Келажакда Қозоғистонда нафақахўрлар қолмаслиги мумкин
ASTANA. Kazinform – Сўнгги йилларда дунёда кенг муҳокамаларга сабаб бўлаётган мавзулардан бири – нафақага чиқиш ёши масаласи. Бу мураккаб масала кўпинча жамиятда кескин тортишувларга, ҳатто оммавий норозиликларга олиб келиши мумкин. Масалан, Европадаги Дания нафақага чиқиш ёшини 70 гача кўтариш ташаббусини биринчи бўлиб қўллаб-қувватлади. Яқин вақт ичида бошқа ривожланган мамлакатлар ҳам шундай масалаларни муҳокама қилишга ўтиши эҳтимолдан холи эмас. «Келажакда нафақа тизими бутунлай йўқолиши мумкин» деган тахминлар ҳам мавжуд. Бу ўзгаришларга нималар сабаб бўлмоқда ва оқибатлари қандай бўлиши мумкин? Kazinform агентлигининг таҳлилий мухбири демографик ва иқтисодий жиҳатларини ёритиб берди.
Қозоғистонликлар нафақадан 12-14 йил фойдаланади
Аҳоли қариб бораётгани бутун дунё бўйлаб кузатилмоқда. Бу эса икки хил маънони англатади: биринчи – ёшларнинг озайиши, иккинчиси – инсон умрининг узайиши. Масалан, Япония ва Швейцария фуқаролари ўртача 85 йил яшаса, АҚШда бу кўрсаткич 80 йилга яқин. Қозоғистонликлар эса икки чегара орасида яшайди.
Macrotrends маълумотларига кўра, Қозоғистонда ўртача умр кўриш даври — 74,1 йил. Бироқ, Қозоғистон Миллий статистика бюроси 2023 йил якунида бу рақам 75,4 йилга етганини маълум қилган. Икки манба ўртасида катта фарқ йўқ ва ҳар иккиси ишончли деб ҳисобланади.
Халқаро таққослардан маълумки, турли мамлакатларда нафақадан баҳра олиш даври ҳам ҳар хил. Японлар тахминан 20 йил, америкаликлар – 12 йил, хитойликлар – 17–22 йил, қозоғистонликлар – 12–14 йил давомида нафақадан фойдаланади. Бироқ бу нафақа миқдорига ҳам боғлиқ. Ҳар бир мамлакат иқтисодий имкониятларига қараб нафақа миқдорини белгилайди.
Масалан, Европа Иттифоқи мамлакатларида нафақа миқдори 200 евродан (120 минг тенгедан ортиқ) 2500 еврогача (1,5 миллион тенгедан кўп) етиши мумкин. Ўртача нафақа 1300 евро (800 минг тенгега яқин). Хитойда эса вазият тамоман бошқача: 100 юань (7,5 минг тенге) олувчи деҳқонлар ҳам, 6100 юандан (440 минг тенгеден ортиқ) зиёд нафақа олувчи собиқ амалдорлар ва ўқитувчилар ҳам бор.
Қўшни Россияда эса ўртача нафақа 23 448 рублни (150 минг тенгедан ортиқ) ташкил этади. Қозоғистонда ҳам шунга яқин: 2025 йилнинг 1-чорагида меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги маълумотига кўра, 2,5 миллионга яқин кексанинг ўртача нафақаси 143 минг тенгеден ошган.
70 ёшда ишлаш мумкинми?
Дунё мамлакатларининг кўпчилигида нафақага чиқиш ёши 55 ёшдан бошланиб, 67 ёшгача етади. Бироқ Европада бу чегарани 70 ёшгача кўтариш бўйича ташаббуслар амалга оширилмоқда. Улардан бири — Дания.
The Copenhagen Post маълумотларига кўра, маҳаллий касаба уюшмалари 69 ёшдаги инсонлар тўлиқ ишлаши мумкинлигига шубҳа билан қарамоқда. Шунга қарамасдан, ҳукумат нафақа ёшини босқичма-босқич оширишни бошлади. Бу орқали Дания Европада нафақа ёшини 70 гача олиб чиққан илк мамлакатга айланмоқда.
2006 йилдан буён Дания нафақа ёшини мамлакатдаги ўртача умр кўриш даврига боғлаб қўйган. Шунга мувофиқ, ҳар 5 йилда нафақа ёши қайта кўриб чиқилади. Илгари бу мамлакатда фуқаролар 67 ёшда нафақага чиқарди.
Бу мамлакатда нафақа миқдори камида 1 800 евродан бошланади. Қариалар ҳеч нарсадан муҳтож бўлмай, эркин ҳаёт кечира олади. Янги қонунга кўра, нафақа ёши босқичма-босқич оширилади: 2030 йилдан — 68 ёшда, 2035 йилдан — 69 ёшда, 2040 йилдан эса 70 ёш. Демак, 1971 йилдан кейин туғилганлар 70 ёшни кутмоқчи.
Шу билан бирга, мазкур ислоҳот мухолифат томонидан танқид қилинган бўлса-да, жамиятда катта норозиликка сабаб бўлмади. Чунки дунёдаги энг ижтимоий йўналтирилган давлатлардан бири бўлган Дания камбағал ва заиф қатламни яхши қўллаб-қувватлайди. Меҳнат стажи кам бўлган ёки кам маошга ишлаган шахсларга ҳам давлат томонидан стаж тўплаш имконияти берилади. Агар бирор киши 60 ёшдан кейин ишлашга лаёқатсиз бўлса, тўлиқ давлат қамровига олинади ва 2 000 еврогача нафақа ёки моддий ёрдам олиши мумкин.
Айтганча, нафақа ёшини ошириш эмас, балки бутунлай нафақа тизимини бекор қилиш таклифи ҳам тарихда илгари сурилган. 1980 йилларда Чили, 2000 йилларгача эса Россия ва АҚШ бу ғоя устида жиддий ўйлаган. Ҳозир ҳам шундай фикрни қўллаб-қувватловчи айрим экспертлар бор. Улар шундай дейишади: «ота-онани давлат эмас, фарзанд боқиши керак!» Аммо ҳозирча бундай сиёсат бирорта мамлакатда расмий қабул қилингани йўқ, чунки жамият фикрини инобатга олишга тўғри келади.
«Нафақа ёшини ошириш ўлим ҳолатларини кўпайтириши мумкин»
БМТ таърифларига кўра, агар бир мамлакатда 65 ёшдан ошганлар аҳоли умумий сонининг 7 фоизидан ошса, бу аҳолининг кексайиб бораётганини англатади. Бироқ демограф Шинар Пазилбек қизи бу таъриф ҳозир аҳамиятини йўқотганини айтади ва у фақат ўтган асрда долзарб бўлганини таъкидлайди.
“Ҳозир дунёда энг кексайган мамлакат — Япония. 2023 йилда бу ерда 65 ёшдан ошганлар аҳолининг 29 фоизини ташкил қилган. Ундан кейинги ўринларда Европадаги Португалия ва Италия — уларда бу кўрсаткич 25 фоизга яқинлашган. Кўриб турибсизки, 7 фоизлик чегара анча ортда қолган. Шунинг учун ҳозирда 65 ёшдан ошганлар сони 20 фоизга етса, аҳоли кексайган деб ҳисоблаш керак деган қарашлар пайдо бўлмоқда”, — деди мутахассис.
Эксперт фикрича, Қозоғистоннинг ўзида ҳам 65 ёшдан ошганлар улуши тахминан 9 фоизга етган. БМТнинг ҳали ўзгармаган таърифига кўра, Қозоғистон ҳам кексайган мамлакатлар қаторига киради. Бироқ битта аниқ факт бор: келажакда Қозоғистонда ҳам, дунёда ҳам қариш жараёни давом этаверади. Бу эса энг аввало аҳолининг умр кўриш даври узаяётгани билан боғлиқ. Тиббиёт ривожланмоқда, таълим ўсмоқда, саломатликка бўлган муносабат ўзгармоқда ва соғлом турмуш тарзи оммалашмоқда.
“Қозоғистон учун бу ҳали долзарб бўлмаслиги мумкин, бироқ ривожланган мамлакатларда туғилиш кўрсаткичи жуда паст. Ҳатто айримларида 1 аёлга 1 нафар бола ҳам тўғри келмайди. Демография нуқтаи назаридан қаралганда эса, ҳар бир аёлда камида 2 фарзанд туғилиши керак”, — дейди Шинар Пазилбек қизи.
Унинг таъкидлашича, қариш жараёнининг кучайиши меҳнатга лаёқатли аҳоли сонининг камайишига олиб келади. Бу ерда кўпчилик эътибор бермайдиган демографик юклама деган тушунча бор. Яъни 1 000 меҳнатга лаёқатли одамга неча нафар 14 ёшгача бола ва 65 ёшдан ошган кекса тўғри келади, шу ҳисобланади. Чунки болалар ҳам, кексалар ҳам меҳнаткашларга «боғлиқ» қатлам саналади.
“Қозоғистоннинг жанубий ҳудудларида 1 000 меҳнатга лаёқатли одамга 800 нафар бола тўғри келади (кексаларни ҳисобга олмаганда). Аммо шарқ ва шимолий вилоятларда эса қариялар ва болаларни бирга ҳисоблаганда ҳам 1 000 одамга 500–600 атрофида тўғри келади.
Хусусан, бизда Шарқий Қозоғистон вилоятидаги ҳолат европаликларникига ўхшайди. Бу ҳудудда 65 ёшдан ошганлар улуши 18 фоизга етди. Бу — мамлакат бўйича ўртача кўрсаткичдан икки баробар юқори. Келажакда ҳам бу рақам ошиб бориши аниқ. Демографик сиёсатда бу каби минтақавий фарқларга алоҳида эътибор бериш лозимлигини тушуниш керак”, — деб қўшимча қилди эксперт.
Шу ўринда Шинар Пазилбек қизи Қозоғистондаги яна бир муҳим жиҳатга эътибор қаратди. Агар ривожланган мамлакатларда қариш жараёни туғилиш даражасининг пасайиши билан изоҳланса, Қозоғистоннинг шимолий ва шарқий ҳудудларида бу жараён фақат туғилиш даражаси билан эмас, балки миграция – яъни аҳолининг кўчиб кетиши билан ҳам боғлиқ. Ёшлар бошқа мамлакатларга ёки йирик мегаполисларга кўчиб кетади, натижада қариялар ўша ҳудудда қолиб кетишади.
“Нафақа ёшини оширишнинг бир нечта сабаби бор. Айрим мамлакатлар нафақада ҳам ишлаш имконини бераётган бўлса, баъзи компаниялар нафақа ёшига етган ходимларини ишдан бўшатишни истамайди. Нега? Чунки қариш жараёни жадал кечаётган мамлакатларда меҳнат бозорида ёшлар етишмайди”, – дейди Шинар Пазилбек қизи.
Бюджет даромадлари тўғридан-тўғри меҳнат бозорида фаол бўлган, яъни солиқ тўлайдиган одамлар сонига боғлиқ. Аксинча, болалар ва қариялар нафақа, ижтимоий нафақа орқали давлат бюджетига юк бўлади. Шу сабабли, нафақа ёшини ошириш давлат харажатларини қисқартиришга қаратилган демографик чора-тадбирлардан бири ҳисобланади.
“Агар туғилиш даражаси пасайса, келажакда меҳнат бозоридаги ишчи кучи камаяди. Бу эса нафақа ёшини оширишга мажбур қилади”, – деди демограф.
Кўплаб мамлакатларда эркаклар ва аёлларнинг нафақа ёши турлича белгилангани маълум. Одатда 3–5 йил фарқ бўлади. Аёлларнинг физиологик жиҳатдан меҳнатга чидамлилиги камроқлиги сабаб қилиб кўрсатилади. Бироқ, баъзилар шаҳар ва қишлоқ аҳолиси учун ҳам нафақа ёшини алоҳида белгилаш керак деган фикрни илгари суради.
“Мен бу фикрга қўшилмайман. Келажакда Қозоғистонда нафақа ёши масаласи кўтарилса, менинг фикримча, буни одамларнинг иш фаолияти асосида белгилаш керак. Масалан, саноат, фабрика, завод, зарарли иш жойларида ишлайдиганлар учун нафақа ёшини камайтириш мумкин”, – дейди мутахассис.
“Биз демографияда учта асосий жараённи айтамиз: туғилиш, кўчиш (миграция) ва ўлим. Агар нафақа ёшини ошираверсангиз, бу ўлим даражасига ҳам таъсир қилиши мумкин. Яъни, одамларни иш фаолиятидан қатъи назар, мажбурий равишда ишлашга мажбур қилиш, уларнинг саломатлигига ва ҳаёт сифатига зарар етказади. Бу – менинг мутахассис сифатидаги шахсий тахминим”, – деб хулоса қилди Шинар Пазилбек қизи.
Иқтисодий оқибатлари ҳам бор
2025 йил июнь ойи ҳолатига кўра, Қозоғистоннинг нафақа жамғармасидаги активлар ҳажми 22,9 триллион тенгега етди. Сўнгги 10 йил ичида жамғарма маблағлари 5 баробардан кўпроқ ошди. Бу маблағлар ишлаётган аҳолининг даромадидан ажратилиб, доимий равишда жамғарилади. Жамғарма маблағлари нафақат тенгеда, балки хорижий валюта, хорижий облигациялар ва қимматли қоғозлар кўринишида ҳам сақланмоқда.
Шу билан бирга, Қозоғистонда ҳам аҳолининг қариш жараёни дунёдаги каби кучайиб бориши аниқ. Демак, ривожланган мамлакатлар тажрибасида бўлгани каби нафақа ёшини ошириш, ёки нафақа тизимини қайта кўриб чиқиш каби масалалар келгусида кўпроқ муҳокама этилади.
Иқтисодчи Андрей Чеботарёвнинг таъкидлашича, ҳар қандай давлат нафақа тўловларига кетадиган харажатлар билан бюджет даромадлари ўртасида мувозанатни сақлаши шарт.
“Агар қариялар сони ошиб, ишлаётганлар сони камайса – ишлаётганлардан ундириладиган солиқ миқдорини оширишга тўғри келади. Бундай вазиятда нафақа миқдорини камайтириш ёки нафақа ёшини ошириш масаласи кун тартибига чиқади. Улар орасида энг эҳтимолли ечим – нафақа ёшини ошириш бўлади. Чунки бу давлат бюджети учун энг кам юкли йўл. Аммо бу масаланинг ижтимоий ва сиёсий жиҳати ҳам борлигини унутмаслик керак. Бундай қарорлар жамият билан мулоқот талаб этади”, – дейди мутахассис.
Иқтисодчи аҳолининг қариши мамлакатнинг умумий турмуш даражасига тўғридан-тўғри таъсир қилишини таъкидлайди. Чунки ижтимоий тўловлар олувчилар сони кўпаяди, ишлаётганлар эса кўпроқ юк олади. Даромаднинг катта қисми истеъмол ва инвестицияга эмас, балки нафақа тизимини таъминлашга сарфланади.
Натижада аҳолининг сотиб олиш қобилияти пасаяди. Иқтисодий ўсиш секинлашиши мумкин, чунки қариялар узоқ муддатли товарлар харид қилмайди, молиявий хатарларга тайёр эмас ва камроқ инвестиция қилади.
“Келажакда мамлакатлар нафақа моделидан бутунлай воз кечиши мумкинми? Бу сценарий кўп муҳокама қилинмоқда. Хусусан, технологиялар ривожи ва меҳнат бозоридаги ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда кўпроқ тилга олинмоқда. Лекин қария инсонни ижтимоий ҳимоядан бутунлай четлатиш амри маҳол. Бу ижтимоий норозиликларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун, нафақа тизими қанчалик ўзгармасин, кексаларни жамоавий қўллаб-қувватлашнинг бирор шакли қолади”, – деди Андрей Чеботарёв.
Айтганча, 2021 йилдан бошлаб Қозоғистонда нафақа тизимида “етарлича чегара” деган тушунча пайдо бўлди. Агар бирор фуқаронинг нафақа жамғармасидаги маблағи шу чегарадан ошса, қолган қисмини уй-жой сотиб олиш ёки даволаниш каби эҳтиёжларга сарфлаши мумкин.
Ўша пайтда кўпчилик шошилиб ортиқча маблағини ечиб олиш йўлларини қидирди, ҳатто “даволаниш” мақсадини кўрсатиб, айрим хусусий клиникалар орқали фирибгарлик ҳолатлари ҳам кузатилди.
Ҳозирда 30 ёшдаги одам учун “етарлича чегара” 4,58 миллион тенгенинг атрофида. Масалан, агар унинг жамғармасида 6 миллион тенге бўлса, тахминан 1,5 миллион тенгени мақсадли равишда ишлатиши мумкин.
Бироқ ҳукумат ва кўплаб мутахассислар бу механизмни тўлиқ бекор қилиш лозимлиги ҳақида фикр билдирмоқда. Айниқса, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги томонидан бу йўналишда кўп баёнотлар берилмоқда. Ҳозирча аниқ қарор қабул қилинмаган, аммо яқин вақт ичида “етарлича чегара” тизими тўлиқ бекор қилиниши эҳтимолдан холи эмас.
Ёш авлод умумий нафақадан маҳрум бўлади
Қозоғистонда жамғарма нафақа тизими 1998 йили ташкил этилган. Бу жамғармага ҳар бир ишловчи фуқаро ўз даромадининг 10 фоизини мажбурий равишда ўтказиб боради.
Ҳозирда мамлакатда кекса фуқароларга тўланадиган нафақа уч қисмдан иборат:
Базавий нафақа – нафақа ёшига етган барча фуқароларга берилади. 2025 йилда унинг энг кам миқдори 32 360 тенге, энг юқори миқдори эса 50 851 тенгени ташкил этади.
Умумий нафақа – 1998 йил 1 январгача камида 6 ой меҳнат фаолияти бўлганларга тўланади. Миқдори иш стажи ва ўртача ойлик даромадга боғлиқ. 2025 йилда энг кам умумий нафақа 62 771 тенгега етди.
Аммо 1998 йилдан кейин меҳнат фаолиятини бошлаганлар келажакда айнан шу умумий нафақадан маҳрум бўлади. Ҳозирги ёшлар – келажакдаги кексалар – фақат базавий нафақа ва жамғармада тўплаган шахсий маблағлари ҳисобига нафақа олади.
Тахминларга кўра, умумий нафақа 2040 йиллар бошигача бутунлай бекор қилинади.
Жамғарма нафақа – 1998 йилда ташкил этилган нафақа жамғармасига тўланган маблағлар асосида ҳисобланади. Ким қанча кўпроқ маблағ тўпласа, шунча яхши нафақа олади.
Айтганча, булардан ташқари мажбурий касбий тўловлар ҳам мавжуд. Зарарли ёки оғир меҳнат шароитида ишловчилар даромадининг 5 фоизини қўшимча равишда тўлайди. Шунингдек, фуқаролар хоҳишига кўра ихтиёрий тўлов амалга ошириши мумкин. Агар кимдир 10 фоиздан кўпроқ миқдорда тўлашни истаса, келажакда юқорироқ нафақа олиш имкониятига эга бўлади.
