Қишлоқ бюджети: молиявий мустақилликни ошириш йўли қандай
ASTANA. Kazinform – Қозоғистонда вилоят аҳамиятига молик шаҳарлар, қишлоқлар, посёлкалар, қишлоқ туманларининг молиявий мустақиллигини ошириш зарур. ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Астанада бўлиб ўтган маслихат депутатларининг II Республика форумида ҳукуматга шундай вазифани топширди. Шу билан бирга, Миллий иқтисодиёт вазирлигининг режаси қандай? Қишлоқ ҳокимлари нима дейди?
Масала батафсил муҳокамани талаб қилади
Илгари республикада бюджет тизими уч даражадан: республика бюджети, вилоятлар, республика аҳамиятига молик шаҳарлар, пойтахтлар бюджети ва туманлар бюджети (вилоят аҳамиятга эга шаҳарлар бюджети)дан иборат эди. Қишлоқ туманлари (вилоят аҳамиятидаги шаҳарлар, қишлоқлар, посёлкалар, қишлоқ округлари) туман бюджети ҳисобидан молиялаштирилди.
2018 йилдан эса бюджетнинг янги IV даражаси жорий этилди. Бу туман аҳамиятидаги шаҳар, қишлоқ, посёлка, қишлоқ округининг бюджети. Бюджетнинг IV даражали даромадлари туман бюджетидан 8 хил солиқ тушумлари, турли тўловлар, жарималар ва трансфертлардан шакллантирилади.
Шу билан бирга, Қозоғистон Республикаси Бюджет кодексининг 56-1-моддаси 1-бандига мувофиқ, шаҳарлар, қишлоқлар, шаҳарчалар ва туманлар аҳамиятига эга қишлоқ туманлари бюджетларининг харажатлари 17 йўналиш бўйича амалга оширилади. У ерда шаҳар ҳокимлигининг фаолияти; аҳоли пунктларини санитария қилиш; кўчаларни ёритиш; ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш; автомобиль йўлларини қуриш, реконструкция қилиш, таъмирлаш ва сақлаш кўзда тутилган.
“Ҳозир янги Бюджет ва Солиқ кодекслари ишлаб чиқилмоқда. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимини ислоҳ қилишнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Ҳукумат қишлоқ ҳокимлари бюджетини шакллантириш ва сарфлаш усулларини қайта кўриб чиқиши керак. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимининг молиявий мустақиллигини ошириш бўйича аниқ таклифлар ишлаб чиқиш зарур”, – деди Президент форумда.
Миллий иқтисодиёт вазирлиги таклифлар лойиҳасини ўзини ўзи бошқариш органлари билан муҳокама қилишни бошлади.
“Шу билан бирга, қишлоқ туманлари бюджети харажатларини қайта кўриб чиқиш ҳар томонлама пухта тайёргарлик кўриш ва кенг муҳокама қилишни талаб этади. Ҳозирда вилоятлар, жумладан, қишлоқ туманлари ҳокимлари билан тегишли муҳокамалар олиб борилмоқда”, — дейилади вазирликнинг агентлик мухбирига берган расмий жавобида.
Даромадни ошириш учун нима қилиш керак?
Миллий иқтисодиёт вазирлигидан маълум қилишларича, қишлоқ туманлари бюджети даромад манбаларини кенгайтириш кўзда тутилган. Бюджетнинг IV даражаси жорий этилган 2018 йилдан буён даромадлар 2 баробар ошди. Масалан, 2023 йил якунларига кўра, IV даражали бюджетга 320 миллиард тенге, жумладан, ўз даромадларидан 68 миллиард тенге тушди.
Солиқ маъмуриятчилигини такомиллаштириш билан бир қаторда қишлоқ бюджетининг даромад манбаларининг кенгайиши аҳоли даромадларининг ўсишига хизмат қилди. 2022 йилдан бошлаб бюджетнинг IV даражасига 4 та қўшимча солиқ ва тўлов турлари:
- ягона ер солиғи
- ер участкаларидан фойдаланганлик учун тўлов
- ер участкаларини сотишдан тушган тушумлар
- ер ижараси ҳуқуқини сотиш учун тўлов берилди.
Ушбу турдаги тўловлар бўйича қўшимча тушумлар 2023 йилда 16 миллиард тенге ёки умумий тушумнинг 23,5 фоизини ташкил этди.
“Бундан ташқари, янги Бюджет кодекси доирасида қишлоқ округи ҳудудида жойлашган кенг тарқалган фойдали қазилмалар, ер ости сувлари ва шифобахш балчиқлар учун фойдали қазилмаларни қазиб олиш солиғини бюджетнинг IV даражасига ўтказиш кўзда тутилган. Шу билан бирга, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш соҳасидаги қонун ҳужжатларини такомиллаштириш доирасида бюджетнинг IV даражасига қўшимча солиқ ва тўлов турларини бериш масаласи ҳам ишлаб чиқилмоқда”, – дейилади вазирлик хабарида.
Қишлоқ ҳокимлари тўртинчи даражали бюджет самарадорлиги ва унинг даромадларини ошириш йўлларини такомиллаштириш зарурлигини таъкидламоқда.
“Илгари биз учинчи босқичда бўлганимизда пул бизга келмасди. Ҳозир пуллар бизга ўтказилмоқда. Унинг самарадорлиги ҳам шунда. Албатта, қишлоқ бюджетининг бунга алоқаси йўқ. Даромадни ошириш мақсадида қишлоқдан келиб, ҳозир шаҳарда яшовчи тадбиркорларнинг жип каби кучли машиналарига солиқ солинса, фойда бўларди. Маблағ ажратишда маҳаллий ҳамжамият ҳамиша иштирок этади. Биз улар билан маслаҳатлашиб, пулни қандай мақсадда сарфлашимизни айтамиз. Биз ободонлаштириш йўналишида ишлаяпмиз, “Яшил Қозоғистон” лоиҳаси ҳам бор. Ҳамма нарса бюджетга боғлиқ. Мухтасар қилиб айтганда, тўртинчи даража самарали. Ажратилган маблағлар шаффоф ва жамоатчиликка кўриниб туради”, – дейди Ғарбий Қозоғистон вилояти Бўкей ордаси туманидаги Уяли қишлоқ округи ҳокими Ерлан Ермекқалиев.
“Бюджетнинг тўртинчи даражасига ўтиш ҳокимларга қишлоқ аҳолиси эҳтиёжлари билан боғлиқ барча лойиҳаларни мустақил равишда амалга ошириш имконини беради. Даромадни ошириш учун қишлоқда кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратилиши керак, чунки қишлоқ бюджети бунга боғлиқ. Қишлоқ тумани бюджетига солиқ ва солиқсиз тўловлар ҳисобидан тушаётган маблағлар фақат қишлоқ округини ривожлантириш ва маҳаллий аҳамиятга молик муаммоларни ҳал этишга йўналтирилмоқда. Улардан: аҳоли пунктларининг санитария ҳолатини таъминлаш, аҳоли пунктларини ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш, автомобиль йўлларини қуриш, реконструкция қилиш, таъмирлаш ва сақлаш, аҳоли пунктларини сув билан таъминлашни ташкил этиш ва бошқа масалалар шулар жумласидандир. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш харажатлари маҳаллий ҳамжамият билан келишилиши керак”, – дейди Абай вилояти, Аягўз тумани, Нарин қишлоқ округи ҳокими Медет Тусипов.
Аҳолисиз қолган қишлоқлар ҳам бор
1993 йил 8 декабрдаги “Қозоғистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилиши тўғрисида”ги қонунга мувофиқ аҳоли пункти – мамлакатнинг аҳоли зич жойлашган ҳудуди бўлиб, аҳоли сони камида 50 киши бўлиб, улар натижасида ҳосил бўлган аҳоли пункти тушунилади.
Вилоят ҳокимликларининг маълумотларига кўра, бугунги кунда аҳоли сони 50 дан кам бўлган, жами 14,6 минг нафар 574 та қишлоқ аҳоли пункти мавжуд.
“Юқорида қайд этилган қонуннинг 2-моддаси 3-бандига кўра, аҳоли сони 50 кишидан кам бўлган деҳқон посёлкалари ва бошқа аҳоли пунктлари энг яқин аҳоли пунктига киради. Бу орқали қишлоқ аҳолиси бошқа аҳоли пунктларига кўчмасдан яшашни давом эттириши мумкин. Шу билан бирга, давлат ушбу қишлоқларнинг инфратузилмасини қўллаб-қувватлаш, шунингдек, аҳолига маиший хизматлар кўрсатишни давом эттиради”, – деб тушунтирди вазирлик ахборотида.
Бундан ташқари, аҳолининг бошқа аҳоли пунктларига ихтиёрий кўчиши, бандлиги, транспорти, уй-жой билан таъминланиши тамойилларига мувофиқ, аҳоли сони 50 нафардан кам бўлган кичик қишлоқлар аҳолисининг турмуш шароитини яхшилаш ва ишчи кучининг ҳаракатчанлигини ошириш мақсадида маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан шароитлар таъминланади.
