«Қазақ тілі» жамғармасига йиғилган пуллар қандай фойдаланилади – Рауан Кенжеханули
ASTANA. Kazinform – Халқаро «Қазақ тілі» жамияти томонидан ташкил этилган Qazaq Tili Endowment Qoryга ҚР Президентидан бошлаб, бошқалар қўшилиб, пул ўтказдилар. Бу пуллар қаерга кетаётганини билиш, эндаумент жамғармасининг мамлакатдаги бошқа фондлардан нимаси билан фарқ қилишини тушуниш мақсадида «Қазақ тілі» жамияти президенти Рауан Кенжеханули билан суҳбатлашдик.
«Қазақ тілі» жамиятини қабул қилганимда ҳисобда атиги 29 минг тенге бор эди
– Рауан жаноблари, суҳбатни эндаумент фонди тушунчасидан бошласак. Бизда кўп фондлар мавжуд. Улардан бу фонднинг фарқи нимада?
– Эндаумент фонди бутун дунёда кенг қўлланиладиган воситадир. Дунёдаги энг йирик жамғарма фонди Япониянинг “Фан ва технология жамғармаси” ҳисобланади. Бу фондга 80 миллиард доллар йиғилган. Гарвард университети 50 миллиард долларлик жамғарма фондига эга. Буларнинг барчаси жамғарманинг мақсад ва вазифасига ишонган ва унга ўз ҳиссасини қўшиш истагида бўлган тадбиркорлар, ташкилотлар ва жисмоний шахсларнинг ҳиссаси ҳисобидан амалга оширилаётган маблағлардир. Мисол учун, Гарвардда кўплаб кучли битирувчилар бор. Улар университетни қўллаб-қувватлаш учун маблағ ажратадилар.
Аммо эндаумент фонди бошқа фондлардан фарқ қилади – фондга тушган маблағлар сарфланмайди. Бу маблағлар бошқарилади. Бошқарувнинг энг оддий мисоли банк депозитидир. Маблағлар депозитга қўйилади ва фақат улардан олинган даромад сарфланади. «Қазақ тілі» жамиятининг узоқ муддатли барқарор фаолиятини таъминлаш учун ушбу механизмдан фойдаланмоқчимиз. Компаниянинг ишини қабул қилганимизда, ҳисобдаги жами маблағ 29 минг тенге эди. Жамоат ташкилоти тузилгач, давлат уни бевосита молиялаштира олмайди. Шу боис ана шундай давлат ва ижтимоий аҳамиятга молик мақсадлар йўлида фаолият юритаётган ташкилотларни молиялаштириш механизмларини ўрганиб чиқдик.
Ўтган йилнинг октябрь ойида Президент қабулида бўлдим. Ўша йиғилишда «Қазақ тілі» жамиятининг ривожланиш режаси атрофлича муҳокама қилинди. Жумладан, қозоқ тилидаги контентни ривожлантириш, қозоқ тилини ўқитиш методикасини такомиллаштириш, қозоқ тилидан фойдаланишни осонлаштирувчи технологик ечимларни кўпайтириш масалалари тилга олинди. Унга ҳамма нарса керак. Аммо бу “эҳтиёжларни” амалга ошириш учун маблағ керак. Давлат барча мақсадлар учун алоҳида маблағ ажрата олмайди. Ечим сифатида биз эндаумент ғоясини таклиф қилдик. Давлат раҳбари, албатта, бундай механизм билан таниш. У таклифни қўллаб-қувватлади. У биринчи бўлиб ўз маблағлари ҳисобидан ҳисса қўшишга қарор қилди. Эндаумент фонди рўйхатдан ўтгандан сўнг дарҳол шахсий маблағларидан 7 миллион тенге ўтказди. Давлат раҳбарининг бу ҳаракати биз учун катта таянч бўлди. Пулдан олдин бу янгилик катта рамзий аҳамиятга эга. Бу йирик тадбиркорлар, муассасалар, ҳамдардлик муҳити учун яхши белги эди. Шундан сўнг одамлар шахсий, баъзилари очиқ, баъзилари билдирмайгина хайрия қила бошладилар.
Мен фондни бошқариш механизмини айтиб ўтдим. Биз тушумни сарфламаймиз. Биз фақат унинг бошқарувидан тушган даромаддан фойдаланамиз. Эндаумент фондининг васийлик кенгаши уни қандай бошқариш ва унинг механизмларини ҳал қилади. Васийлик кенгаши таркибига турли соҳа мутахассислари, жумладан, тил бўйича мутахассислар киради. Бу жамғарма ишида иштирок этиш истагида бўлган турли соҳа вакиллари ҳам бор. Бизнинг фондимиз қанотларини ёйишда давом этиши керак бўлган энг муҳим нарса – бу қадр-қимматдир. Жамият ишончисиз бўлса, фонд узлуксиз ишлай олмайди. Бу фонднинг васийлик кенгашидаги одамларнинг даражаси ва тажрибасига боғлиқ.
– Васийлик кенгашида мамлакатни биладиган, ишонса бўладиган молиячилар борми? Инвестицион сиёсатни ким белгилайди? Қандай қилиб инвестиция қилинган пулни кузатиб бормоқчисиз? Жамғармага пул ўтказган одамлар маблағлар қайси лойиҳалар ва депозитларга мўлжалланганлигини қаердан кўришлари мумкин?
– Қозоғистоннинг амалдаги қонунчилигида “эндаумент” тушунчаси йўқ. Кўпгина ривожланган давлатлар, ҳатто Россияда ҳам махсус қонун мавжуд. Мамлакатимизга шундай қонун керак. Ҳозирда шундай қонун лойиҳаси муҳокама қилинмоқда. Махсус қонун бўлмаса-да, ишни тез бошлаш мақсадида қонунимиз доирасида Qazaq Tili Endowment Qory номини бериб, оддий жамоат ташкилоти сифатида рўйхатдан ўтказдик.
Бундан ташқари, биз эндаумент талабини қондириш учун Астана халқаро молия марказига мурожаат қилдик. Биласизми, у инглиз қонунчилиги асосида ишлайди. Инглиз қонунларида эндаумент тушунчаси мавжуд ва эндаументни бошқариш учун талаблар белгиланган. Шунинг учун биз махсус адвокатлик фирмасига буюртма бериб, фондимизни рўйхатдан ўтказиш учун Астана молия марказига юбордик. Бу мураккаб жараён. Энди ўша юридик фирма бизнинг Низомимизни ёзмоқда. Ўз қоидаларини, васийлик кенгашининг, инвестиция қўмитасининг иш қоидаларини тайёрлайди. Бу иш ҳали тугамаган. Ҳозирча Қозоғистон қонунчилигига, жамоат фонди қоидаларига мувофиқ ишлаяпмиз.
Qazaq Tili Endowment Qoryнинг ягона асосчиси Халқаро «Қазақ тілі» жамияти ҳисобланади. Жамғармадан олинган маблағлар ҳеч қаерга сарфланмайди. Аммо биз фондни рўйхатдан ўтказишни ва биринчи даромадни олишни кута олмаймиз. Турли тадбирлар ўтказиб, ўйлаган лойиҳаларни амалга ошириш керак. Буларнинг барчасини Bilim Media Group ҳисобидан қиляпмиз. Чунки Халқаро қозоқ тили жамияти ҳисобларида пул йўқ.
Васийлик кенгашига кимни олиш масаласига келсак, биз тавсия қилдик. Шу муносабат билан тилга оид муассасалар, «Қазақ тілі» жамияти асосчилари билан якка тартибда учрашдик. Рухсат берилса, фонд рўйхатдан ўтганда унинг таркибини эълон қиламиз. Айтганингиздек, биз таниқли, обрўли, молиячи ва тил соҳасига алоқадор шахсларни, давлат вакилларини, депутатларни киритмоқчимиз.
Ҳисоботга келсак, қоидаларга кўра, жамғарма фондининг йиллик ҳисоботи халқаро аудиторлик компанияси томонидан тузилиши керак. Дунёда 4 та шундай йирик компания бор, у "Катта тўртлик" (Big Four) деб аталади. Улар йирик банкларни текширишади. Ўша тўрттасининг бирида биз ҳар йили аудит ўтказишимиз ва натижаларини оммага эълон қилишимиз шарт.
– Бундай аудит қимматга тушмайдими?
– Тўғри, қиммат. Лекин биз учун ор-номус, жамият ва донорлар ишончи муҳимроқ. Биз уларга тижорат муассасаси эмас, жамоат фонди эканлигимизни тушунтириб, чегирма олишга ҳаракат қиламиз. Биз уларни қўллаб-қувватлаш белгиси сифатида ҳатто бепул аудит ўтказишни сўраймиз. Бу, шунингдек, маблағ йиғишнинг бир қисмидир. Бундай ёрдам кўрсатаётганлар бор. Масалан, аэропортларда реклама билан шуғулланувчи MYD Production компанияси «Қазақ тілі» жамиятига бепул реклама майдони таклиф этди.
Фондга ваъда қилинган 800 миллион тенгенинг 500 миллиони тушди
– Эндаумент фондига қанча пул тушди?
– Ташаббус тарафдорлари 800 ваъда қилган. Айни пайтда эндаумент фондига 500 миллион тенгега яқин маблағ йиғилган. Донорлар яна 300 миллион ўтказишга ваъда беришган. Биз ҳар куни шу йўналишда ишлаяпмиз. Ўзим билган тадбиркорларга шахсан мурожаат қиляпман, уларнинг баъзилари қўллаб-қувватлаяпти. Шу 2-3 ой ичида йигирмата муассаса ва эллик нафар шахс ҳисса қўшди. Уларнинг барчаси бизнинг сайтимизда мавжуд, биз 1000 тенгедан ортиқ сармоя киритганларнинг барчасини нашр этишга келишиб олдик.
– Жамғармага ким сармоя киритиши мумкин?
– Қозоғистонда Давлат раҳбаридан тортиб оддий фуқарогача тилга бефарқ бўлган одам йўқ. Шунинг учун, биз сизни эндаумент жамғармасини иложи борича қўллаб-қувватлашингизни тавсия қиламиз. Ҳар бир тийин ҳисобга олинади. Ҳатто сизнинг қўйган минг тенгенгиз ҳам сармоя сифатида ишлай бошлайди. Йилига 14 фоиз билан энг оддий депозит қўйсангиз ҳам 1000 тангадан 140 тенге оласиз. Даромад қозоқча контент яратиш, китоблар нашр этиш, мультфильмларни таржима қилиш, дарсликлар ёзиш, ўқитувчиларни қўллаб-қувватлаш, олимпиада ўтказиш ёки қозоқ тили учун мобиль иловалар яратиш каби тил учун зарур бўлган фаолият ва лойиҳаларга сарфланади.
Бундан олдин сиз нима учун Фонд Низомини нашр этишдан олдин QR код орқали маблағ йиғишни бошлаганимизни сўраган эдингиз. Буни қилишимизнинг сабаби, бадалларни ўтказишни имкон қадар осон қилиш эди.
– Сиз айтаётган вақф жамғармасининг биринчи даромади қачон ҳисобингизга туша бошлайди? Унгача уни қандай сарф қилмоқчисиз? Bilim Media Group қачонгача молиялаштиришда давом этади?
– Ҳозирча бу бизнинг бўйнимизда. Бу менинг қозоқ тилига қўшган шахсий ҳиссам бўлишига ишонаман. Биз тўғридан-тўғри эндаументга пул сарфламадик. Лекин ҳозир Жамиятда ишлаётганларнинг маоши, офис ижараси, тадбирлар, китоб нашри ва ҳоказолар учун тўлаймиз.
Эндаументдан биринчи даромад олишга ҳаракат қиляпмиз. Режага кўра, биз март ва апрель ойларида биринчи даромадларни кўра бошлаймиз.
– Ҳаммаси яхши бўлса, «Қазақ тілі» жамиятини сақлаб қолиш, унинг иши тил учун энг фойдали бўлиши учун йиллик бюджет қанча бўлиши керак? Сизда шундай ҳисоботлар борми?
– «Қазақ тілі» жамияти президенти сифатидаги ваколатим 4 йил. Мен ўтган йили сайланганман. Энди мен ҳамкасбларимга айтяпман, биз қўлимиздан келганини қилишимиз керак. Биз ваколатимиз тугагунга қадар жамғармада 10 миллиард тенгега эга бўлишни мақсад қилганмиз. Бу катта пул. Агар 10 миллиард тенге бўлса, йиллик даромад 10 фоиз бўлса ҳам, демак, 1 миллиард тенге бюджет бўлади. У билан кўп нарсаларни қилиш мумкин. Республика миқёсида кенг кўламли тадбирлар ўтказиб, йирик лойиҳаларни амалга оширишимиз мумкин. Бизда бир қатор лойиҳалар ва тадбирлар режалаштирилган. Шундан сўнг ҳар томондан кўплаб таклифлар тушмоқда. Шуларнинг ҳаммасини қўллаб-қувватламоқчимиз. Аммо ҳозирча имконият йўқ.
Эндаументнинг қандай ишлаши ва молияси қандай назорат қилинишини сўраган журналистлар ҳамжамиятига ҳам раҳмат. Бизнинг барча ишимиз очиқ-ойдин амалга оширилади. Ҳеч кимда шубҳа бўлмаслиги керак.
– Турли таклифлар борлигини айтдингиз. Ўзини тилга хайрихоҳ, тил атрофида ишлаётган инсонлар томонидан сизга юборилаётган таклифлар қай даражада долзарб?
– Одамларнинг диди ҳар хил. Бу таклиф тўғрими ёки бу одамнинг таклифи нотўғри эканлигини аниқлаш биз учун қийин. Мен бундай масъулиятни қабул қила олмайман. Мен ёқтирган нарса сизга ёқмаслиги мумкин. Ҳар бир таклиф ғоя сифатида тақдим этилади ва унинг изловчиси ҳам бор. Масалан, кеча йигитлар келиб, мақолларни тарғиб қилиш керак, дейишди. Баъзи одамлар эртакларни тарғиб қилишни таклиф қилишди. Яна бир гуруҳ жаҳон адабиётини таржима қилайлик, дейди. Қозоқ тилида коучинг қилишни хоҳловчилар бор. Бу ҳам муҳим. Улардан қайси бири сизники тўғри, сизники нотўғри деймиз? Қўлдан келганча барчани қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилишимиз керак деб ўйлайман. Умуман олганда, мазмуни қандай, атрофимиздаги дунёда қандай ҳаракат бор – буларнинг барчасини қозоқ тилида айтиш керак. Ва буларнинг барчасини амалга ошириш учун жуда кўп ресурслар керак бўлади.
Bilim Media Group ва манфаатлар тўқнашуви
– Пандемия олдидан ўтказилган тадқиқотда Қозоғистондаги ўқувчиларнинг 37 фоизи матнни электрон форматда ўқиганлиги, 40 фоизи эса интернетда уй вазифасини излагани айтилган эди. Айтиш мумкинки, пандемиядан кейин бу кўрсаткич кескин ошди. Бу йўналишда қандай режаларингиз бор? Қозоқ тилини интернет ва сунъий интеллектга интеграция қилиш йўналишида нима қилмоқчисиз?
– Нима қиляпмиз? Биринчидан, Қозоқча Википедия яратилди. Икки йил ичида мақолалар сони 7000 дан 200 000 га ошди. Ҳозир ҳар ой Қозоқча Википедиянинг 15 миллион саҳифаси кўрилади. Қозоқ тилида исталган дунёни қидирганда, биринчи Википедия пайдо бўлади. Иккинчидан, Google тизимига қозоқ тилига таржима хизматини қўшдик, ҳозирда ҳар ойда 1 миллион киши фойдаланади. Шундан сўнг биз Kitap – “Қозоғистоннинг очиқ кутубхонаси” онлайн платформасини яратдик. 6000 дан ортиқ китоб ва 1000 дан ортиқ аудиокитоблар мавжуд. Ўша лойиҳа қозоқ тили ўқувчиси ўзига керак бўлган адабиётни бемалол топиши керак деган фикрдан туғилган эди. Бу Қозоғистондаги энг йирик онлайн кутубхона. Қозоқча электрон китобларни ePub форматида тарқатувчи ва энг кўп сотилган асарларнинг аудио версиясини тайёрлайдиган бошқа тизим йўқ. Унда қозоқ адабиётининг барча классиклари, мактаб ўқув дастуридаги қозоқ адабиёти мазмуни киритилган. Имкон қадар замонавий бизнес, болалар адабиёти, жаҳон адабиёти дурдоналарини таржима қилмоқдамиз. Энди қозоқ тилини ўрганиш учун QazaqLinguo деб номланган илова яратишни режалаштирмоқдамиз. Шундан сўнг биз BI Group билан биргаликда қозоқ тилини ўргатиш бўйича видеокурс ишлаб чиқишни бошладик.
– «Қазақ тілі» жамияти ҳақида сўраганимда Bilim Media Group доирасида амалга оширилган ишлар ҳақида гапирдингиз. Бу ерда манфаатлар тўқнашуви бўлиб, эртага низо бўлишидан қўрқмайсизми? Чунки сиз бир қўлингиз билан «Қазақ тілі» жамияти жиловини, бир қўлингиз билан Bilim Media Group тизгинини ушлаб турибсиз. Иккаласи ҳам бир хил иш йўналишига эга. Ишлар қандай олиб борилади?
– Bilim Media Group ташкил топган кундан бошлаб икки қанотга эга. Улардан бири бизнинг ривожланишимизга ёрдам берадиган тижорат EdTech лойиҳалари. Иккинчиси, тил ва таълим учун зарур бўлган ижтимоий лойиҳалар. «WikiBilim», "Миллий таржима бюроси", «Bilim Foundation» жамғармаси ана шу мақсадда ишлайди.
Лойиҳалар ва маҳсулотлар имкон қадар қулай тарзда тарқатилади, уларнинг аксарияти бепул. Бу ижтимоий тадбиркорлик деб аталади. Бундай лойиҳаларни ишлаб чиқиш одамлар, офис ва компьютерни талаб қилади. Кимдир ҳаммасини молиялаштириши керак. Шунинг учун бу ерда манфаатлар тўқнашуви йўқ. Чунки Халқаро «Қазақ тілі» жамияти Bilim Media Group ижтимоий, нотижорат лойиҳаларининг қонуний давоми ҳисобланади. Вақти келганда «Қазақ тілі» жамиятидаги ваколатимиз тугайди. Ўша пайтда бошқа мутахассислар раҳбарлик қилишади. Бу бизнинг мулкимиз эмас. Биз ташкилот, юридик шахс сифатида унинг таъсисчилари эмасмиз. Унинг муассислари 11 нафар мамлакатимизда таниқли шахслардир. Олий қарор қабул қилувчи орган конституциядир. Биз ўша йиғилишда таклиф қиламиз. Овоз бериш орқали қарор қабул қилади.
– Жамғарма учун 10 миллиард тенге йиғиш мумкинми?
– Ўз олдимизга юқори мақсадлар қўйишни ўрганишимиз керак. Ҳа, биз бундай маблағларни йиға олмаслигимиз мумкин. Биз бундан қўрқмаймиз. Менинг вазифам «Қазақ тілі» жамияти олдига юксак мақсад қўйиб, унга эришиш йўлларини излашдан иборат. Шундагина тил ихлосмандларини илҳомлантира оламиз. Ишлаётган одам учун 4 йил кам эмас. Давлат раҳбари биринчи ҳисса қўшганига атиги 2 ой ўтди. Ўша икки ой давомида жамғармага 500 миллион тенге ўтказилди, яна 300 миллион тенге ваъда қилинди. Шу суръатда давом этсак, кўзлаган манзилимизга етиб борамиз.
Disney бу йил ўз маблағи ҳисобидан қозоқ тилида учта фильм тақдим этишни режалаштирган
– Келинг, кино саноати ҳақида гапирайлик. Бир нечта ижтимоий постлар бор эди. Улар «Болашақ» битирувчилари бошлаган лойиҳа тўхтаб қолгани, жаҳон андозалари даражасидаги фильмларни таржима қилиш учун бюджетдан маблағ ажратилмаётганини айтмоқда. Эндаумент жамғармаси бу йўналишда нима қилиши мумкин?
– Бу йўналиш биз учун жуда муҳим. Яратиладиган таркибнинг иккита тармоғи мавжуд. Улардан бири нашр қилиш, китоб нашр этиш, таржима қилиш, дарсликлар нашр этишдир. Иккинчиси - медиа-контент. Биз қозоқ тилида боланинг тилини очиб берадиган мультфильмлардан тортиб, машҳур блокбастерларгача тақдим этишга мажбурмиз. Ҳар йили Қозоғистон кинотеатрларида қирққа яқин янги халқаро фильмлар намойиш этилади. Улардан бири таржима қилинса хурсанд бўламиз. Аслида, ҳаммаси таржима қилиниши керак. Қолаверса, қозоқ тилида кино кўрмоқчи бўлган одамлар учун қулай муҳит яратилиши керак. Чунки ҳозир таржима фильмлар ноқулай вақтда қўйилади. Шунинг учун кўпроқ фильмларни таржима қилишга ҳаракат қиламиз.
Бу йўналишда таниқли студиялар билан якка тартибда гаплашиб, муаллиф рухсатини олиш йўлида ишлаяпмиз. Масалан, Хаяо Миядзаки деган машҳур япон аниме режиссёри бор. У тўлиқ метражли анимацион фильмлар муаллифи, икки марта “Оскар” соҳиби бўлган. Қолаверса, япон бўлганидан кейин маданият ва анъаналар нуқтаи назаридан кўп нарса бизга яқин. 20 та фильмни таржима қилишга рухсат олдик ва ҳомий топиб, тарқатиш ниятидамиз. Биз Disney билан ҳам гаплашдик. Улар дастлаб бирга ишлашга келишиб олишди. Агар пул топсангиз бўлди, дейишди. Ўтган ҳафтада яхши хабар бўлди. Улар биз билан боғланиб, бу йил Disney томонидан чиқарилган учта катта фильмни ўз маблағлари ҳисобидан қозоқ тилига ўгиришларини айтишди. Биламизки, бу ҳам фаолиятимиз натижаларидан биридир. Чунки биз уларга «Қазақ тілі» жамияти фаолиятини имкон қадар тушунтирдик. Ҳозирги сиёсий вазиятни ҳисобга олиб, шундай қарорга келишди. Ишонамизки, бу давом этади ва халқаро даражадаги компаниялар ҳам ўз маҳсулотларини қозоқ тилига таржима қиладилар.
– Таржимага катта эътибор берамиз, дедингиз. Қозоқлаштириладиган асарларни танлашда халқ талабини қандай инобатга оласиз? Овоз бера олмайсизми? Ёки фақат таъсис кенгаши қарор қиладими?
– Бизда мутахассислардан иборат кенгаш бор. Масалан, академик Шерубай Қурманбайули бу ишга вице-президент сифатида қўшилмоқда. Қолаверса, икки вице-президентдан бири Ахмет Байтурсинули номидаги Тилшунослик институти директори, таниқли тадбиркор, тил тарафдори Анар Муратқизи, Tas Group компанияси раҳбари Дулат Тастекеев. Бундай одамларнинг фикри инобатга олинади. Энди сайтимиз ишини жонлантирмоқчимиз. Кейин айрим лойиҳаларга овоз бериш ва таклиф қилиш механизмларини киритамиз. Бу ҳам муҳим.
ChatGPT қачон қозоқ тилида бемалол гапиради?
– 2021-2025 йилларга мўлжалланган тилларни ривожлантириш дастурида қозоқ тилининг миллий корпусини шакллантириш деган катта лойиҳа бор эди. Бошқача айтганда, қозоқ тилини сунъий интеллект таний оладиган даражага етказиш. Эндаумент фонди ушбу лойиҳада қандай иштирок этиши мумкин? Умуман, ўша лойиҳанинг бугунги аҳволи қандай?
– 2029 йилгача қабул қилинган Давлат тилини ривожлантириш концепцияси бизга тегишли ҳужжатдир. Улар орасида бешта асосий йўналиш қайд этилган. Биз барча беш йўналишда қатнашамиз. Технология тилига келсак, сиз айтаётган қозоқ тилининг рақамли корпусини шакллантириш ишлари анча йиллар аввал бошланган. Унда қўлдан келганча қатнашяпмиз. Масалан, Ахмет Байтурсинули номидаги Тилшунослик институти у ерда кўплаб матнларни тўпламоқда. Шунингдек, бизнинг ихтиёримизда сақланадиган катта миқдордаги матнлар мавжуд. 100 та дарслик таржима қилинган, инглиз ва қозоқча версиялари сақланиб қолган. Луғатлар яратилди. Кейинги йилларда биз 4 та йирик луғат туздик. Улардан бири Oxford Qazaq Dictionary луғати бўлиб, унда 60 минг сўз бор. Бундан ташқари, "Оксфорд иқтисодий луғати", "Оксфорд ижтимоий фанлар луғати", "Кириш сўзлари луғати" мавжуд. Ана шундай лойиҳалар доирасида тўпланган барча маълумотларни Тилшунослик институтига беряпмиз. Шу тариқа улар қураётган қозоқ тилининг рақамли корпуси бойиб бормоқда. Биз боримизни беришга тайёрмиз.
«Қазақ тілі» жамияти қачон тугатилади?
– Бугунги куннинг сўнгги саволи шуки, қозоқ тили бор ва қозоқ давлати мавжуд экан, «Қазақ тілі» жамияти абадий тузилиши керакми? Ёки тил ҳақиқатда ўрнатилганда тарқатилиши керакми?
– Қозоқ тили бор экан, қозоқ давлати бор экан, «Қазақ тілі» жамияти абадий ишлаши керак. Бу фақат Қозоғистонда эмас. Барча ривожланган мамлакатларда ўз тилини қўллаб-қувватловчи ва уни ривожлантириш учун иш олиб борувчи шундай фонд мавжуд. Россияда А.Пушкин институти ва “Русский мир” бор. Унинг асосий мақсади рус тилини ривожлантириш ва уни дунёга ёйишдир. Улар бир хил муҳокамада. Рус тилига бошқа тиллардан кириб келган сўзлар сони кўпайганидан хавотир билдираётганлар ҳам бор. Рус тилида сўзлашувчиларнинг камайиши, саводхонлик ва маданиятнинг пасайиши ҳақида кўп гапирилади. Ҳатто инглиз тилида ҳам шунга ўхшаш муаммо бор. Инглиз тилини бузадиганлар кўпайиб бормоқда. Инглиз тилига ўхшамайдиган, аммо инглиз деб аталадиган тиллар бутун дунёда пайдо бўлди. Ахмет Байтурсинули анча олдин ёзганидек, кўпинча "ит" деб ёзиб, "чўчқа" деб ўқийдиган қоидани тузатиш таклифлари мавжуд. Сервантес испан тили институти, Хитойда Конфуций институти, Француз альянси ва “Франкофон” ташкилоти мавжуд. Ҳар бир инсоннинг мақсади ўз тилини ривожлантириш ва ундан фойдаланишни тартибга солишдир. Лекин ҳамма давлатлар ҳам буни қила олмайди. Бунинг учун куч ва жасоратга эга, ҳамдардлик муҳитига эга давлатлар кам. Қозоғистонда «Қазақ тілі» жамияти бор. У 35 йилдан бери ишлайди. Тил учун дўстона муҳит мавжуд. Уларнинг ғамхўр давлати, Давлат раҳбари бор. Тилни қўллаб-қувватловчи мағрур тадбиркорлар бор. Уларнинг шарофати билан ушбу ташкилот ривожланишда давом этади.
