бу рақамлар республикадаги нодир металлар заҳиралари ҳажмини билдирмайди. Ҳали ҳам кўплаб конлар ўрганилмоқда ва очилмоқда. Масалан, ўтган йилнинг май ойида Геология қўмитаси 15 та энг муҳим заҳира Туркистон (8), Манғистау (5) ва Қостанай (2) вилоятларида эканлигини маълум қилди.
Ва кўп ўтмай, 2024 йил октябрь ойида ҚР Саноат ва қурилиш вазирлиги ноёб тупроқ металлари, жумладан вольфрам, молибден ва литийни ўз ичига олган 100 дан ортиқ конлар топилганлигини эълон қилди. Келажакда литий ва бошқа нодир металларга талаб икки баравар ошиши кутилмоқда. Демак, нарх ҳам ошади. Хусусан, кобальт металл нархи 70 фоизга ошиши мумкин.
Нархдан келиб чиқадики, барча нодир металлар олтиндан қимматроқ эмас. Очиқ манбаларда айтилишича, 1 грамм Осмий-187 метали 10 000 дан 200 000 долларгача ва 1 грамм калифорний-282 27 миллион долларга сотилади.
Саноат вазирлиги 2026 йилга қадар 2 миллион квадрат километрдан ортиқ майдонни ўрганишни режалаштирмоқда. Ҳозирда Қозоғистон жаҳон иқтисодиёти учун энг муҳим 34 та металдан 19 тасини ишлаб чиқаради.
2024 йил декабрь ойида вазирлик яна 12 та участкада, жумладан, 800 минг тоннага яқин ноёб тупроқ металлари, жумладан, лантанидлар бўлган Куйректикўл участкасида давлат геология-қидирув ишлари олиб борилаётганини маълум қилди. Шундай қилиб, Қозоғистон минерал-хом ашё базасида 987 та қаттиқ фойдали қазилма конлари қайд этилган. Нодир металларнинг конлари ва очилган заҳиралари келгусида ҳам ортиб боришига шубҳа йўқ.
Чет элликларни кончиликка жалб қилиш тўғрими?
Иқтисодиётда металлар уч тоифага бўлинади: қора, рангли ва қимматбаҳо. Техника фанлари доктори, академик Марат Битимбаевнинг айтишича, “нодир металлар” атамаси фақат 1920 йиллардан бошлаб қўлланила бошланди.
“Умуман олганда, қимматбаҳо металлар икки тоифага бўлинади: нодир металлар ва ноёб тупроқ металлари. Чет элда нодир металлар "камроқ тарқалган металлар" (Less Common Metals) деб ҳам аталади. Бунинг сабаби шундаки, улар камдан-кам учрайди ва асосан ўртача 16 километр чуқурликда жойлашган Ер қобиғи бўйлаб тарқалган. Шунинг учун уни хомашёдан ажратиб, соф ҳолда олишда технологик қийинчиликлар юзага келади”, – дейди олим.
Тоғ-кон бўйича мутахассиснинг фикрича, нодир металларни техник синфларга бўлиш уларнинг физик-кимёвий хоссалари ва ишлаб чиқариш технологиясининг ўхшашлигига асосланади. Масалан, енгил нодир металлар гуруҳига литий, цирконий, гафний, ванадий, ниобий, тантал, молибден, вольфрам киритилган бўлса, тарқоқ гуруҳга – галлий, индий, таллий, германий, селен, теллур, рений киради. Ноёб тупроқ металларига скандий, иттрий, лантан, карий, неодим, прометий, еуропий, гадолиний, тербий, диспрозий, гольмий, эрбий, тулий, иттербий, лютеций киради, радиоактив гуруҳга – фракций, радий, актиний, торий, протактиний, уран, плутоний ва лабораторияларда сунъий равишда яратилган трансураник элементлар, полоний ва технеций киради.
Олим статистик маълумотларни мамлакатдаги нодир металлар заҳираларига оид реал рақамлар билан тенглаштирмайди. Бунинг сабаби шундаки, конлардаги металларнинг таркиби ва бошқа фойдали қазилмалардан биргаликда қазиб олиш жараёнида олинган нодир металлар ҳажми тўлиқ ҳисобга олинмаган. Геологларнинг таъкидлашича, литий ва бошқа нодир элементларнинг катта захиралари Марказий ва Жанубий Қозоғистондаги бойитиш заводлари ва шахталарининг қолдиқларида, ҳамда Шарқий Қозоғистондаги нодир метал конларида тўпланган. Яъни, металлни қазиб олиш жараёни чуқур амалга оширилмаяпти.
“Биринчидан, мамлакатимизда ҳали ҳам қимматбаҳо металларни қидириш бўйича юқори истиқболли йўналишлар мавжуд. Қидирув тамойилига кўра, у ерларга хорижий компанияларни оммавий равишда жалб қилишнинг ҳожати йўқ, бу ҳолда биз кўп нарсани йўқотишимиз мумкин. Иккинчидан, хорижлик геологлар ташриф буюрган конларда янги конлар топилса, ўша компаниялар эгалик ҳуқуқига эга бўлади. Ва биз келажакдаги дивидендларни йўқотамиз.
Учинчидан, қозоғистонлик геологларнинг ресурслари қимматбаҳо металларни арзонроқ ва тезроқ олишга ёрдам берадиган жуда кўп қизиқарли маълумотларни ўз ичига олади. Буни ўрганиш чет элликларнинг кўп вақтини олади ва уларнинг иши давлатга анча қимматга тушиши мумкин. Тўртинчидан, дастлабки қидирув ишлари қозоғистонликлар томонидан амалга оширилса, эски кадрлар ҳам, университет битирувчилари ҳам ишга жойлашиши мумкин”, – дейди Марат Битимбаев.
Олим таъкидлаганидек, нодир ер металларини қидиришда хорижий компаниялар унчалик ҳам иштирок этмаяпти. Масалан, фақат 2024 йилнинг декабрь ойида Саноат вазирлиги геология-қидирув ишларига йирик халқаро компаниялар жалб этилгани, 10 та хорижий компаниянинг умумий инвестиция ҳажми 41 миллиард тенгени ташкил этганини маълум қилган.
Ўтган йилнинг ноябрь ойида Парижда Қозоғистон ва Франция ўртасида 2024-2026 йилларга мўлжалланган муҳим ресурслар ва материаллар соҳасида стратегик ҳамкорлик бўйича “Йўл харитаси” имзоланган эди. Бу йил Франциянинг Қозоғистондаги элчиси Сильван Гиогенинг сўзларига кўра, француз компаниялари Қозоғистон геология бозорига киради.
Шунингдек, Германиянинг HMS Bergbau AG компанияси Қозоғистоннинг Qazaq Lithium компанияси билан ҳамкорликда Шарқий Қозоғистон вилоятида литий конларини ўзлаштириш бўйича қўшма лойиҳани амалга оширмоқда. Илгари Корея KIGAM геологик тадқиқотлар ва минерал ресурслар институти Шарқий Қозоғистон вилоятидаги “Бакенное” литий конида қидирув ишларини олиб борди. Икки давлат ўртасида металлар бўйича ҳамкорлик меморандуми мавжуд.
Геологлар қидирув жараёни билан чекланади
Геология-минералогия фанлари номзоди Ақилбек Жунисовнинг сўзларига кўра, ер қобиғида кларки 0,03 фоиздан кам бўлган яна 50 та элемент мавжуд бўлиб, уларга таниш қўрғошин, рух, мис, қалай киради. Одамлар бу металлар билан узоқ вақтдан бери таниш бўлиб, литий каби нодир металлар деб аталган элементлар ўтган асрда кашф этилгандан кейингина қимматли деб топилган.
“Замонавий саноат янги технологияларни ишлаб чиқишни талаб қилади. Компьютерлар ва смартфонлар ишлаб чиқариш учун нодир металлар ва ўта кучли қотишмалар керак бўлади, улар кейинчалик кашф этилган. Бу омил ноёб тупроқ рудаларини қидириш, ишлаб чиқариш ва нархини оширишга туртки бўлмоқда. Бу металлар эса Қозоғистонда азалдан мавжуд, масалан, Шарқий Қозоғистондаги «Юбилейное» ва «Бакенное» конлари, Марказдаги Қараоба ва Ақшатау, Ғарбдаги Ирғиз, Жанубдаги Қарағайли ва Ақтас конлари зарур миқдорда нодир металлар билан таъминлаши мумкин”, – дейди у.
Профессорнинг сўзларига кўра, Қозоғистон расмийлари яна бу конларни ўрганишга киришган. Бироқ, Жунисов геолог сифатида норози бўлган жойлар борлигини яширмади. Қидирув ишлари бир марказдан бошқарилмайди.
“Илгари олтинга бой конни ўрганиш зарурати туғилса, махсус экспедиция жўнатар эди. Ҳозир қандай? Агар сиз литийга бой конни ўрганишингиз керак бўлса, бу ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган ҳар қандай компания маблағлари бор экан, келиб иш бошлаши мумкин. Аслида, бу геологиянинг иши. Энди компаниялар геологлардан учинчи ёки тўртинчи навбатчи ишчилар, ёрдамчилар сифатида фойдаланмоқдалар. Яъни, ҳақиқий илмнинг пули йўқ, пули борлар ҳукмронлик қилишда давом этади”, – дея қўшимча қилди Ақилбек Жунисов.
Бир сўз билан айтганда, дунё миқёсида нодир металларга талаб ошди, талаб бор жойда нарх ошиши тушунарли. Бироқ, биз суҳбатлашган иккала эксперт ҳам ноёб тупроқ металларини қидириш ва чет эл иштирокида ишлаб чиқаришга катта сармоя киритишни қўллаб-қувватламайди. Давлат ундан фойда олиш учун уни ўзи ишлаб чиқариш ва хом ашё сифатида эмас, тайёр қотишма сифатида сотишни тўғри вариант деб билади.
