Катта синов: Ўрта кучлар дунёга тинчлик келтира оладими
16-17 октябрь кунлари Астана шаҳрида биринчи Astana Think Tank Forum 2024 бўлиб ўтди. Икки кун давом этган йиғилишга дунёнинг 22 давлатидан 45 нафар эксперт ташриф буюриб, глобал тизим муаммоларига ўрта кучлар нуқтаи назаридан тўхталиб ўтди ва ўз фикрларини муҳокама қилди. “Ўзгарувчан дунё тартибида ўрта кучлар: хавфсизлик, барқарорлик ва барқарор тараққиётни мустаҳкамлаш” мавзусидаги учрашувда нималар ҳақида сўз борди? Форумнинг асосий воқеаларини Kazinform шарҳида ўқинг.
Ўрта кучларнинг дунёда тутган ўрни
Форум дастлаб Ўрта куч дипломатияси асосларига бағишланган сессия билан бошланди. АҚШдаги Borderless Consulting Group бошқарувчи директори Чарльз Маклин модераторлигида иштирокчилар ўрта кучларнинг глобал ландшафтдаги стратегик ва дипломатик ролини муҳокама қилдилар.
Қозоғистон ташқи ишлар вазирининг биринчи ўринбосари Ақан Рахметуллин сўзга чиқиб, мамлакат позициялари ўзгармаслигини маълум қилди.
“Дунёдаги геосиёсий нотинчликка қарамай, бизнинг ташқи сиёсатдаги позицияларимиз ўзгаришсиз қолмоқда. Биз кўп векторли сиёсат, мувозанат, прагматизм ва миллий манфаатларни ҳимоя қилишнинг асосий тамойилларига амал қиламиз”, – деди у.
Ўз навбатида, Индонезия ташқи сиёсат ассоциацияси раиси Дино Патти Жалол “Ўрта куч” тушунчаси икки ўлчовни ўз ичига олишини айтди.
“Биринчиси – потенциал. Бу ўлчов ҳудудий ва демографик, сиёсий-дипломатик, иқтисодий, минтақавий ва глобал омилларга боғлиқ. Иккинчи ўлчов – мувозанатли, нормал ҳолат. Масалан, бугун Қозоғистон ўтмишдагидан кўра кўпроқ ўрта давлатга айланди, унга ўзининг салоҳиятини ошириш ва жаҳон тартибини шакллантиришга таъсир кўрсатиш имконини берувчи стратегик мувозанатли позицияси таъсир кўрсатди”, – деди маърузачи.
Ва АҚШдаги Флетчер мактабининг Халқаро ҳуқуқ ва бошқарув маркази катта илмий ходими Жошуа Линкольнга кўра, ҳозир ўрта кучлар учун халқаро майдонда ўз ролини кучайтириш учун реал имконият бор. Ушбу турдаги давлатлар хавфсизлик тизимини сақлаб қолишдан бирдек манфаатдор, чунки барқарорлик масаласи бу мамлакатларнинг ДНКсида.
Франциядаги Монтень институтининг Геосиёсат бўйича махсус маслаҳатчиси Мишель Дюкло ўз нутқида ўрта кучларнинг аҳамияти ортиб бораётганини айтди.
“Келажакда тинчлик ўрнатиш ва вазиятни барқарорлаштириш қобилияти ўрта кучлар учун катта синовдир. Бугунги кунда улар учун ягона платформа йўқ. Масалан, Хавфсизлик кенгашини ислоҳ қилиш масалалари мамлакатимиз ва бошқа давлатлар учун алоҳида қизиқиш уйғотмоқда. Аммо ўрта кучлар учун ягона платформасиз ишлаш қийин бўлади”, – дейди эксперт.
Дунё давлатлари тинч муносабатларга мойилми?
Яна бир муҳим сессия "Атлантикадан Тинч океанигача бўлган фазони қамраб олган янги даврни тасаввур қилиш" деб номланган. Bloombergънинг собиқ журналисти Шарлотта Кан биринчи бўлиб маърузачиларга “Дунё кўп қутбли дунё томон кетяптими?” деб сўради.
Хитой Давлат кенгаши қошидаги Европа ва Осиё ижтимоий тараққиёт институтига қарашли тадқиқот маркази директори Ли Юнцюаньга кўра, дунё ҳалигача тинчлик ҳақидаги тасаввурга эга эмас.
“Асосий савол шундаки, биз мустақил ташқи сиёсат юритамизми? Эътибор берганим, Европа давлатлари мустақил ташқи сиёсатда заиф кўринади. Айтишим мумкинки, Қозоғистон мустақил ташқи сиёсат юритади. Энди дунё давлатларининг ягона мақсади – тинч муносабатлар бўлиши керак”, – деди у.
Ҳиндистоннинг Маноҳара мудофаа тадқиқотлари ва таҳлили институти бош директори Сужан Чиной ҳам ҳамкасбининг нутқини қўллаб-қувватлади.
“Биз ҳақиқатан ҳам кўп қутбли дунёда яшаяпмиз. АҚШ йирик давлат, Хитой эса минтақадаги нуфузли куч. Ўрта кучлар эса нейтрал позицияни эгаллаб турибди. Сўнгги йилларда БМТ ташкилоти кўп масалалар бўйича аниқ қарорлар қабул қилмади. Масалан, ядровий қурол масаласи ҳамон долзарблигича қолмоқда. “Катта йигирмалик”, “Катта еттилик” каби уюшмалар тузилди. Қайси ташкилот бўлишидан қатъи назар, келажак масаласига ўз ихтиёримиз билан қайтишимиз керак”, – дейди эксперт.
Учрашувда кутилмаган шарҳловчилар ҳам учрашди. Масалан, Жорж Вашингтон университети тадқиқотчиси Золтан Феҳернинг фикрича, супер кучлар сони ортган сари ўрта кучлар учун бўш жой камаяди.
“Ўрта кучлар йўналиш танлашдан хавотирда. Демак, глобал бошқарув муаммоси мавжуд. Яъни, АҚШ ва Хитой каби гигантлар ўртасидаги рақобат зиддиятга айланмаслиги керак. Муайян давлат супер давлатга айланиш учун сиёсат, ҳарбий куч ва иқтисод каби учта муҳим соҳани ривожлантириши керак. Кўриб турганимиздек, кўплаб давлатлар бу уч йўналишни бирдек қамраб олишга қодир эмас”, – деди маърузачи.
Қозоғистоннинг махсус топшириқлар бўйича элчиси Асқар Тожиевнинг фикрича, мамлакатлар ўзаро фикр алмашиши муҳим, шунинг учун қарашлар бир-бирига тўғри келмаса, ажабмас.
“Дунё мамлакатларида озиқ-овқат, сув, энергия хавфсизлиги билан боғлиқ муаммо бор. Сизга шуни эслатмоқчиманки, инсоний қадриятлар сиёсий қарорларга боғлиқ. Албатта, менинг фикрим ҳайратланарли туюлиши мумкин. Бироқ, келажакда сунъий интеллект ўз-ўзидан катта кучга айланади ва барча муҳим соҳаларни қамраб олади”, – деди у.
Энергия жараёнлари қандай кетмоқда?
Форумда энергия ҳақида гапирилмади. АҚШдаги S&P Global Commodity Insights компаниясининг вице-президенти Мэттью Ж.Сажерс “Барқарорликни таъминлаш: энергия баланси” мавзусидаги сессияни олиб борди ва у имкон қадар маърузачиларни очиб беришга ҳаракат қилганини пайқадик.
Шу ўринда модератор энергия мавзусини эътиборга олиб, “Яшил энергиядан қандай ажойиб нарсаларни кутиш мумкин?” деб савол берди. Америка Каспий сиёсати маркази бош директори Эфган Нифти мавзу юзасидан хавотирларини яширмади.
“Аввало мен бир савол бермоқчиман, "энергия жараёнлари тежаладими?". Чунки дунёда қазиб олинадиган ёқилғи захиралари камайиб бормоқда. Энди инсоният учун энг муҳим нарса яшил энергия. Унинг ривожланиши инсониятнинг умумий масъулиятидир. Энергетика жараёнларининг секин ривожланишига геосиёсий шароитлар таъсир кўрсатади. Африка қитъасида 6 миллион киши энергиядан фойдаланиш имконига эга эмас. Марказий Осиё ва Кавказ мамлакатлари энергия хавфсизлигига катта ҳисса қўшиши мумкин. Тасаввур қилинг-а, агар дунёда ёқилғи ташишда бир кунлик кечикиш бўлса, жиддий муаммо юзага келади. Каспий гази алоҳида ўрин тутади, Марказий Осиё, шубҳасиз, сармоявий нуқтаи назардан жозибадор”, – деди у.
Дунёда электромобиллар сони ортиб бориши билан мисга бўлган эҳтиёж ҳам доимий равишда ошиб боради. Кейинги муаммо мис ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлади. «Қазақмис» корпорациясининг ташқи алоқалар ва ESG департаменти директори Телман Шуриев энергетика жараёнларида металлнинг роли ҳақида гапирди.
«Қазақмис» мисдан ташқари, асосан, олтин, кумуш, анъанавий кўмир қазиб олади. Албатта, энергетика саноатининг ривожланиши мис ишлаб чиқаришга боғлиқлигини биламиз. Аммо ишлаб чиқаришни кўпайтиришда муаммолар мавжуд. Қўшимча солиқлар ҳосилдорликни ошириш учун мўлжалланган, бундан ташқари, мис ишлаб чиқариш атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатишини эслатиб ўтаман. Акс ҳолда, миллиардлаб долларлик ишлаб чиқаришни мақсад қилмоқчимиз”, – деди у.
Халқаро солиқ ва инвестиция марказининг АҚШдаги “Энергия, ўсиш ва хавфсизлик” дастури бошқарувчи директори Ариэль Коэн бу борада Қозоғистон ташаббусларини қўллаб-қувватлашини билдирди.
“Хом ашё масаласида Қозоғистоннинг омади бор, дейишимиз мумкин. Катта нефть захиралари мавжуд, ишлаб чиқариш билан боғлиқ сиёсий муносабат мавжуд. Геологларнинг айтишича, Қозоғистоннинг эски тоғларида қимматбаҳо металлар заҳиралари бор. Ғарбий Европа ва АҚШ алоҳида қизиқиш билдирмоқда. Бироқ Қозоғистон учун қулай сармоявий муҳит яратиб, етказиб берувчи давлат сифатида эҳтиёткорлик билан ишлагани маъқул.
Яқинда Қозоғистон Ҳукумати атом электр станциясини қуришга қарор қилди. Бу жуда катта хавф. Қасим-Жомарт Тоқаевнинг тушунтиришича, махсус консорциум тузилади. Менга манзара ёқди. Энди мамлакат топган даромадни инфратузилмани ривожлантиришга сарфлаган маъқул”, – дея қўшимча қилди эксперт.
KAZENERGY уюшмаси раиси Мағзум Мирзағалиевнинг фикрича, нефть ва газ келажакда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмайди. Ва биз ушбу серияга металл маҳсулотларни киритишимиз мумкин.
“2060 йилга бориб металл ишлаб чиқариш даромади триллион долларга етиши мумкин. Аммо технология тез ривожланмоқда. Масалан, бундан 25 йил олдин биз ҳозиргидек яшаймиз деб ўйлаганмидик? Шунинг учун келажакда нима бўлишини олдиндан айтиш қийин”, – дея хулоса қилди у.
Қозоғистон Президенти БМТни қўллаб-қувватлашга чақирди
Форумнинг иккинчи куни ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев иштирокидаги ялпи мажлис билан бошланди. Президент Астана халқаро форуми доирасида яратилган мазкур мулоқот майдони энг долзарб глобал ва минтақавий муаммолар юзасидан фикр алмашишга хизмат қилишини таъкидлади.
Давлат раҳбарининг фикрича, тинчлик қутбланиши кучайиб, кўп томонлама халқаро институтлар нуфузи заифлашгани сари ўрта кучларнинг роли ортиб бормоқда.
“Катта давлатлар ўзаро рақобатга киришиб, келиша олмаса, ўрта кучлар кўпинча низони ҳал қилиш учун бўғин бўлади. Шу тариқа улар глобал ҳамкорлик пойдеворига ўз ҳиссасини қўшмоқда”, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Бундан ташқари, Қозоғистон узоқ йиллардан буён халқаро ҳамжамиятнинг нуфузли аъзоси сифатида ўз миссиясини бажариб келаётгани таъкидланди. Шу билан бирга, Давлат раҳбари форум иштирокчиларини қизиқтирган саволларга жавоб берди. Ялпи мажлис модератори, Berlin Global Dialogue раиси Ларс-Хендрик Рöллер Давлат раҳбаридан Қозоғистон минтақада қандай рол ўйнаши, ўрта кучлар позициясидан самаралироқ фойдаланиш борасида қандай муаммолар борлигини сўради.
“Ҳамкорликни чуқурлаштирсак, бу Қозоғистон ва Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатлари манфаатлари учун фойдали бўлади. Ҳозирги ҳолатни ўн йил олдинги ҳолат билан солиштириб бўлмайди, бутунлай бошқача. Бугун биз фаол ҳамкорликни ривожлантирмоқдамиз, кенг кўламли масалалар бўйича виртуал алоқа ўрнатилди. Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари тез-тез учрашиб, муаммоларни биргаликда ҳал қилади. Бу учрашувларнинг натижалари жуда кўп. Шундай қилиб, менинг жавобим аниқ. Сиёсий позицияларимиз стратегик мувозанатни мустаҳкамлашга қаратилган. Назаримда, Ўрта Осиёнинг жаҳон харитасидаги ўрни бошқача. Биз ушбу ўта муҳим минтақанинг салоҳиятини мустаҳкамлаш учун барча имкониятларни ишга соламиз.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотига келсак, мен уни кучайтириш керак, деб ҳисоблайман. Чунки унинг ўрнини босадиган ташкилот йўқ. БМТнинг камчиликлари кўп бўлса-да, бизда бошқа муқобил йўқ. Шу боис Қозоғистон БМТ ролини кучайтириш учун барча давлатлар билан бир хил позицияда ҳамкорлик қилиш ниятида. Минтақавий ва ўрта кучларнинг овози биринчи навбатда Хавфсизлик Кенгашида эшитилиши керак. Хавфсизлик Кенгаши ҳам ислоҳотга муҳтож. Биз келаси йили ўзининг 80 йиллигини нишонлайдиган Бирлашган Миллатлар Ташкилотини қўллаб-қувватлашимиз керак”, – дея жавоб берди эксперт саволига Қасим-Жомарт Тоқаев.
Савдо соҳасидаги муаммолар
Умуман олганда, форум фақат сиёсат мавзуси билан чекланмади. Жумладан, кун тартибида савдо ва транспорт йўлаклари муҳокама қилинди. Кўпчилик нафақат сўнгги пайтларда жадаллик касб этган Транскаспий йўлагига, балки ҳар бир давлатнинг ўзига хос логистикасига ҳам эътибор қаратди, таҳлил қилди ва ўз тажрибалари билан ўртоқлашди. Улардан бири Грузия Савдо-саноат палатаси директори Давид Апциаури.
“Бугунги инқироз шароитида пандемия оқибатларини бартараф эта олмаганимизни унутмаслигимиз керак. Ҳозир Украина ва Яқин Шарқда инқироз бор. Бу жаҳон сиёсати ва иқтисодиётининг асосий тамойилларини тубдан ўзгартирган "поликризис" деб номланган инқирозлар йиғиндисидир. Айниқса, алоқа нуқтаи назаридан дўстлик, транспорт ва барча турдаги хизматларга кучли таъсир қилади. Шундай қилиб, биз ҳозир энг яхши ечимларни қидирмоқдамиз. Иккита вариант бор: янги кун тартибини яратиш, янги моделларни яратиш ёки эскиларини модернизация қилиш”, – дейди эксперт.
Грузин спикерининг фикрича, энди фақат тижорат лойиҳаларига эътибор қаратган маъқул. Шу нуқтаи назардан қараганда, Ўрта йўлак – глобал ва минтақавий, кичик ўйинчилар – ишлаб чиқарувчилар, сотувчилар ва етказиб берувчиларнинг манфаатларини бирлаштириши мумкин. Жанубий ва Марказий Осиё давлатлари ҳозирги вақтда геосиёсий ва геоиқтисодий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга. Ўрта коридор тобора муҳим ва самарали бўлиб бормоқда. Яъни, келажакда Транскаспий йўналишининг аҳамияти ортиб боради.
