Коммунал хизматлар тарифлари: нархларнинг ошиши ва унинг ижтимоий оқибатлари
ASTANА. Кazinform — Жорий йилда Қозоғистонда коммунал хизматлар тарифлари рекорд даражада ўсди. Оддий оила ойлик даромадининг 15-20 фоизини ана шу тўловларга сарфлашга мажбур бўлади, бу эса ижтимоий босимни кучайтиради ва бюджетга оғирлик қилади. Kazinform таҳлилий шарҳида тарифларнинг ошиши сабаблари ва уларнинг ижтимоий оқибатлари, эксперт хулосалари ва халқаро тажриба таҳлил қилинди.
Тарифларнинг ошишига нима сабаб бўлди?
Сўнгги ойларда мамлакатда коммунал хизматлар тарифлари сезиларли даражада ошди. Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, 2025 йил июнь ойида инфляция 11,8 фоизни ташкил этди, бу май ойидаги 11,3 фоиздан юқори. Нархларнинг бундай тез ўсиши, айниқса, оила бюджети учун оғир. Статистик маълумотларга кўра, йил давомида энг қиммат бўлган хизмат совуқ сув нархидир. Унинг нархи 96,1 фоизга, яъни деярли икки баробарга ошган. Иссиқлик 19,2 фоизга, газ 15,5 фоизга, иссиқ сув 15,5 фоизга, электр энергияси 11,3 фоизга, уй-жойларни сақлаш харажатлари 11,9 фоизга ошди.
Қозоғистонликлар учун ўртача коммунал хизматлар нархи қуйидагича: совуқ сув - 1 кубометр учун 173 тенге, сув оқизиш (канализация) - 109 тенге, иситиш тарифи - 1 гигакалория учун 6150 тенге, иссиқ сув - 475 тенге/м³ ва электр энергияси, истеъмол ҳажмига қараб 200 тенгедан 2000 т гача. Тақсимлаш тармоқлари орқали етказиб бериладиган газ нархи — 34,5 тенге.
Шу муносабат билан биз Энергетика вазирлигига тарифларни шакллантириш юзасидан савол юбордик. Расмий жавобга кўра, тарифларнинг ошишига бир қанча омиллар таъсир кўрсатади.
"Сўнгги йилларда ёқилғи ва материаллар, таъмирлаш ишлари ва меҳнат харажатлари доимий равишда ўсиб бормоқда. Бироқ тарифлар узоқ вақт давомида ўзгаришсиз қолмоқда, бу соҳа корхоналарининг молиявий барқарорлигини заифлаштиради. Энергетика инфратузилмасини модернизация қилиш ва офатларнинг олдини олиш учун тарифларни босқичма-босқич ўзгартириш зарур ", — деди Энергетика вазири ўринбосари Илияс Бақитжан.
Вазирлик маълумотларига кўра, 2025 йил 1 февралдан бошлаб Ягона харидор учун чекланган тарифлар ўзгартирилгач, электр энергияси нархи ўртача 2 тенге/кВт/соатга ошган. 1 августдаги тузатиш эса нархни қўшимча 0,4 тенгега оширди. Ушбу чора-тадбирлар электр станциялари жиҳозларини модернизация қилиш, офатларнинг олдини олишга қаратилган. Натижада, 2024 йил якунларига кўра, аввал “қизил эскириш” зонасида бўлган 19 та иссиқлик электр станциясидан 9 таси ушбу тоифани тарк этган.
"Энергия ишлаб чиқарувчи ташкилотларнинг чекланган тарифлари ёқилғи нархлари, инфратузилма харажатлари ва инвестиция дастурлари ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Сўнгги ойларда энергия ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг харажатлари кўпайди, бу эса якуний истеъмолчига етиб борувчи нархга бевосита таъсир кўрсатди", - дея тушунтирди бошқарма вакиллари.
Мутахассислар нима дейди?
Иқтисодчи Расул Рисмамбетов тарифларнинг ошишини бозор механизми нуқтаи назаридан изоҳлайди. Унинг сўзларига кўра, нархларнинг ошиши тўғридан-тўғри “кўтарилиш” эмас, балки давлат субсидияларни қисқартириши ва тарифларни бозор шароитига мослаштириш натижасидир.
"Коммунал хизматлар ишлаб чиқарадиган электр, сув, газ, нефть ва ёқилғи тармоқлари ишчилари ҳам иш ҳақини ошириши керак. Тарифлар паст бўлса ва субсидиялар сақланиб қолса, бу бозор иқтисодиётига зиддир. Тарифларни қўйиб юбориш орқали давлат инвестицияларни жалб қила олади. Бу маблағлар сув, газ ва электр таъминоти сифатини яхшилашга сарфланади", - дейди Р. Рисмамбетов.
Иқтисодчи Мақсат Халиқ эса тарифларнинг ошишини узоқ йиллардан бери амалга оширилмаган ислоҳотлар оқибати деб баҳолайди.
"Тарифлар ўнлаб йиллар давомида паст даражада ушлаб турилган. Бу аввалига аҳоли учун фойдали бўлган бўлса-да, кейинчалик инфратузилманинг ёмонлашишига ва баъзи офатларга олиб келди. Агар Ҳукумат сўнгги ўн йил ичида тарифларни босқичма-босқич оширганида, нархларнинг бунчалик кескин ўсиши бўлмас эди”, — дейди у.
Бундан ташқари, иқтисодчи тарифлар ўсиши ва аҳоли даромадлари ўртасидаги тафовут сезиларли даражада кенгайиб бораётганини таъкидлайди. Сўнгги йилларда инфляция камида 10 фоизни ташкил этган бўлса, пандемия даврида бу кўрсаткич 20 фоиздан ошди, аҳоли даромадлари эса ўртача 4-5 фоизга ошди. Бу ҳолат камбағалликликнинг чуқурлашишига ва ижтимоий кескинликнинг кучайишига олиб келиши мумкин.
Мутахассис аҳолига босимни камайтириш учун ҳукуматга инфляциянинг асосий сабаблари: қишлоқ хўжалигини қўллаб-қувватлаш, инфратузилмани янгилаш, логистика таъминотини яхшилаш, кераксиз воситачиларни қисқартириш, омбор тизимини ривожлантиришга эътибор қаратишни тавсия қилади.
"Аҳолига тарифларнинг ошиши бир босим бўлса, иккинчиси - ёқилғи нархининг ошиши, учинчиси - солиқларнинг ошиши. Агар шундай давом этса, тенгенинг қадрсизланиши давом этади", - дея хулоса қилди у.
Келгуси йилда тарифлар қандай ошади?
Ўтган ҳафтада Миллий иқтисодиёт вазирлигининг Табиий монополияларни тартибга солиш қўмитаси раиси Тимур Қосимбаев Қозоғистонда 2026 йилда коммунал хизматлар тарифлари ўртача 20–30 фоизга ошишини маълум қилди. Вазир миллий лойиҳа доирасида тарифларнинг кескин ошишига йўл қўймаслик бўйича махсус тормозлаш механизми жорий этилганини маълум қилди. Бу механизм давлат субсидиялари орқали қопланади.
Инфратузилмани модернизация қилишга йўналтирилган инвестициялар иккинчи даражали банклар, “Байтерек” холдинги, Қозоғистон тараққиёт банки (ҚТБ), шунингдек, бюджет ва халқаро молия ташкилотлари кредитлари ҳисобидан молиялаштирилади. Асосий қарз ва фоиз ставкасининг бир қисми тарифга киритилган. Тарифларнинг ортиқча ўсишига йўл қўймаслик учун фоиз ставкасининг қолган қисмини ҳукумат республика бюджетидан субсидиялайди. Натижада, кредит фоизларининг 10 фоизи тарифга киритилади, қолган қисми эса субсидиялар ҳисобидан қопланади.
Жамиятнинг хавотирларини инобатга олган ҳолда, расмийлар тарифларнинг ўсиш суръатларини чеклашга қарор қилишди. Июль ойида 2025 йилда коммунал хизматлар тарифларининг умумий ўсиши 15-20% дан ошмаслиги эълон қилинди. Дастлаб режалаштирилган ўсиш 35-50% қисқартирилди ва соддалаштирилди. Бундан ташқари, 2025 йилнинг тўртинчи чорагида янги тарифлар ошиши кутилмайди.
Қайси банкда коммунал тўловларни тўлаш фойдалироқ?
Коммунал тўловлар ошишини инобатга олган ҳолда, қозоғистонликлар иқтисодий зарбанинг кучини пасайтириш йўлларини изламоқда. Қайси банк картаси ёки илова ёрдамида коммунал тўловларни тўлаш фойдалироқ деган саволни ўрганиб чиқдик ва банклар ҳақидаги маълумотларни кўриб чиқдик. Бугунги кунда коммунал хизматлар учун ForteBank карталари билан тўлаш фойдалироқ: "Тўловлар" бўлимида тақдим этилган "Коммунал хизматлар" ва "Телефон, Интернет ва ТВ" тоифаларидаги тўловлар учун 10% бонус тақдим этилади.
Бошқа йирик банкларда бонуслар оддий: Банк ЦентерКредитда — 1%, Halyk Bankда — 0,5% ва баъзан улар махсус шартларга боғлиқ. Мисол учун: Bereke Bank — кешбэк 1%, лекин омонатда катта миқдордаги маблағлар бўлса, миқдор ошиши мумкин. Freedom Bank — кешбэк 1% дан бошланади ва ўртача ойлик балансга қараб ошади, лекин бонус дастури фонд бозоридаги акцияларга боғланган валюта билан ишлайди. Bank RBK – 2% кешбэк, фақат SARQYT дастурида қатнашган ва картада ≥75 000 тенге қолдиғи бўлганида берилади. Баъзи йирик банклар коммунал тўловларни тўлаш учун бонусларни тақдим этмайди.
Дунё мамлакатларида коммунал тарифлар қандай?
Коммунал хизматлар тарифлари ҳар бир мамлакатда турли даражаларда шакллантирилади. Дунё рейтингига кўра, энг қиммат коммунал хизматлар Европанинг ривожланган мамлакатларида кузатилган. Масалан, Германия, Дания, Швеция каби мамлакатларда ҳар бир хонадонга йилига ўртача бир неча минг доллар сарфланади. Юқори тарифлар асосан юқори сифатли инфратузилма, қайта тикланадиган энергия манбалари ва экологик стандартлар билан боғлиқ. Осиё ва Африка мамлакатларида коммунал хизматлар нархи нисбатан паст. Бу ерда тарифлар аҳоли даромадлари билан солиштирганда ҳамёнбоп ҳисобланади, бироқ эскирган инфратузилма туфайли хизматлар сифати баъзан ёмонлашиши мумкин. Мисол учун, электр таъминотидаги узилишлар, паст сув босими ёки иситиш тизимининг тўлиқ ишламаслиги каби муаммолар мавжуд.
Қиёсий таҳлил шуни кўрсатадики, тарифлар нафақат хизматлар нархига, балки мамлакатнинг иқтисодий даражасига, инфратузилмани модернизация қилиш ва давлат томонидан қўллаб-қувватлашга ҳам боғлиқ. Ривожланган мамлакатларда тариф юқори бўлса-да, аҳоли даромадларига нисбатан молиявий юк енгил бўлса, ривожланаётган мамлакатларда тариф паст бўлса-да, баъзи оилалар учун катта молиявий босим яратади. Агар Қозоғистондаги вазиятга қиёслаб қарайдиган бўлсак, сўнгги йилларда тарифларнинг ўсиш суръати аҳолини хавотирга солмоқда. Ўртача коммунал тўловларни 15-30 фоизга ошириш режалаштирилган, ижтимоий қўллаб-қувватлаш субсидиялар орқали амалга оширилади. Бу тизим ривожланган мамлакатлар тажрибасига ўхшаш, аммо аҳоли даромадларига мослаштирилган иқтисодий механизм ҳисобланади.
Бироқ, одамлар ҳали ҳам ижтимоий тармоқларда хавотирда. Кўпчилик нархлар ошишига қарамай, хизматлар сифати яхшиланмаслигига ишонади. Масалан, айрим ҳудудларда сув босими пастлиги, электр энергияси тез-тез ўчиб қолаётгани, иситиш тизими етарли эмаслиги ҳақида шикоятлар бор. Бироқ ҳукумат коммунал соҳани ислоҳ қилишни муҳим ва узоқ муддатли чора, деб ҳисоблайди. Асосий мақсад - 2029 йилга бориб инфратузилманинг ёмонлашувини 20 фоизга қисқартириш. Мутахассисларнинг таъкидлашича, тармоқларга юк ортиб бораётгани ва қувватларнинг эскириши туфайли инфратузилмани модернизация қилишни кейинга қолдириб бўлмайди. Шундай қилиб, тарифларни ошириш резидентлар учун оғир бўлса-да, тизимни модернизация қилиш ва сифатли хизмат кўрсатиш келажак учун зарур қадамдир.
