Қирғизистонда энергия тақчиллиги: қўшимча режа борми
ASTANА. Кazinform – Қирғизистон декабрь ойи бошида 3,9 миллиард киловатт-соат энергия тақчиллигига дуч келди. Қўшни давлат қачон энергия импортидан воз кечиб, энергия тақчиллигини бартараф эта олади? Кazinform мухбири шу мавзуни ўрганди.
Айрим жойларда чироқлар ўчди
Қирғизистон Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, мамлакатда электр энергияси истеъмоли бўйича тарихий максимал кўрсаткич 11-12 декабрь кунлари қайд этилган. Бир суткалик электр энергияси истеъмоли 78,931 миллион кВт/соатга етди. Электр тармоғи ҳаддан ташқари юклама сабабли айрим жойларда чироқлар ўчган.
Энергетика вазири Таалайбек Ибраевнинг сўзларига кўра, мамлакатда электр энергияси истеъмоли кундан кунга ўсиб, ўтган йилга нисбатан кунига 2-2,5 миллион кВт/соатга ошган. Кунлик истеъмол 3600 МВт/соатга етди. Тоқтағул, Шамалди-Сой, Тошкўмир каби гидроэлектр станциялари эса кунига 3460 МВт/соат электр энергияси ишлаб чиқариши мумкин.
“Электр станциялари” ОАЖ гидрогенераторлари ўз техник имкониятлари доирасида ишламоқда.
Қирғизистон президенти Садир Жапаров бу ҳолатнинг сабабини айтди.
– Мамлакатимизда 30 йил ичида бирорта ҳам ГЭС қурилмаган. Шунинг учун электр энергияси тақчиллиги кузатилмоқда. Ҳар йили 30 МВт қувватга эга кичик ГЭС қурганимизда, қишда бундай ҳолатга дуч келмасдик. Сўнгги йилларда мамлакатимизда гидроэлектростанциялар, шамол ва қуёш электр станциялари кенг кўламда қурилмоқда. Лекин бунинг ўзи бизни бу боши берк кўчадан олиб чиқа олмайди. 2020 йилдан буён кўплаб ижтимоий, ишлаб чиқариш, инфратузилма объектлари барпо этилиб, электр энергиясига бўлган талаб йилдан-йилга ортиб бормоқда. Бундан ташқари, мамлакат аҳолиси вазиятга бефарқ қараб, электр энергиясидан исрофгарчилик билан фойдаланмоқда.
Муаммо қандай ҳал қилинади?
Қирғизистон энергетика вазири Таалайбек Ибраевнинг маълум қилишича, ҳукумат қишки мавсумда электр энергияси тақчиллигини Қозоғистондан 1,5 миллиард кВт/соат, Туркманистондан 1,7 миллиард кВт/соат ва Ўзбекистондан 800 миллион кВт/соат электр энергияси импорт қилиш ҳисобига қоплаш ниятида. Шунда ҳам талаб тўлиқ қондирилмайди.
Вазирлик раҳбарининг айтишича, ҳозирда ишлаётган подстанциялар максимал юкламада электр энергияси ишлаб чиқармоқда.
– Илгари подстанциялар максимал 70% юк билан ишлаган, бу эса қувват захирасини таъминлаш имконини берган. Ҳозир юклама 90-95% га етмоқда. Шу муносабат билан жорий йилда қуввати 110 кВт бўлган 5 та янги подстанция қурилди, яқин вақт ичида Балиқчи ва Боткенда қуввати 500 кВт бўлган янги подстанциялар қуриш режалаштирилган, — деди у Бишкекдаги брифингда.
Мутахассислар нима дейди?
Иқтисодиёт фанлари доктори, профессор Асилбек Аюпов Қирғизистон қўшни давлатлардан электр энергиясини бозор нархларида импорт қилишга мажбур эканини таъкидлади.
– Қирғизистонда кейинги йилларда энергияни кўп талаб қилувчи кўп қаватли уйлар барпо этилиб, аҳоли сони ортиб бормоқда. Натижада электр энергияси истеъмоли кескин ошиб, ҳамма жойда тез-тез электр таъминоти узилишларига олиб келди, - дейди эксперт.
Мутахассиснинг айтишича, энергетика соҳасидаги инқирознинг мумкин бўлган ечими гидроэнергетикада эмас, балки маҳаллий кўмир конлари негизида иссиқлик электр станциялари (ИЭС) қуриш орқали электр энергияси ишлаб чиқаришни кўпайтиришдан иборат.
– Кўмир очиқ усулда қазиб олинадиган Қора-Кечин кони негизида давлат назорати остидаги иссиқлик электр станциясини қуриш зарур, деб ҳисоблайман. Бу ерда ёқилғи нархи бошқа ер ости кўмир конларига қараганда арзонроқ. Шу йўл билан ҳудудни иссиқлик ва электр энергияси билан таъминлай оламиз, – дейди профессор.
Унга кўра, ИЭМдан ташқари мамлакат жануби ва шимолини боғловчи темир йўл қурилиши керак. Кейинчалик у "Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон" тармоғига уланади.
– Иссиқлик электр станцияси ва темир йўл қурилиши сайёҳлик, табиати гўзал ҳудудларда кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш, янги иш ўринлари яратиш, маҳаллий аҳоли бандлигини оширишга хизмат қилади, – дейди у.
Асилбек Аюпов гидроэнергетика борасида ҳам ўз фикрларини билдирди.
– Қурғоқчилик даврида сув танқислиги йилдан-йилга ортиб бормоқда. Глобал исиш, музликларнинг тез эриши, ёғингарчиликнинг камлиги туфайли дарёларда суви сатҳи, айниқса, иссиқ даврларда пасайиб бормоқда. Улар учун кичик ГЭСлар қурганимизда зарур қувватни ишлаб чиқаришимиз шубҳали. Ягона йирик дарё Норин тоғлардан бошланиб, иқлим ўзгариши туфайли тоғлардаги музликлар аста-секин камайиб бормоқда, — деди у.
Профессор, шунингдек, шамол ва қуёш энергиясидан фойдаланган ҳолда "яшил" иқтисодиётни ривожлантириш билан боғлиқ лойиҳаларни ҳам маъқулламаслигини маълум қилди.
– Қайта тикланадиган энергия йирик корхоналар ва шаҳарларни электр энергияси билан таъминлай олмайди. "Яшил" иқтисодиёт ғояси экологик жиҳатдан қулайдир, лекин фақат юқори маошли аҳолига эга ривожланган мамлакатлар қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни жорий этишлари мумкин. Қирғизистонда аҳолининг 30 фоизи қашшоқлик чегарасида яшайди. Одамларнинг даромади паст, шунинг учун юқори тарифларни кўтара олмайди, – дейди Асилбек Аюпов.
Қирғизистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви академияси янги иқтисодиёт бўйича тадқиқот бўлими бошлиғи Улукман Мамитов энергетика соҳасидаги муаммоларни ҳал қилиш учун тизимли ривожланиш ислоҳоти зарур, деб ҳисоблайди.
– Барча саъй-ҳаракатларни иккинчи даражали тармоқларга эмас, кўпроқ эътибор талаб қиладиган соҳаларга, жумладан, энергетика соҳасига қаратиш керак. Дастурлар яхши ўйланган ва кенг қамровли бўлиши керак. У энергетика соҳасини ривожлантириш истиқболлари, жумладан, гидроэнергетика, анъанавий ёки муқобил энергия манбалари бўйича илмий-тадқиқот ва ишланмаларни ўрганишдан тортиб, ушбу соҳага узоқ муддатли инвестицияларни қамраб олиши керак, - дейди у.
Айтиш жоизки, Қирғизистон ҳукумати айни дамда бир қатор кичик ГЭСлар қуриш ва мавжудларини модернизация қилиш орқали энергетика муаммоларини ҳал қилишга уринмоқда. Масалан, “Бала-Саруу”, “Қайнама”, “Иссиқ-отин”, “Кўк-Арт”, “Исфайрам”, “Қурак-Тектир”, “Қиштут” каби кичик ГЭСлар ишга туширилмоқда. Тоқтағул ГЭСида тўлиқ реконструкция ишлари олиб борилмоқда ва якунлангач, унинг умумий қуввати 240 МВтга етказилади. Жорий йилда Уч-Қўрғон гидроэлектр станциясини модернизация қилиш бошланди, унинг қуввати 36 МВтга оширилди. Қамбар-Ота ГЭС-2 нинг иккинчи гидроэлектр блокини ишга тушириш бўйича ишлар олиб борилмоқда, бу эса қўшимча 120 МВт қувватга эга.
Буларнинг барчасига қарамай, Қирғизистон энергия инқирозига йўл қўймаслик учун ҳали ҳам электр энергиясини сотиб олишга мажбур. Юқорида қайд этилганидек, 2025 йилда 3,9 миллиард кВт/соат электр энергияси импорт қилинади.
Эслатиб ўтамиз, ноябрь ойида Қирғизистон кўмир экспортини тақиқлаган эди.
