Қизилўрда вилоятида қадимий ёдгорликлар қандай сақланган
QYZYLORDA. Kazinform – Қизилўрда ҳудуди азалдан кўплаб цивилизациялар тўқнашуви маскани сифатида танилган. Ўғузларнинг пойтахти Жанкент, сакларнинг пойтахти Ширик Рабат ва Ақорданинг пойтахти Сиғанак шаҳарлари шу ҳудудда жойлашган. Қолаверса, Қоратау қаъридаги тошлардаги битиклар, қозоқ халқи учун муқаддас шаҳслар бошига ўрнатилган мақбара ва ёдгорликлар кўпчиликда катта қизиқиш уйғотмоқда. Kazinform агентлиги мухбири Адилжан Умбет тарихий меросни сақлаш ҳолати, уларни муҳофаза қилиш, маҳаллий аҳолининг қадимий меросга таъсирини шарҳлаб чиқди.
Фақат маълум шаҳарлар ўрганилади ...
Қизилўрда вилояти маданият, архивлар ва ҳужжатлар бошқармаси маълумотларига кўра, вилоятда 567 та тарихий-маданий мерос объекти давлат муҳофазасида. Улардан 31 таси республика, 256 таси маҳаллий аҳамиятга молик тарих ва маданият ёдгорликлари давлат рўйхатига киритилган.
280 та обида эса олдиндан ёзиб олинган тарихий-маданий мерос объектлари рўйхатига киритилган.
Вилоят бюджети ҳисобидан Бабиш мола, ўрта асрдаги Жанкент, Сиғанақ шахарчасида археологик қазишмалар олиб борилди. Ана шундай ишлардан бири Халқаро Турк академияси ва Қўрқит ота номидаги Қизилўрда университети ўртасидаги ҳамкорлик меморандуми доирасида амалга оширилди.
Қозоғистон Республикаси Фан ва олий таълим вазирлигининг грант маблағи асосида республика бюджети ҳисобидан Жетиасар маданият ёдгорликларига қарашли Қурайли асар шаҳрида Алкей Марғулан номидаги Археология институти ташкил этилди.
Минтақани кўп ўрганган таниқли археолог, олим Мадияр Елеуовнинг айтишича, вилоятда қадимий шаҳарлар кўп. Бироқ археологлар Жанкент, Сиғанак, Жент, Ширик-Рабат каби машҳур шаҳарларни ўрганишдан нарига ўта олмаяптилар. Кўздан ғойиб бўлган қадимий шаҳарлар ҳам бор.
Хусусан, Кўккесене, Аққорған, Мейрамтўбе каби эски шаҳарларга ҳамон етарлича эътибор берилмаяпти. Биз уларнинг илдизларини қачон чуқур ўрганамиз, деган савол очиқ қолмоқда.
Жанкент шаҳрининг тарихи жуда чуқур. Бу сўнгги 20 йил давомида ўрганилган. Шунингдек, у Қозоғистондаги энг узун ва энг кўп ўрганилган ёдгорликлардан биридир.
Биринчи тадқиқотлар ХІХ аср ўрталарида бошланган, замонавий археологик қазишмалар 1867 йилда ушбу Жанкентда бошланган.
Петроглифларни ўрганувчи мутахассис йўқ
Маълумки, минтақанинг асосий бойлиги қояларга ўйилган битиклардир. Қозоқ чўли қадимдан бой тарихга эга. Кўриниб турибдики, қадим замонларда ҳам бепоён заминда қадимий одамлар яшаган.
Маълумки, кўҳна Қаратау қадим замонларнинг гувоҳи ҳисобланган муқаддас масканлардан биридир. Олимларнинг фикрича, бу ерда қадимдан одамлар яшаб келган.
Афтидан, одамлар бу ҳудудда 500 минг йил аввал яшаган. Фан тилида қояларга ёзилган ёзувлар петроглиф деб аталади. Жаҳон олимлари унинг шаклланиш даврини сўнгги палеолит даври билан боғлашади. Бундай нарсалар дунёнинг қатор мамлакатларида ўз аксини топган.
Ўтган йилнинг ноябрь ойида Қизилўрда вилояти ҳокимлигининг махсус қарори билан Шиели тумани Сауисқандиқ дарасидаги петроглифлар мажмуасининг муҳофаза зонаси тасдиқланган эди.
Яқин кунларда ёдгорлик ҳудуди тўсилиб, бузғунчиликни тўхтатиш учун алоҳида назоратга олинади. Сауисқандиқ дараси Шиели туманида жойлашган.
Тарихчилар ёдгорлик ҳудудини ўраб олиш ва бузғунчиликни тўхтатиш учун махсус қўриқлаш штабини ажратишни таклиф қилмоқда. Сауисқандиқ дарасида бронза даври ва кейинги ўрта асрларга оид расмлар ва эпиграфлар сақланган.
"Бу нарсаларни санъат асари сифатида кўриш мумкин. Ундаги чизмалар турли усулларда ўйилган ва уларда кўплаб тасвирлар чизилган. Тош давридан кейинги даврда онгли одамлар ўз ҳаётлари ҳақидаги тасвирларни тошга ўйиб ташлашнинг тўғри йўлини кўрганга ўхшайди. У ерда иқтисод, турмуш тарзи, дунёқараши ёзилган. Асосий саҳналар жонзотларнинг ов ва балиқ овлаш каби касблар билан боғлиқлигини кўрсатади. Қозоғистонда 200 дан ортиқ тош тасвирлари мавжуд. Улар орасида Шиели туманидаги Енбекши қишлоғидан 50 километр узоқликда жойлашган Сауисқандиқ петроглифидаги битиклар ҳудуди 500 гектарни ташкил этади. Олимларнинг айтишича, тошларда 8-10 мингга яқин ёзув ва тасвирлар мавжуд. Буқалар, кийиклар, отлар ва қушларнинг тасвирлари мавжуд. Бу ҳудуддан 200 га яқин петроглифлар топилган. Маънавий қадрият ЮНEСКОнинг Бутунжаҳон мероси объектлари дастлабки рўйхатига киритилган. Келгусида обидани пухта ўрганиш мақсадида вилоят бюджетига таклиф киритилди. Аммо вилоятимизда қоялардаги битикларни ўрганувчи алоҳида одамлар йўқ”, – дейди Қўрқит ота номидаги Қизилўрда университети археология ва этнография илмий-тадқиқот маркази раҳбари, археолог Сейдали Билалов.
Ачинарлиси, бугунги кунда ҳам қадимий обидалар одамлар томонидан вайрон бўлиш арафасида.
Қолганлари табиат таъсирида асл қиёфасини йўқотади. Сауисқандиқдаги тошдаги ёзувларнинг бир қисми одамлар томонидан вайрон қилинган. Тоғ чўққисига чиққан одамлар ўтмишдаги эски йилномаларнинг қадрини билмайди.
Археология – қадимги ва ўрта асрларда инсоният жамиятининг ривожланиш қонуниятлари ва асосий босқичларини ўрганадиган махсус соҳа. Тарихий мерос хронологиясини ўрганиш ва тан олишда археологларнинг меҳнати эса улкандир. Бинобарин, бу борада кенг кўламли ишлар амалга оширилса, кўп янгилик очилади.
