Қасим-Жомарт Тоқаев: Мақсадим — иқтисодиёт ва суверенитетни мустаҳкамлаш
ASTANА. Кazinform — Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев «Ана тілі» газетасига суҳбат берди.
— Ҳурматли Қасим-Жомарт Кемелули, ўтган йили «Egemen Qazaqstan» газетасига берган суҳбатингизда йил якунларини сарҳисоб қилиб, келгусида амалга ошириладиган ишларнинг устувор йўналишларини белгилаб берган эдингиз. Бундай суҳбатлар яхши анъанага айланиб бормоқда. Бу фуқароларимизга мамлакатимиз тараққиёти билан боғлиқ чора-тадбирларнинг аҳамиятини чуқур англаш имконини беради. Умид қиламанки, биз бугун мазмунли ва очиқ суҳбат қура оламиз. Биринчи савол: Ўтган йил Қозоғистон учун нимаси билан ўзига хос бўлди?
— Ўтган йили кўплаб муҳим воқеалар бўлиб ўтди, катта ишлар қилинди. Жумладан, барча ҳудудларда эскирган муҳандислик-коммунал инфратузилмани модернизация қилиш бўйича ишлар амалга оширилди. 18 миллион квадрат метр уй-жой фойдаланишга топширилди. 7 минг километр йўл қурилди ва таъмирланди. Алмати, Қизилўрда ва Чимкент аэропортларида янги йўловчи терминаллари ишга туширилди. Кончилик, нефт-кимё, металлургия тармоқларида йирик лойиҳалар амалга оширилди. Қайта ишлаш соҳаси жадал ривожлана бошлади. Унинг саноатдаги улуши ишлаб чиқариш соҳаси даражасига яқинлашмоқда.
27 миллион тоннага яқин ғалла етиштирган деҳқонларимиз муваффақияти сўнгги ўн йилдаги рекордни қайд этганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Ўтган йилги суҳбатимда 2024 йил Қозоғистон учун алоҳида муҳим йил бўлишини айтгандим. Аслида, шундай бўлди.
Мамлакатимиз учун оғир бўлса-да, тизимли иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириб, келгуси беш йиллик тараққиётимиз учун мустаҳкам пойдевор яратдик. Шу мақсадда кўплаб муҳим лойиҳа ва ташаббуслар амалга оширилди. Келгусида янада кенг қамровли ишлар амалга оширилади.
Қозоғистон — ижтимоий давлат. Шу боис ўтган йилдан бошлаб “Миллий жамғарма — болаларга” дастури бўйича тўловлар амалга оширила бошланди. Пенсиялар, нафақалар, стипендиялар, давлат хизматчиларининг маошлари ошди. Мамлакатимиз бўйлаб юзлаб янги мактаблар, болалар боғчалари, жисмоний тарбия ва аҳоли дам олиш масканлари қурилди. Ўндан ортиқ нуфузли хорижий таълим муассасаларининг филиаллари очилди. Фанни молиялаштириш ҳажми ошди, маданият ходимларига катта ёрдам кўрсатилмоқда. Оммавий спортни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилди. Буларнинг барчасини фуқароларнинг ижодий салоҳиятини юксалтиришга киритилган фойдали сармоя дейиш мумкин.
Ҳозирда дунё мисли кўрилмаган даражада мураккаб геосиёсий вазиятни бошидан кечирмоқда. Шунга қарамай, Қозоғистон тинчлик йўлида мулоқот ўрнатишда самарали рол ўйнайдиган давлат сифатида халқаро майдонда ўз мавқеини мустаҳкамлади. Бу ҳолат мамлакатимиз хавфсизлигини таъминлаш, иқтисодиётимизни барқарор ривожлантиришга хизмат қилади.
Умуман олганда, ўтган йил осон бўлмади, аслида қийин йил бўлди. Қозоғистонга ташқи омиллар таъсир кўрсатди, табиий офатлар ҳам режаларимизга таъсир қилди. Бироқ биз нафақат вазиятни назоратда ушлаб туриш, балки кенг қамровли ислоҳотларимизни давом эттиришга муваффақ бўлдик. Шундай қилиб, инновацион стратегия янада амалга оширилмоқда.
— Ўтган йилги табиий офат, яъни вилоятларнинг ярмидан кўп зарар кўрган вайронкор сув тошқинлари ҳақида гапирдингиз. Ўшанда сиз ваколатли органларга талофатнинг оқибатларини бартараф этиш бўйича аниқ топшириқ берган эдингиз. Ўшандан бери одамлар амалга оширилган улкан ишларга гувоҳ бўлиб келмоқда. Аммо тошқин пайтида тўпланган кўплаб муаммолар аниқланди. Ушбу табиий офатдан давлат қандай сабоқ олди?
— Ўтган йилги сув тошқинлари мамлакатимиз учун катта синов бўлди. Бундай даҳшатли сув тошқини Қозоғистонда ҳеч қачон бўлмаган. Давлат катта хавфнинг олдини олиш учун шошилинч чоралар кўрди. Одамлар зудлик билан хавфсиз жойларга эвакуация қилинди, улар учун вақтинчалик бошпана тайёрланди, моддий захиралардан фойдаланишга рухсат берилди. Табиий офат оқибатларини бартараф этиш учун нафақат Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, балки Ички ишлар ва Мудофаа вазирликлари, Миллий гвардия ва бошқа тузилмалар ходимлари, жами 63 мингга яқин киши сафарбар этилган. Бунинг шарофати билан биз кўплаб фуқароларнинг ҳаётини сақлаб қолдик. Энг муҳими — шу.
Бир юрт, бир халқ бўлиб жипслаша олсак, бу каби офатларни енгиб ўтишимиз мумкинлигини барчамиз англадик. Волонтёрлар ҳаракатининг катта салоҳиятини сув тошқинлари даврида кўрдик. Мамлакатнинг барча ҳудудларидан келган волонтёрлар қутқарувчиларга ёрдам беришди, инсонпарварлик ёрдамларини ташкил қилишди, жабрланганларга ёрдам кўрсатишди.
Сув тошқинларининг шиддати ҳақиқатан ҳам кучли эди: уйлар, йўллар, кўприклар, ижтимоий ва савдо объектлари зарар кўрди, бир қанча чорва моллари нобуд бўлди. Агар ўнлаб йиллар давомида тўғонлар, гидротехник иншоотлар қуришга тегишли эътибор берилганида эди, табиий офатнинг оқибатлари бу қадар оғир бўлмас эди. Буни тан олиш керак. Энди хатони тўғирлаб, бўшлиқни тўлдиришга киришдик. Парламентда янги Сув кодекси лойиҳаси кўриб чиқилмоқда. Сув ресурсларини бошқариш концепцияси ва унинг комплекс режаси тасдиқланди. Унда 2030 йилгача 40 дан ортиқ сув омбори қуриш, 37 та сув омборини янгилаш кўзда тутилган. Шунингдек, умумий узунлиги 14 минг километрдан ортиқ бўлган ирригация каналларини модернизация қилиш режалаштирилган.
Фавқулодда вазиятларни прогноз қилиш ва уларнинг олдини олиш тизимини модернизация қилиш бўйича кенг кўламли ишлар бошланди. Сув хўжалиги мутахассислари етишмаслигини бартараф этиш ва илмий изланишларни рағбатлантириш мақсадида Қозоқ миллий сув хўжалиги ва ирригация миллий университети ташкил этилди.
Ўтган йилнинг декабрь ойи бошида Саудия Арабистонида One Water Summit бўлиб ўтди. Қозоғистон ва Франция раислигида ўтказилган мазкур анжуманда мен қатнашдим ва сўзга чиқдим. У ерда мен сув билан боғлиқ офатларга чидамлиликни ошириш зарурлигини алоҳида таъкидладим. Аслида, халқаро ҳамжамият сув хавфсизлигини таъминлаш ва иқлим ўзгаришига қарши биргаликда курашиши керак. Қозоғистон бу масалага устувор аҳамият беради.
Оғир дамларда жамиятда тўпланиб қолган иллатлар фош бўлишини ҳаётнинг ўзи кўрсатмоқда. Лекин ҳар бир қийинчиликнинг яхши томони ҳам бор. Шунинг учун инқироз пайтида дод-вой қилмай, жиддий бўлиш керак. Биз долзарб масалалар бўйича тўғри қарор қабул қила олишимиз, ишнинг моҳиятини топа билишимиз даркор.
Кўпинча давлат хизматчилари ҳақида ноўрин танқид кўп айтилади. Бироқ, таққослашда ҳамма нарса кўринади. Айниқса, бошқа давлатлар билан солиштирганда. Биз коронавирус пандемиясидан тортиб то ҳозирги кунгача барча инқирозларни муваффақиятли енгиб чиқдик.
Баҳорги сув тошқинлари оқибатларини бартараф этиш бўйича кўрилган чора-тадбирлар давлат томонидан самарали фаолият юрита олишини кўрсатди. Бирорта жабрланган оила ёрдамсиз қолмади. Уй-жойлар қурилди, хонадонлар берилди, инфратузилма объектлари тикланди, сув тошқинларидан жабр кўрган барча аҳоли ва тадбиркорлик субъектларига товон пули тўланди. Буларнинг барчаси жуда қисқа вақт ичида амалга оширилди. Сув тошқинлари оқибатларини бартараф этишда йирик тадбиркорлик субъектлари вакилларининг ҳам ҳиссаси каттадир.
Бугунги нотинч дунёда техноген ва табиий офатлар кўпайиб бормоқда. Кўпгина давлатлар, жумладан, ривожланган давлатлар ҳам буларнинг барчасини енгишга тайёр эмас. Бунга 2024 йилда аниқ ишонч ҳосил қилдик. Албатта, ҳали қилинадиган ишлар кўп. Бироқ, фавқулодда вазиятларни бартараф этиш бўйича Қозоғистон бошқа мамлакатларга нисбатан кўп ишлар қилди.
Декабрь ойи охирида Озарбайжон авиакомпаниясининг самолёти Ақтау шаҳрида ҳалокатга учради. 38 киши ҳалок бўлди, улардан 6 нафари мамлакатимиз фуқароларидир. Жиддий жароҳат олганлар кўп. Бундай пайтда ҳар бир сония қадрлидир. Қутқарувчилар, шифокорлар, ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари юқори малака ва фуқаролик масъулиятини намоён этиб, тезкор ва ҳамжиҳатликда ҳаракат қилди. Шу заҳотиёқ яқин атрофдаги “Манғистау” ҳудудий электр тармоғи корхонаси ишчилари ёрдамга келди. Яқин атрофдаги аҳоли ҳам жабрланганларни қутқаришга ёрдам берган. Фуқароларимизнинг фидойилиги туфайли имкон қадар кўплаб инсонларнинг ҳаётини сақлаб қолдик. Мен қутқарув ишларида иштирок этган барчага самимий миннатдорчилигимни билдираман. Қозоқ халқининг табиий офат қурбонларига меҳр-шафқати ва ҳамжиҳатлиги фуқароларимизнинг қон топширишга кўп ошиқаётганида яққол намоён бўлди.
Қайд этишни истардимки, авиаҳалокат сабабларини аниқлаш учун Ҳукумат комиссияси тузилди. Шу билан бирга, 17 нафар халқаро эксперт таклиф этилди. Улар орасида Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти ва Давлатлараро авиация қўмитаси мутахассислари ҳам бор. Ҳукумат комиссияси барча маълумотлар ёзиб олинадиган махсус қурилмани самолётни ишлаб чиқарган мамлакат - Бразилияга юборишга қарор қилди. Ишончим комилки, бу қадам объектив ва холис терговни таъминлаш учун зарур бўлган ягона тўғри қарордир.
— Саудия Арабистонида бўлиб ўтган халқаро форумда иштирок этганингизни айтиб ўтдингиз. Умуман олганда, ўтган йили бундай жаҳон миқёсидаги кўплаб тадбирларда қатнашгансиз. Бу “Президент — профессионал дипломат, шунинг учун халқаро муаммоларга кўпроқ эътибор беради” деган гапларга сабаб бўлиб, ташқи сиёсатга эътибор қаратишингизга шама қилди. Ҳақиқатан ҳам шундайми?
— Қозоғистон ўзининг жойлашуви, иқтисодий салоҳияти ва ҳозирги геосиёсий ҳолатини ҳисобга олган ҳолда дунёнинг кўплаб давлатлари учун стратегик аҳамиятга эга давлат ҳисобланади. Биз билан дўстона муносабатлар ўрнатишдан нафақат анъанавий ҳамкорларимиз, балки Африка қитъасидаги давлатлар ҳам манфаатдор. Ғарбда ва бутун дунёда Қозоғистон ўрта держава деб аталади. Албатта, бу мақомнинг салмоғи ҳам оғир. Биз, аввало, халқаро майдонда ўз ҳаракатларимизга масъулият билан ёндашишимиз, замонамизнинг энг мураккаб масалаларига келганда конструктив позицияни эгаллашимиз керак. Шу боис Қозоғистон ҳамиша “бутун инсониятнинг умумий уйи”, ноёб ва умуминсоний тузилма ҳисобланган Бирлашган Миллатлар Ташкилотини қўллаб-қувватлаб келади.
Шу билан бирга, мен Давлат раҳбари сифатида ҳар куни ички сиёсат масалалари билан шуғулланаман. Бу — жуда муҳим иш. Шунинг учун менинг хизматимда ташқи сиёсат устувор йўналишга айланди, деган фикр нотўғридир.
Асосий мақсадим – давлатимизнинг иқтисодий салоҳияти, суверенитети, халқаро майдондаги мавқеини мустаҳкамлаш. Давлат раҳбари бўлганимдан бери қабул қилган қарорлар ва уларнинг турли оқибатлари учун тўлиқ жавобгарликни ўз зиммамга оламан. Мен бошқача ишлай олмайман ва ишлашлни хоҳламайман ҳам.
— Ниҳоят, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ҳақида сўз бўлган экан, кутилмаган савол беришга рухсат этингиз. Ижтимоий тармоқларда 2026 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотига раҳбарлик қилишингиз мумкинлиги ва шу муносабат билан мамлакатимизда муддатидан олдин президентлик сайлови бўлиб ўтиши ҳақида миш-мишлар тарқалмоқда. Бу миш-мишларга асос борми?
— Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ўринбосари ва Қуролсизланиш бўйича конференция Бош котиби сифатида қарийб уч йил давомида ушбу ташкилотнинг Женевадаги ваколатхонасига раҳбарлик қилдим. Халқаро жараёнларнинг нозик жиҳатлари бўйича катта тажрибага эга бўлдим. Менимча, бу етарли даражада деб ўйлайман. Мамлакатимизни ривожлантириш бўйича узоқ йилларга мўлжалланган улкан режаларим бор ва уларнинг барчасини амалга ошириш ниятидаман.
— Ўтган йили «Таза Қазақстан» экологик акцияси бошланди. Яхши ташаббус вилоят бўйлаб кенг тарқалди. «Таза Қазақстан» кўчаларни тозалашдан ҳам кенгроқ тушунча эканлигини таъкидладингиз. Бу борадаги ишлар қандай давом этади?
— «Таза Қазақстан» акцияси жамиятга экологик маданиятнинг янги талабларини жорий этиш ғоясидан келиб чиққан. Бу ташаббусни жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланаётгани менда катта таассурот қолдирди. Айниқса, ёшларга ўз миннатдорчилигимни билдираман. Қозоғистон фуқаролари бу шунчаки навбатдаги кампания эмас, илғор жамият қуришнинг мафкуравий платформаси эканини тушунди.
Табиат бойликларига, кундалик ҳаётимизга бефарқ муносабатда бўлишдек ёмон одатдан ниҳоят қутулишимиз керак. Тозаликни сақлаш, табиатни муҳофаза қилиш миллий ўзлигимизнинг ажралмас қисмига айланиши керак. Барча цивилизациялашган давлатлар бунга амал қилади.
Ушбу акцияда 3,8 миллионга яқин киши иштирок этди. 1,5 миллион тоннадан ортиқ чиқинди йиғилиб, 3,2 миллион тупдан ортиқ кўчат экилди. Бунинг ўзи фуқароларимиз юксак онгли эканлигини ва Қозоғистонни ўзгартиришга аниқ ҳисса қўшишга тайёр эканлигини кўрсатмайдими?
«Таза Қазақстан» лойиҳасини амалга ошириш учун биринчи навбатда ҳокимлар масъулдир. Тоза аҳоли пунктлари ҳаётнинг юқори сифатини кўрсатади. Ҳудудларга борганимда шаҳарлар қандай ободонлаштирилганига доим эътибор бераман. Шу билан бирга, «Таза Қазақстан» ғояси миллий мафкурамизнинг ўта муҳим қисмига айланиши кераклигини яна бир бор таъкидлайман.
— Жамиятда ягона вақт минтақаси ҳақида турли фикрлар мавжуд. Бу борада Парламент ва Ҳукумат ўртасида муҳокамалар олиб борилаётганидан ҳам хабаримиз бор. Бу ҳақда нима дейсиз?
— Албатта, вазиятдан хабардорман. Ҳукумат ўз қарорининг тўғрилигига ишончи комил ва Қозоғистон ҳам худди шу вақт зонасида бўлиши керак, деб ҳисоблайди. Вақтдан тўғри фойдаланиш бўйича Барселона декларациясида турли вақт зоналарини жорий қилишдан қочиш ва қиш ва ёз вақтлари ўртасида ўтиш зарурлиги қайд этилган. Бироқ, фуқароларимиз мурожаатлар билан чиқишмоқда. Ҳукумат қарори юзасидан очиқ муҳокамалар авж олди. Жамиятда қарама-қарши қарашларга сабаб бўлаётган бундай масалаларни диққат билан муҳокама қилиш керак, деб ўйлайман. Шу боис Парламентда олимлар, экспертлар, ҳудудлар вакиллари иштирокида жамоатчилик муҳокамаси бўлиб ўтди. Томонлар соат минтақасини ўзгартиришнинг мамлакат иқтисодиёти ва фуқаролар ҳаётига таъсири бўйича барча фикрларни инобатга олган ҳолда 1 мартга қадар кенг қамровли ўрганиш ўтказишга келишиб олдилар. Кейин махсус тавсиялар ишлаб чиқилади. Ишончим комилки, Парламент ва Ҳукумат бу масалани жиддий ўрганиб, умумий ва тўғри қарорга келади.
— Ўтган йилги суҳбатингизда “Мустақиллик ва қўшимча ваколатлар олмоқчи бўлган Ҳукумат хоҳлаганига эришди”, деган эдингиз. Лекин “олмоқнинг ҳам салмоғи бор”, дедингиз, уларга қўйиладиган талаблар ҳам кучайишини тушунишлари керак. Янги Ҳукумат тузилганига 11 ой бўлди. Менимча, бу баъзи хулосалар чиқариш учун етарли вақтдир. Вазирлар кабинети фаолиятидан кўнглингиз тўлдими?
— Ҳукуматнинг вазифаси иқтисодий ўсишни таъминлаш ва фуқаролар фаровонлигини оширишдан иборат. Умуман олганда, Вазирлар кабинети бу вазифани бажармоқда. Ўтган йили иқтисодиётни диверсификация қилиш, қайти ишлаш саноатини ривожлантириш, инфратузилмани модернизация қилиш каби йўналишларда амалга оширилган ишлар самараси ёмон эмас. Бироқ, ҳамма нарса мукаммал эмас, муаммолар ҳам бор.
Мен доимо вазирлардан самаралироқ ишлашни, қарор қабул қилишда дадил бўлишни талаб қиламан. Жамият Ҳукумат фаолиятига ҳам юқори талаблар қўяди. Бу мутлақо мантиқий ва нормал ҳолатдир. Шу боис Ҳукумат фаолияти ҳақиқий натижаларга қараб адолатли баҳоланади. Асосий кўрсаткич - бу фуқароларнинг ҳаёт сифати. Агар иқтисодий тараққиёт одамларнинг кундалик ҳаётига ижобий таъсир кўрсатмаса, уни шунчаки сўздаги муваффақият деб ҳисоблаш мумкин.
Тез орада Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилиши бўлиб ўтади. Ўшанда йилни сарҳисоб қиламиз, долзарб масалаларни муҳокама қиламиз, янги режалар тузамиз. 4 фоизлик иқтисодий ўсиш Қозоғистон учун етарли эмаслиги аниқ. Бу ҳақда хорижлик вакилларга ҳам айтяпман. Ҳукумат иқтисодий ривожланишни максимал даражада оширишнинг янги усулларини топиши керак.
— 2024 йилнинг ноябрида тенге курси бир долларга нисбатан 500 тенгедан ошди. Буни маълум бир психологик чегара деб аташ мумкин. Миллий валюта курсининг беқарорлигига турли бозор омиллари таъсир этиши аниқ. Бироқ, бундай молиявий ва пул-кредит сиёсати қанчалик ўринли? Бу ҳолат иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишга тўсқинлик қилмайдими?
— Қозоғистон жаҳон иқтисодиётининг ажралмас қисми бўлгани учун тенгега ташқи омиллар таъсири муқаррар. Доллар курсининг кучайиши ривожланаётган мамлакатлар валюталарига босим ўтказмоқда. Агар диққат билан қарайдиган бўлсак, кўплаб мамлакатлар валюталари ноябрь ойидан анча олдин заифлаша бошлаган. Тенге курси узоқ вақт давомида барқарорлигича қолмоқда.
Валюта курсимизни қўлда ушлаб туриш амалиётидан воз кечганимизга бир қанча вақт бўлди. Биз бозор омилларидан келиб чиққан ҳолда эркин курсни шакллантириш йўлини танладик. Тенгени мустаҳкамлаш учун мамлакатимизнинг олтин-валюта захираларини сарфлаш ноўрин, деб ҳисоблайман. Айрим бозор билан боғлиқ тузилмалар тенге курсини бошқариладиган қилиш бўйича таклифлар киритмоқда. Миллий банк ва Ҳукумат буларнинг барчасини синчиклаб кўриб чиқмоқда. Масалани ўрганиб чиққач, бу борадаги позициямизни ўзгартиришимиз керакми, деган саволга жавоб аниқ бўлади. Асосий мақсад – иқтисодиёт барқарорлиги ва самарадорлигини таъминлаш, реал секторни фаол ривожлантириш, меҳнат унумдорлигини ошириш, кўпроқ доимий иш ўринлари яратиш.
Очиғини айтсам, иқтисодчи раҳбарларнинг ҳозирги фаолиятини ўртача деб баҳолайман. Улар халқаро молия институтлари тилида чиройли гапиришади, лекин ҳақиқий самарали ишлар оз. Ҳозир ҳудудлардаги вазиятни, иқтисодиётнинг амалда қандай ишлашини яхши биладиган, яъни ишлаган, маҳаллий шароитдан хабардор мутахассислар керак. Ўтган йилнинг 17 декабрь куни Бош вазир Олжас Бектенов билан учрашганимизда бу масалани муҳокама қилган эдик.
— Бу йил январ воқеасига 3 йил тўлди. Ўшандан бери кўп нарса айтилди. Ўзингиз ҳам бу масалага батафсил изоҳла. Ўтган йилги суҳбатда ҳам айтиб ўтгансиз. Бу масалага оид қийин саволларга қайта-қайта жавоб бериш осон эмас. Бироқ, биз бу мавзудан қочиб қутула олмаймиз. Мамлакат ичида январь воқеаси сири тўлиқ очилмаган деган фикр бор. Бунга нима дейсиз? Бундай фожиа яна такрорланмаслиги учун нималар қилиш керак?
— Январь воқеаларидан уч йил ўтиб, кўпчилик фуқароларимиз мамлакатимизда содир бўлган бундай мисли кўрилмаган ғалаёнлар кенг тарқалган ижтимоий адолатсизлик, сиёсий турғунлик, шунингдек, безориларнинг ҳаддан ташқари такаббурлиги, уларнинг халқ ва давлат тақдирига бефарқлиги сабаб бўлганига тўлиқ амин бўлди. Афсуски, бу жаҳон тарихида одатий ҳолдир. Ўйлайманки, бундай ҳолатлар Қозоғистондаги воқеалардан олдин ҳам бўлган, бундан кейин ҳам бўлади, деб ўйлайман.
Январь воқеалари ҳақида турли фаразларга тўла миш-мишлар мавжуд. Қолаверса, маълум бир сиёсий ҳисоб ва нохолис позицияга эга бўлган айрим шахслар маълумотларни бузиб, фуқароларнинг кайфиятини ўз манфаати йўлида ўзгартиришга уринмоқда. Тартиб ўрнатиш ва вазиятни барқарорлаштириш бўйича қатъий чоралар кўрган ҳолда, мен ваколатли органларга январь ойида юз берган воқеа ҳолатларини тўлиқ ва холис ўрганишни топширдим. Тергов очиқ тарзда олиб борилди. Жиноятчилар жазоланди. Парламентда узоқ-яқин тарихимизда мисли кўрилмаган махсус эшитув бўлиб ўтди.
Биринчи Парламент эшитуви январ воқеаларидан уч ой ўтиб, иккинчиси эса бир йил ўтиб бўлиб ўтди. Эшитувда нафақат давлат идоралари вакиллари, балки ҳуқуқ фаоллари ҳам сўзга чиқди. Турли фикрлар очиқ айтилди, ноқулай саволлар берилди. Буларнинг барчаси тўғридан-тўғри эфирга узатилиб, мамлакатимиз ва хорижий давлатларнинг оммавий ахборот воситалари ушбу жараён ҳақида ёзиш учун рақобатлашди. Ҳокимият одамлар онгида ҳеч қандай шубҳа қолдирмасликдан манфаатдор бўлгани учун бу қадамни онгли равишда ташлади.
Январь воқеалари ҳақида гап кетганда, ўша кунларда машиналар шикастлангани, дўконлар талон-тарож қилингани, безорилар давлат биноларини эгаллаб олгани, аскарлар калтаклангани, қурол-яроғ ўғирлангани, аёллар зўрланганини ҳамма эслаши керак. Масъулиятсиз сиёсатчиларнинг ёлғон маълумотлар тарқатиб, давлатчилигимиз чинакам таҳдид остида қолган паллани халқ хотирасидан ўчириб ташлашга уринишига йўл қўймаслигимиз керак. Шукурки, кўпчилик гуручдан курмакни ажрата олади. Давлатимиз устуни ана шундай очиқкўнгил, қалби кенг инсонлардир.
Бир нарса аниқ: агар биз тартибсизликларни бошлаган ва давлат тўнтаришини уюштирган одамларни тўхтатиш учун зудлик билан ва қатъий чоралар кўрмаганимизда, Қозоғистон бугун бутунлай бошқача, мустақиллиги ва суверенитети анча чекланган давлатга айланган бўларди.
Халқнинг бирлиги туфайли бу оғир синовдан муваффақиятли ўтдик. Шубҳасиз, барчамиз январь воқеаларидан катта сабоқ олдик. Биринчидан, мамлакатдаги ҳокимият жипслаша олиши, икки томонлама ҳокимиятга ҳеч қачон йўл қўйилмаслиги керак. Иккинчидан, Президент “Худонинг ердаги сояси” эмас, балки давлатни бошқариш учун маълум муддатга сайланган менежердир. Учинчидан, юқори давлат лавозимларига номзодлар, жумладан, хавфсизлик кучлари бошлиқлари ҳам диққат билан танланиши керак. Улар Ватанимиз Қозоғистон Республикасига содиқ бўлишлари керак. Энг муҳими, “Қонун ва интизом” тамойилига амал қилиш, имкон қадар юрт бирлигини сақлаш, имкон қадар адолат тамойилини қарор топтириш зарур. Бу тамойилга қарши чиқаётганлар “демократик қадриятлар” ниқоби остида жамиятда низо келтириб чиқаришга, пировардида қозоқ давлатчилигини барбод қилишга уринаётгани аниқ. Бунга йўл қўйиш мумкин эмас. Қонун устуворлиги – демократиянинг энг юксак чўққиси. Бу мақсадга эришиш осон эмас.
— Сиз “Адолатли Қозоғистон” қураётганингизни айтдингиз. Умуман адолатни қандай тушунасиз? Сизнингча, ислоҳотларнинг пировард маъноси нимада? Адолатли Қозоғистон ҳамма учун ижтимоий тенгликни англатадими ёки адолатли рақобатга йўл очадими?
— Аввало, шуни таъкидлаш жоизки, адолат барча мамлакатларда, ҳамма замонларда ҳам халқнинг хоҳиш-иродаси бўлиб келган. Бу Қозоғистонга ҳам тегишлидир. Юқорида айтганимдек, фожиали воқеага қадар бизда адолат жуда паст бўлганлиги рост.
Адолат — ҳаммани тенг қилиш дегани эмас. Мамлакат бойлигини адолатли тақсимлаш ҳақидаги менинг позициям мулк эгаларини мулкдан маҳрум қилиш орқали активларни қайта тақсимлашни англатмайди. Биз ички низолар ва тартибсизликлар тарқалишига олиб келадиган йўлдан бормаймиз. Бинобарин, ўтмишда айрим кишиларга ноҳақ берилган устуворлик ва имтиёзларни бекор қилиш, ноқонуний йўллар билан олинган мулкларни давлатга қайтариш — популистик қадам эмас, балки Қозоғистонни адолат тамойилига асосланган модернизация қилиш стратегиясидир.
Адолатли давлат ҳуқуқий давлатдир. Унда барча фуқаролар қонун олдида тенг бўлади, қонунлар, қоидалар ва меъёрларга қатъий амал қилган ҳолда умуминсоний имкониятлардан тўлиқ фойдалана олади. Дарвоқе, ноқонуний йўллар билан олинган маблағлар ва бошқа активларни қайтариш бўйича олиб борилган ишлар натижасида 2022 йилдан буён давлат ғазнасига 2 триллион тенгедан (4,1 миллиард доллар) ортиқ маблағ тушди. Бу маблағ мактаблар ва муҳим инфратузилма объектларини қуришга, бошқа ижтимоий мажбуриятларни бажаришга сарфланмоқда. Адолат дегани шу эмасми?
— Биринчи Президентимиз фаолиятига, юрт олдидаги тарихий хизматларига адолатли баҳо бериш зарурлигини бир неча бор таъкидлагансиз. Жамоатчилик аста-секин бундай позициянинг мақсадга мувофиқлигини тушуна бошлади. Умуман, Нурсултон Абишули билан тез-тез мулоқот қиласизми?
- Ҳар бир даврнинг яхши ва қоронғу томонлари бор. Янги тарихимизда яна кўп ёрқин лаҳзалар бўлди. Бу — ҳақиқат. Нисбатан қисқа муддатда давлатчилигимизнинг мустаҳкам пойдевори шакллантирилди, ҳокимият институтлари барпо этилди, янги пойтахтимиз барпо этилди, чегараларимиз белгиланиб, ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланди. Кўплаб давлатлар билан самарали алоқалар ўрнатилиб, иқтисодиётга хорижий сармоя жалб этилди. Бу муваффақиятларнинг барчасини инкор этиш нотўғри бўлар эди. Агар биз адолатли давлат қурмоқчи бўлсак, тарихга, унинг яратилишига ҳисса қўшган фуқароларга адолатли муносабатда бўлишимиз керак. Буларнинг барчаси, пировардида, миллат келажаги учун зарурдир. Агар биз ўтмишни ўйлай олмасак, уни адолатли ва ҳалол баҳолай олмасак, ишонч билан олға интилмаймиз. Сиёсий вазият туфайли ўз тарихингизни бузиб кўрсата олмайсиз. Ҳатто мамлакат тарихини нолдан қайта ёзиш ҳам хавфлидир.
Албатта, Нурсултон Назарбоев мамлакат бошқарувини ушлаб турган узоқ йиллар давомида камчиликлар бўлган. Лекин ҳеч нарса қилмаган одамгина хато қилмайди. Айтиш керакки, у истеъфога чиққан бўлса-да, Хавфсизлик Кенгашига раислик қилган даврда сиёсий одоб-ахлоқни сақламасди. Буни ҳам айтиб ўтиш жоиз. У мунтазам равишда Бош вазир, Миллий банк раиси, вазирлар, ҳокимларни йиғилишларга таклиф қилар эди. Бундан нафақат ўз фуқароларимиз, балки чет эл раҳбарлари, дипломатлар ҳам ҳайратда қолди. Ҳатто “Назарбоев лавозимини тарк этганидан кейин ҳам кўтарилди, энди президент унга бўйсунди”, деган ҳазил ҳам бор эди. Ва, аслида, бу ҳазил қиладиган ҳолат эмас эди.
Бу ҳолат қўш ҳокимият ҳақидаги миш-мишларнинг кучайишига олиб келди. Мулозимлар ҳам идорама-идорага югуриб, кимнинг вазифасини бажараётганини билмай юрарди. Энг ёмони, айрим мансабдор шахслар бу бемаъни ҳолатни “Елбасы институти Президент ҳокимиятидан юқори бўлиши керак” дея қонуний асослашга уриндилар. Нурсултон Назарбоевнинг 2021 йил ноябрида Астана клуби йиғилишида 92 ёшли Махатхир Моҳамадни мисол қилиб, Ақўрдага қайтиши мумкинлиги ҳақидаги баёноти ва собиқ президентнинг ўша йилнинг декабрь ойида Санкт-Петербургда бўлиб ўтган МДҲ саммитидаги иштироки, ҳақиқий ҳокимият инқирозига олиб келган асосий воқеалар деб ҳисоблаш мумкин. Бунинг олдидан маҳаллий сиёсатшунос унга провокацион мактуб йўллаб, “Елбасынинг олтин даври”ни тиклаш учун дадил чоралар кўришга чақирди.
Бироқ, ҳозир Нурсултон Назарбоевнинг Қозоғистонга қўшган тарихий хизматларини оқилона баҳолаш ва муносиб баҳо бериш вақти келди. Мен Президент сифатида давлат манфаатларини йўлга қўйишга, юрт бирлигини ҳамма нарсадан устун қўйишга мажбурман.
Сизнинг саволингизга келсак, биз ҳозирда ҳар ойда бир марта телефонда гаплашамиз.
— Жамоатчилик биринчи президентнинг яқинда Москвага ташрифи ва Владимир Путин билан учрашишини ҳар хил қабул қилди. Ҳокимиятдан кетганидан беш йил ўтиб, бундай учрашув ақлга сиғмас экани айтилди. Яқин кунларда Қозоғистонда президентлик сайлови бўлиб ўтиши ҳақида ҳам тахминлар бор эди. Бундай учрашув кимга керак ва нима учун, ким ташаббускори бўлган? Сизнинг фикрингизни билсак.
— Менимча, Нурсултон Назарбоев ва Владимир Путиннинг декабрдаги учрашуви ўтган йилги иккинчи учрашув бўлди. Куз бошидаги биринчи учрашув оммавий ахборот воситаларида тилга олинмаган. Эҳтимол, улар эски дўстлар ва ҳамкасблар сифатида учрашишган ва уларнинг умумий гаплашадиган гаплари бор эди. Бундай учрашувлар одатда Нурсултон Абишули ташаббуси билан ўтказилади. Бу унинг учун жуда кўп нарсани англатади. Нурсултон Абишули собиқ Қозоғистон ССР Вазирлар Кенгаши раиси, партия етакчиси ва суверен Қозоғистон президенти сифатида Кремль билан яқин маънавий-сиёсий алоқаларга эга эканлигини унутмаслик керак. У Москвада кўп вақт ўтказди, кўплаб хизмат сафарларида бўлди, съезд ва пленумларда қатнашди, хизмат сафарларида ҳам, расмий сафарларда ҳам бўлди.
— “Қонун ва интизом” тамойили ҳақида тез-тез гапирасиз. Баъзилар буни жамият учун "тузоқ" деб билишади. Бунга нима дейсиз?
— “Қонун ва интизом” тамойили фақат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи соҳа учун мўлжалланган, деб ўйлаш нотўғри бўлади. Мен бу тамойилни чуқурроқ тушунаман. “Қонун ва интизом” давлат қурилишининг асосий тамойилидир. Шу билан бирга, жазо чораларини қўллаш орқали жамият устидан оммавий назорат ўрнатиш ҳақида гапирмаяпмиз. “Қонун ва интизом” тамойили, аслида, баркамол демократик давлатнинг устуни, ҳуқуқий давлатнинг пойдеворидир. Агар биз “қонун ва интизом”га итоат қилмасак, қонун нормаларини ҳурмат қилмасак, адолатли Қозоғистонни яратиб, уни гуллаб-яшнаган давлатга айлантира олмаймиз.
Шундай экан, бизнинг вазифамиз ушбу тамойилни мамлакатимиз қадриятлари тизимига тўлиқ сингдириб, уни халқ ўзига хослиги ва жамият ҳаётининг ажралмас қисмига айлантиришдан иборат. “Қонун ва интизом”ни мустаҳкам ўрнатиш учун кўп вақт ва куч кераклигини тушунаман. Бунинг сабаби, ҳамма ҳам бу тамойилга қатъий риоя қилишга ва уни ҳаёт тарзига айлантиришга ҳали тайёр эмас. Аммо қатъиятли одам охир-оқибат ўз мақсадига эришади.
— Талғардаги жиноий ҳодиса мамлакатда катта шов-шувга сабаб бўлди. Жамоатчилик бу ҳолат юзасидан фикрингизни билишни хоҳлайди.
— Такрор айтаман, мамлакатимизда “Қонун ва интизом” тамойили мустаҳкам ўрнатилиши керак. Мен Талғар воқеасидан олдин эълон қилинган Мурожаатимда ҳуқуқ-тартибот идораларидан жиноятчилик ва қароқчилик илдизини бартараф этишни талаб қилгандим.
Январь воқеалари пайтидаги оммавий тартибсизликлар жиноий гуруҳлар томонидан содир этилганини унутмаслик керак. Давлат сўнгги икки йил ичида уюшган жиноятчиликка қарши муросасиз кураш олиб боришга қодирлигини яққол намоён этди. Ўта хавфли жиноий гуруҳлар фош этилиб, ҳибсга олинмоқда. Уларнинг шериклари ва молиялаштириш манбалари ҳам аниқланмоқда. Ўтган йили 246 нафар шахс жиноий жавобгарликка тортилган. Жумладан, уюшган жиноий гуруҳларнинг 30 нафар етакчиси ҳам бор. Бу иш менинг алоҳида назоратим остидадир.
Талғардаги воқеадан кейин ҳуқуқ-тартибот идоралари барча зарур чораларни кўрди. Гумонланувчилар қўлга олинди. Тергов ишлари якунланиш арафасида. Тез орада бу иш бўйича суд бўлиб ўтади. Мазкур ҳодиса юзасидан ваколатли органлар томонидан кўрилган барча чоралар қонун талабларига тўлиқ мос келади. Қолганлари эса шунчаки қуруқ гаплар ва салбий ниятли айрим гуруҳларнинг бу ҳолатга сиёсий тус бериш истагидир. Бунга йўл қўйиб бўлмайди.
Ушбу ҳодисага алоқадор фуқароларга нисбатан қуйидаги масалани эслатиб ўтмоқчиман. Қозоқ халқи хориждан келган ватандошларини қучоқ очиб, “қондошим” деб кутиб олди. Тарихий ватанига қайтганлар Қозоғистон қонунларига қатъий риоя қилишлари, жамоат тартибини сақлашлари, ноқонуний хатти-ҳаракатлардан сақланишлари керак. Улар олдин ўзлари яшаган давлатдаги ҳокимиятнинг талабларини бажариб, бундай ишлар қилишмади-ку?!
— Ўтган йили қонунчиликка кўплаб янгиликлар киритилди. Қабул қилинган қонунлардан қайси бири энг муҳим деб ҳисоблайсиз?
— Аҳамиятсиз қонун йўқ, барча қонунлар муҳимдир. Саволингизга жавобан ўзимнинг Мурожаатларимда ва Миллий қурултой йиғилишларида ташаббускор бўлган ва илгари сурган бир қатор қонунларни алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман. Бу қонунлар жамоатчилик вакиллари ва экспертларнинг фаол иштирокида ишлаб чиқилгани боис муҳим аҳамиятга эга. Бунинг ўзиёқ қонунчиликни такомиллаштиришда давлат ва фуқаролик жамияти самарали ҳамкорликни йўлга қўйиши мумкинлигини кўрсатади. Масалан, аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, болалар хавфсизлигини таъминлашга қаратилган қонун қабул қилинди. Бу ҳужжат, тўғридан-тўғри айтганда, уйдаги зўравонлик каби шармандали хатти-ҳаракатларнинг илдизини йўқ қилишга қаратилган. Аёллар ва болаларга нисбатан ҳар қандай зўравонлик содир этганларга нисбатан жазо кучайтирилди. Бундан ташқари, ёш болаларни ўлдирган ёки зўрлаган ҳар бир киши умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинади. Вояга етмаганларни таҳқирлаган ва масхара қилганлар энди маъмурий жавобгарликка тортилади. Ушбу талаб биринчи марта қонуний равишда тасдиқланди.
“Келешек” деб номланган ягона ихтиёрий жамғарма тизимининг қонунчилик базасини яратиш бўйича катта ишлар амалга оширилди. У ерда йиғилган пулни Қозоғистон ва хориждаги коллеж ва университетларда ўқиш, уй-жой сотиб олиш учун ишлатиш мумкин.
Фуқароларнинг кредит олиб, қарздор бўлиб қолишининг олдини олишга қаратилган қонун қабул қилинди. Шунга кўра, 90 кундан ортиқ муддатдан бери қарзини тўлай олмаган фуқароларга нотижорат кредитлари бериш тақиқланди. Одамлар ўзларини кредит олишни ҳам тақиқлашлари мумкин. Тиббиёт ходимларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш чоралари кучайтирилди, уларга берилаётган ижтимоий кафолатлар такомиллаштирилди. Болалар ва ёшлар ўртасида ҳақиқий эпидемияга айланган вайпни сотиш ва тарқатиш тақиқланди.
Гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариш учун жазо кучаймоқда. Бундай жиноятларни содир этганлар 15 йилдан 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Гиёҳванд моддаларни маълум жойга яширган курьерлар, агар биринчи марта бундай жиноят содир этаётган бўлса ва қилмишларининг оқибатлари оғир бўлмаса, 5 йилдан 8 йилгача озодликдан маҳрум этилади.
Қимор ўйинларига қарамликка қарши курашиш тўғрисидаги қонун кучга кирди. Ҳужжат букмекерлик конторлари ва тотализаторлар томонидан рекламани сезиларли даражада чеклаб қўйди, вояга етмаганларни қимор ўйинларига жалб қилганлик учун маъмурий жавобгарлик белгиланди, исмлари қарздорларнинг ягона рўйхатига киритилган шахсларнинг қимор ўйинларини ўтказиши тақиқланди. Бу чора-тадбирлар кўплаб оилаларни бузган, одамларни жиноят ва ўз жонига қасд қилишга ундаган қимор ўйинларининг тарқалишига қарши курашишга қаратилган.
Қонунчиликдаги яна бир муҳим янгилик — безорилик ва вандализмга йўл қўйган, шунингдек, бировнинг мулкига қасддан зарар етказган шахсларга нисбатан жазо чоралари кучайтирилди. Буларнинг барчаси жамоат тартибини таъминлаш, қонунга итоаткор фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш нуқтаи назаридан муҳим аҳамиятга эга. Шу билан бирга, қонун ҳужжатларига киритилган ўзгартишлар натижасида 2025 йил 1 июлдан бошлаб жиноят, маъмурий ва фуқаролик ишлари бўйича учта мустақил кассация судлари иш бошлайди. Шундай қилиб, фуқаролар давлат органлари томонидан бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишлари мумкин.
Ўтган йили кўплаб муҳим қонунчилик ташаббуслари ҳаётга татбиқ этилди. Аммо шуни тушуниш керакки, қонунларни қабул қилиш фақат ишнинг бошланишидир, бу қонунларни амалда татбиқ этиш муҳимроқдир. Шу билан бирга, ҳуқуқий талаблар жамият талабига жавоб берсагина сақланади. Шу боис жорий йилда ҳам инсоннинг орзу-умид ва манфаатлари, мамлакатимиз тараққиётининг устувор йўналишларидан келиб чиққан ҳолда ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш борасидаги ишларни давом эттирамиз.
— Ислоҳотлар давом этишини қайта-қайта айтдингиз. Қишлоқ хўжалиги ходимларининг биринчи форумида мамлакатимизни янада модернизация қилиш бўйича янги ташаббуслар кўтарилиши, қарорлар қабул қилинишини таъкидладингиз. Бу қандай ташаббуслар? Сиёсий ислоҳотлар давом этадими?
— Ўтган беш йил давомида амалга оширилган ислоҳотлар фуқароларимизнинг туб талаблари ва давлатнинг узоқ муддатли манфаатларидан келиб чиққан ҳолда пухта ўйланган стратегиядир. У ҳеч қандай сиёсий асосга эга эмас.
Катта сиёсий ислоҳотлар якунланди. Буларнинг барчаси жамиятда кенг муҳокама қилинди ва пировардида жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланди. Бунинг шарофати билан барча йирик сиёсий институтлар янада очиқ ва самарали бўлди, ҳокимият тармоқлари ўртасида ўзаро тийиб туриш ва мувозанат тизими мустаҳкамланди, энг муҳими, фуқароларнинг сиёсий ҳаётда фаол иштирок этиш имкониятлари сезиларли даражада ошди.
2022 йил июнь ойида бўлиб ўтган референдум натижасида Конституция моддаларининг учдан бир қисми янгиланганини алоҳида таъкидламоқчиман. Бунинг ўзи ислоҳот қанчалик кенг кўламли эканини кўрсатади. Ҳозирда кўплаб ислоҳотлар амалиётга татбиқ этилмоқда. Йўналишимиз аниқ, мақсадимиз маълум. Шунга кўра, дастлабки натижалар ҳам мавжуд. Лекин ислоҳот доимий жараёндир. Жамиятда ҳақиқий талаб бўлса, янги ислоҳотлар ривожланади. Ислоҳотлар мамлакат тараққиётининг ажралмас қисми бўлган ва шундай бўлиб қолади.
Халқимизга Мурожаатимни эълон қилар эканман, мамлакатимизни янада ривожлантириш йўлида янги ташаббусларни илгари сураман. Миллий қурултой йиғилишларида асосий эътиборни фуқароларни ўйлантираётган долзарб масалаларга қаратаман. Бу йил ҳам худди шундай бўлади.
— Қозоғистонни парламенти бошқаруви тизимига ўтказиш учун туб ислоҳот тайёрланаётгани ҳақида маълумот тарқалди. Ҳақиқатан ҳам шундайми?
– Албатта, парламент бошқаруви тизими ҳам фаолият юритиш ҳуқуқига эга. Бу тизим Европа ва ҳатто Осиёнинг қатор мамлакатларида яхши йўлга қўйилган ва чуқур илдиз отган. Аммо ҳокимят учун универсал формула йўқ. Сиёсий тизимни танлашда ҳар бир давлат ўз тарихи, миллий ўзига хослиги ва сиёсий тажрибасига таянади. Ходимларим жаҳон тажрибасини синчиклаб ўрганмоқда. Парламент бошқарув тизими постсовет мамлакатларида унчалик муваффақиятли бўлмаганига қўшиласиз деб ўйлайман. Грузиядаги сўнгги воқеалар бу фикрга аниқ далил бўла олади.
Ҳукуматнинг сиёсий тизимини танлаш алоҳида масъулиятли қарордир. Бундай қарорлар фақат миллий референдумда қабул қилиниши керак, кичик бир гуруҳ одамларнинг шахсий йиғилишида эмас. Ишончим комилки, менинг “Кучли президент – Таъсирга эга Парламент – Ҳисоб берадиган Ҳукумат” концепциям Қозоғистон сиёсий тизими учун энг мос концепциядир. Лекин уни тўлиқ амалга ошириш учун ҳали кўп иш қилишимиз керак. Президентлик бошқарув тизими Қозоғистон учун ҳозир ҳам, яқин келажакда ҳам энг мақбул ёндашув, деб ҳисоблайман.
Мамлакатимизнинг барқарор ривожланишига зарар етказувчи қарорлар қабул қилишга на сиз, на мен ҳақлимиз. Бу масалада хатоликка йўл қўйиб бўлмайди. Пировардида, Конституцияга киритилган барча ўзгартиришлар, Парламент ислоҳоти, қишлоқ, туман ва шаҳар ҳокимларининг сайланиши, Миллий қурултойнинг ташкил этилиши, энг муҳими, қонун устуворлигига устувор аҳамият қаратилиши, буларнинг барчаси сиёсий турғунликка учрамаслик учун ишончли кафолатдир.
— Мамлакатимизда навбатдан ташқари парламент сайловлари бўладими? Ҳозир бу ҳақда тез-тез гапирилмоқда.
— Бундай башоратлар борлигини биламан. Менимча, бу маълумот қасддан тарқатилмоқда. Мамлакатимизда янги Ҳукумат иш бошлаши биланоқ унинг истеъфоси ҳақида гап кетмоқда. Парламент ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Ўйлайманки, Парламент депутатлари фуқаролик ва сиёсий масъулиятни намоён этиб, яхши иш олиб бормоқда. Ҳукумат эса ўзгаришга мойил тузилмадир. Унинг таркиби турли ҳолатларга, жумладан, «Amanat» партияси ва Парламентдаги бошқа партияларнинг позициясига қараб ўзгариши мумкин.
Назаримда, Парламент сайловларини муддатидан олдин ўтказишга ҳозирча асос йўқ. Сайлов қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда ўтказилади. Парламент ўзига белгиланган муддатда ишлаш ҳуқуқига эга. Ҳукумат тасдиқланган дастур ва режалар асосида иш олиб бориб, ижобий натижаларга эришиш устида ишламоқда. Стратегик мақсад – барқарор ижтимоий-иқтисодий ривожланишни таъминлаш, мамлакатимизнинг минтақадаги етакчи мавқеини мустаҳкамлашдан иборат.
— Ҳар ким ўзининг шахсий аҳволи билан боғлиқ масалаларга кўпроқ эътибор беради. Яқин келажакда фуқароларнинг талаб ва истакларига мос келадиган қандай лойиҳалар амалга оширилади?
— Иқтисодиётни ривожлантириш борасида амалга ошираётган барча ислоҳот ва чора-тадбирларимиз фуқаролар фаровонлигини ошириш, ҳаёт сифатини оширишга қаратилган. Бошқа мақсад йўқ, бу Ҳукуматнинг энг муҳим вазифасидир.
Эслатиб ўтамиз, ўтган йилнинг ёзида 2029 йилгача бўлган миллий инфратузилма режаси қабул қилинган эди. Унда умумий инвестиция ҳажми 40 триллион тенгедан ортиқ бўлган 200 дан ортиқ лойиҳани амалга ошириш кўзда тутилган.
Жорий йилда узунлиги 836 километр бўлган “Дўстлик-Мўйинти” темир йўлининг иккинчи линияси қуриб битказилади. Ушбу лойиҳа мамлакатнинг транспорт ва транзит инфратузилмасини тубдан ўзгартиради. Бу йўналишдаги темир йўлнинг юк ташиш ҳажми 5 баробар ортади, контейнер поездлари эса юкларни аввалгидан анча тез етказиб беради. Таъкидлаш жоизки, бундай йирик лойиҳа ўзимизнинг лойиҳачи, муҳандис ва қурувчиларимиз томонидан биринчи марта амалга оширилмоқда. Алмати вокзалини айланиб ўтувчи темир йўл қурилиши ҳам якунланади. Мазкур лойиҳа Алмати темир йўл узелидаги юкламани сезиларли даражада камайтиради ва юкларни етказиб бериш муддатини қисқартиради. Йўловчи ташиш сифатини ошириш мақсадида вагонларни такомиллаштириш давом эттирилади. Жорий йилда энергетика соҳасида умумий қуввати 600 мегаваттдан ортиқ йирик лойиҳаларни амалга ошириш режалаштирилган. “Яшил энергия” сектори ҳам жадал ривожланади. Хорижий инвесторлар билан шамол, қуёш, гидроэлектр станцияларини қуриш бўйича келишувларимиз бор.
Тенгиз конини кенгайтириш лойиҳасининг қурилиши якунланмоқда. Нефтни қайта ишлаш, нефть-кимё, нефть ва газ саноатини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Хусусан, Ақтау битум заводининг ишлаб чиқариш қуввати ортади. Талдиқорған-Ушарал магистрал газ қувури, Жанаўзен-Ақтау газ қувурининг тўртинчи линияси, шунингдек, Атирау вилоятида автоматлаштирилган газ тақсимлаш станцияси ишга туширилади.
Машинасозлик саноатини ривожлантириш борасидаги ишлар ҳам давом эттирилади. Дунёга машҳур брендларга тегишли автомобилларни йиғиш учун янги ишлаб чиқариш қувватлари ишга туширилади. Қостанайда ички ёнув двигателлари учун чўян қуймалар ва рессорнинг бутловчи қисмлари ишлаб чиқарила бошлайди.
Ўйлайманки, Миллий жамғарма маблағлари иқтисодий тараққиётга сезиларли туртки берадиган йирик инфратузилма объектларини барпо этишга сарфланиши мумкин ва керак. Бу жамғарма пулни хорижий молия институтларида сақлаш учун эмас, балки мана шундай мақсадларга сарфлаш учун ташкил қилинмаганмиди?!
Давлат томонидан уй-жой қурилиши соҳасини янада ривожлантириш, уй-жойларни арзонроқ қилиш чоралари кўрилмоқда. Навбатдаги фуқароларни ижарага бериладиган уй-жой билан таъминлаш бўйича тегишли ишлар давом эттирилади. 2029 йилга бориб ҳар йили 10 минг киши бундай уй-жойдан фойдаланиши режалаштирилган. Мен яқинда уй-жой сиёсатини ўзгартириш тўғрисидаги қонунни имзоладим. «Отбасы банк” уй-жойга муҳтож фуқароларни “бир дарча” тамойили бўйича рўйхатга олиш ва уй-жой ажратишни амалга оширувчи тўлақонли ривожланиш институтига айланади.
Ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Қишлоқ соғлиқни сақлаш тизимини модернизация қилиш миллий лойиҳаси доирасида қишлоқларда тиббиёт муассасалари қурилиши давом эттирилади. Мамлакатимизда 460 минг ўқувчига мўлжалланган 217 та қулай мактаб қуриш режалаштирилган. Улардан 105 тасининг қурилиши якунланди. Мақсадимиз – авария ҳолатидаги ва уч сменада ишлайдиган мактаблар масаласини, шунингдек, ўринлар етишмаслиги муаммосини тўлиқ ҳал этишдир.
Бир ой аввал 2025-2027 йилларга мўлжалланган Республика бюджети қабул қилинган эди. Ҳужжатда ижтимоий эътибор асосий устувор йўналиш сифатида сақланиб қолди. Бу соғлиқни сақлаш, таълим ва ижтимоий эҳтиёжлар учун жуда катта маблағ билан таъминлайди.
— Рақамлаштириш ва сунъий интеллектни жорий қилмасдан туриб, аҳолининг ҳаёт сифатини яхшилаш мумкин эмаслиги аллақачон аён бўлди. Мамлакатимиз келажакда бу соҳада қандай ишларни амалга ошириши мумкин?
— Фуқароларимиз давлат хизматларини рақамлаштиришнинг афзалликларини яхши билади. Электрон ҳукумат веб-сайтида мавжуд хизматлар рўйхати доимий равишда янгиланиб борилади. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти рейтингида Қозоғистон Е-governmentни ривожлантириш бўйича дунёда 24-ўринни эгаллади. Бу яхши натижа, лекин биз тўхтаб қолмаслигимиз керак. Кўрсаткичларни иложи борича яхшилаш лозим. Мен буни Ҳукуматга тез-тез айтаман. Бундан ташқари, мамлакатдаги банклар ҳам одамларнинг кундалик ҳаётини сезиларли даражада соддалаштириш учун ўзларининг рақамли экотизимларини қурмоқдалар.
Қозоғистондан экспорт қилинаётган IТ-хизматлар сони ортиб бораётгани қувонарлидир. Аstana Hub муваффақиятли ишламоқда. Ушбу технопарк бир ярим мингдан ортиқ компанияни бирлаштирган. Уларнинг учдан бир қисми хорижий компаниялардир. Шундай қилиб, мамлакатимиз глобал рақамли кўчманчилар учун қулай давлатга айланмоқда.
Қозоғистон Евроосиёдаги энг йирик рақамли марказлардан бирига айланиши мумкин. Бунинг учун бизда тўлиқ имкониятлар мавжуд. Бунинг учун сунъий интеллект технологияларини ишлаб чиқиш керак. Истиқболли лойиҳалар аллақачон мавжуд. Масалан, қозоқ тилининг KazLLM номли рақамли тил моделининг биринчи версияси яратилди. Бу — қозоқ тилида фикрлаш, таҳлил қилиш ва мулоқот қила оладиган сунъий интеллект. Бу борадаги ишлар давом эттирилади.
Йил охиригача сунъий интеллект халқаро маркази Alem.AI очилади. Бу марказ сармоя жалб этувчи, жаҳон тажрибаси, инновацияларни жорий этувчи масканга айланиши керак.
Шуни ҳисобга олиш керакки, сунъий интеллект яқин йилларда жуда тез ривожланиб, одамларнинг ҳаёт ҳақидаги тушунчасини ва ҳатто турмуш тарзини тубдан ўзгартиради. Ақлли машиналар, яъни одамлардан ўн баробар ақлли роботлар пайдо бўладиган кун узоқ эмас. Бундан ташқари, бу роботларда эмпатия, яъни ҳис-туйғуларни ҳис қилиш ва ифодалаш каби инсоний фазилатлар бўлади.
Ёшларга мактаб, коллеж ва олий таълим муассасаларида сунъий интеллект технологияларидан фойдаланишни ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Ўтган йили Google компаниясининг сунъий интеллект бўйича курслари мамлакат бўйлаб 15 та университетда жорий этилган эди. Ушбу соҳада мутахассислар тайёрлаш бўйича махсус дастур ишлаб чиқиш масаласи ишлаб чиқилмоқда (AI-Sana).
Нейрон тармоқларнинг фойдалари жуда катта бўлса-да, хавф-хатарлар ҳам мавжуд. Мисол учун, фирибгарлар инсон овозини яратиш ва тақлид қилиш учун фотосуратлар ва видеолардан фойдаланадилар. Шу боис кўплаб давлатлар сунъий интеллект технологияларидан фойдаланиш кўламини қонунчилик йўли билан тартибга солишни бошладилар.
Депутатларимиз ҳам сунъий интеллект тўғрисидаги қонунни ишлаб чиқиш ташаббуси билан чиқдилар. Бу муҳим ишни эҳтиёткорлик билан ва пухта бажариш керак. Сунъий интеллектдан масъулият билан фойдаланиш тамойилларини ишлаб чиқиш ва унинг ахлоқий масалаларини ҳар томонлама кўриб чиқиш керак. Аммо бу соҳани тартибга солишда асосий эътибор сунъий интеллектни ривожлантиришга қаратилиши керак, уни чеклаш эмас. Бу технологияларнинг кенг жорий этилиши улкан имкониятларни очиб беради. Уни нотўғри ишларга эмас, яхшиликка ишлатиш керак.
— Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш масаласига алоҳида эътибор қаратасиз. Сиз инвесторлар ва тадбиркорлар билан учрашасиз. Мамлакатимизда тадбиркорлик ривожидан кўнглингиз тўладими?
— Инвестиция ва ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, тадбиркорлик ташаббусларини қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор қаратаман. Кузги Мурожаатимда бу борада Ҳукуматга аниқ топшириқлар берган эдим. Биз ўтган йилнинг апрель ойида тадбиркорларга қулай шарт-шароит яратиш мақсадида бизнес юритишга оид қонунни қабул қилдик. Биз ҳозир давлат назорати тизимини тартибга соляпмиз. Ҳуқуқбузарликларни аввалгидек текшириш ўрнига, уларнинг олдини олишга кўпроқ эътибор қаратилмоқда. “Бошидан тартибга солиш” ёндашуви жорий этилмоқда. Айрим иқтисодий жиноятлар декриминаллаштирилди, 29 турдаги иқтисодий жиноятлар учун озодликдан маҳрум қилиш жазосини қўллаш тақиқланди. Буларнинг барчаси тадбиркорлар манфаатини кўзлаб амалга оширилди.
Давлат кичик ва ўрта бизнесни субсидиялар, имтиёзли кредитлар, кафолатланган кредитлар орқали қўллаб-қувватламоқда. Мамлакат иқтисодиётида кичик ва ўрта бизнеснинг улуши муттасил ортиб бормоқда. Бугунги кунда ушбу бизнес вакиллари 4,3 миллион кишини, яъни барча ишлайдиган фуқароларнинг деярли ярмини иш билан таъминламоқда. Шу боис тадбиркорлик ташаббуслари мамлакатимиз иқтисодиётининг асосий ҳаракатлантирувчи кучига айланиб бормоқда, деб ишонч билан айтиш мумкин.
Давлат ҳам йирик бизнесни ривожлантиришдан манфаатдор. Бундай тадбиркорларда ижтимоий масъулият ҳисси кучли, маҳаллий ҳамжамият билан узоқ муддатли ҳамкорлик алоқаларини ўрнатиш истаги бор. Бу қувончли ҳолатдир. Давлат ва бизнеснинг интеграциялашуви орқали кўплаб ижтимоий муаммолар ҳал этилмоқда.
Қозоғистонда ўз ишига янги технологияларни жорий этувчи, илғор фикрли тадбиркорларнинг янги авлоди етишиб чиқди. Бундай тадбиркорлар жаҳон миқёсида ҳам рақобатлаша олади. Хорижий тадбиркорларнинг Қозоғистонда ўз ваколатхоналарини очаётгани ҳам қувонарлидир. Бу ҳолат ички бозорга халқаро тус бериш, ҳалол рақобатни кучайтириш, иқтисодиётни диверсификация қилишга хизмат қилмоқда. Бу борада Ҳукумат ҳузурида ташкил этилган Инвестиция штаби “ягона дарча” тамойили асосида фаолият юритиб, қарорлар қабул қилиб, ўзига юкланган вазифаларни тўлиқ бажараётганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Давлатимиз томонидан сармоявий муҳитни яхшилаш борасида амалга оширилаётган ишлар ўз самарасини бермоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Осиё ва Тинч океани учун иқтисодий ва ижтимоий комиссияси яқинда инвестициялар бўйича ҳисоботини эълон қилди. Унда Қозоғистон 2024 йилда янги лойиҳаларга 15,7 миллиард доллар тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб қилганини кўрсатади. Бу ўтган йилга нисбатан 88 фоизга кўпдир. Биз Шимолий ва Марказий Осиёда энг юқори кўрсаткичга эришмоқдамиз. Минтақадаги хорижий сармоянинг қарийб учдан икки қисми ёки 63 фоизи Қозоғистон ҳиссасига тўғри келади.
Келгусида бизнес вакиллари ва инвесторлар билан учрашишда давом этаман. Уларнинг ижодий ташаббусларини қўллаб-қувватлайман. Ҳукуматдан ҳам, барча давлат органларидан ҳам шуни талаб қиламан, яъни бизнесни эшитиш, у билан ҳамжиҳатликда ишлаш, истиқболли лойиҳаларга сармоя киритаётган тадбиркор ва инвесторларни қўллаб-қувватлаш. Бизнесга ҳеч қандай босим бўлмаслиги керак. Биз мансабдор шахслар ва ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимларини бундай қилмишлари учун жазолаяпмиз ва келгусида ҳам уларни жавобгарликка тортамиз. Тадбиркорлар эса фирибгарлик қилмаслиги, қонун доирасида ишлаши керак.
— Жамиятда коррупция ҳақида тез-тез гапирилади. Бунга қарши фаол кураш олиб борилаётганини кўрамиз. Умуман, мансабдор шахсларнинг ҳибсга олингани ҳақидаги турли хабарлар мамлакатда коррупция авж олгандек таассурот қолдиради. Ҳақиқатан ҳам шундайми?
— Коррупцияга қарши тизимли курашиш жуда зарур вазифадир. Бунга ҳеч қандай шубҳа йўқ. Давлат нафақат коррупция билан боғлиқ ҳуқуқбузарликларни аниқлаш, балки коррупциянинг олдини олиш бўйича ҳам иш олиб бормоқда.
Қозоғистон коррупцияга қарши курашда энг илғор халқаро стандартларга, жумладан, Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти томонидан жорий этилаётган талабларга амал қилади. Бу жуда юқори стандарт ва биз бунга жавоб беришимиз керак. Қолаверса, коррупцияга қарши курашиш учун масъул бўлган муассасалар раҳбарларига ташвиқот билан шуғулланмасдан, жиддий қарорлар қабул қилишлари кераклигини доимо айтиб тураман. Чунки ҳар бир қарор ортида инсон тақдири ётади.
Мансабдор шахсларнинг ҳибсга олингани ҳақидаги маълумотларнинг тез-тез эълон қилиниши ҳокимиятнинг обрўсига бир қадар доғ туширган бўлса-да, бу давлатнинг очиқ фаолият юритаётганидан далолат беради. Аммо бундай қадам ташланмасдан туриб, “Ҳуқуқ ва интизом” тамойилларига асосланган адолатли давлатни барпо этиб бўлмайди.
— Қозоғистон ва Россия ўртасида азалдан иқтисодий, маданий-гуманитар соҳаларда яқин алоқалар мавжуд. Ўтган йилнинг ноябрь ойида Россия Федерацияси Президенти Владимир Путин Қозоғистонга давлат ташрифи билан келган эди. Бу ташриф мамлакатимизда ҳам, хорижда ҳам диққат билан кузатилди. Музокаралар натижасини қандай баҳолайсиз?
— Россия Президенти билан музокаралар жуда мазмунли бўлди. Савдо-иқтисодиёт, транспорт-логистика, энергетика, маданият, таълим ва бошқа соҳалардаги ҳамкорликни ҳар томонлама муҳокама қилдик. Россия Ҳукумати аъзоларининг деярли ярмининг Астанага келиши Қозоғистоннинг Россия учун юксак стратегик аҳамиятини кўрсатади.
Музокаралар натижаси ҳақида кўп нарса ёзилди ва айтилди. Албатта, баъзи нарсалар оммавий ахборот воситаларига етиб бормади. Биз Владимир Путин билан тўрт соат давомида норасмий суҳбатлашдик. Ушбу учрашув икки томонлама ҳамкорликни янада мустаҳкамлаш имконини берди. Суҳбат чоғида халқаро масалалар бўйича ҳам ўзаро англашувимиз мустаҳкамланди. Мен Қозоғистоннинг кўп томонлама сиёсатининг моҳиятини очиқ айтдим ва Россия билан стратегик шериклик ва иттифоқчилик муносабатларини ривожлантиришга қатъий содиқлигимизни билдирдим.
Президент Путин — тажрибали давлат арбоби. У Қозоғистоннинг ўзига хослигини ва унинг Марказий Осиё минтақасидаги энг йирик иқтисодиётга эга давлат сифатидаги аҳамиятини тушунади. Шу боис Россия мамлакатимиз билан савдо-иқтисодий ва сармоявий алоқаларни мустаҳкамлаш борасида фаол иш олиб бормоқда. Бошқача бўлиши мумкин эмас. Бунинг сабаби шундаки, икки давлатни қуруқликдаги энг узун узлуксиз чегара боғлайди.
Владимир Путиннинг энг кўп хорижий сафарларини мамлакатимизга қилгани, яъни Қозоғистонга 33 марта ташриф буюргани ҳам кўп нарсадан далолат беради. Қолаверса, телефонда гаплашамиз, халқаро форумларда учрашамиз. Қисқаси, биз доимо алоқадамиз.
Буларнинг барчаси Қозоғистон учун ҳам, Россия учун ҳам зарур. Зеро, бу икки давлат асосий рол ўйнайдиган Евроосиё маконида барқарорликни таъминлаш учун зарур.
— Атом энергетикаси бўйича референдум чоғида оммавий ахборот воситалари билан суҳбатда АЭС қурилишига илғор технологияларга эга хорижий компаниялар жалб этилишини айтдингиз. Халқаро консорциум тузилиши керак эди. Ҳукумат қайси компанияларга устуворлик беришини аниқладими?
— Бу масала Владимир Путиннинг Астанага ташрифи чоғида ҳам муҳокама қилинган эди. Биз Қозоғистон томони лойиҳа буюртмачиси сифатида Консорциумда бош оператор бўлишига келишиб олдик. Лойиҳада хорижда атом электр станцияларини қуриш бўйича катта тажриба ва тажрибага эга “Росатом” компанияси иштирок этиши мумкинлиги маълум қилинди. Шунингдек, Хитойнинг фуқаролик ядровий иншоотларини қуриш борасидаги улкан ютуқларини ҳисобга олиб, ушбу мамлакат компанияси билан музокаралар олиб борилмоқда. Лойиҳага бошқа мамлакатлар, жумладан, Ғарб давлатларининг корпорациялари ҳам қизиқиш билдирмоқда.
Бу йил танлов маросимлари ўтказилади. Кейин Ҳукумат якуний қарорни қабул қилади. Қозоғистонга кучли атом электр станцияси кераклиги аниқ, мен бунга аминман. Қолаверса, яқин келажакда иккинчи ёки ҳатто учинчи атом электр станциясини қуришимиз мумкинлигини ҳам инкор этмайман. Атом саноати аллақачон энергия тақчиллигига дуч келаётган иқтисодиётимизга катта туртки беради. Қозоғистон атом энергетикаси ривожланган давлатга айланиши керак, деб ҳисоблайман. Унинг келажаги буюкдир.
— Хитой Халқ Республикаси Раиси Си Цзиньпиннинг мамлакатимизга давлат ташрифи ўтган йилнинг яна бир муҳим воқеаси бўлди. Музокараларнинг асосий натижалари қандай? Оммавий ахборот воситаларида сиз ва Раис Си икки давлат ҳукуматлари олдига савдо айланмасини икки баравар оширишни мақсад қилиб қўйганингиз ҳақида хабар берди. Бу эришиш мумкин бўлган мақсадми?
— Хитой Халқ Республикаси Раиси Си Цзиньпин мамлакатимизни яхши билишини, қозоқ халқига ҳурмат билан қарашини алоҳида таъкидлаш жоиз. Икки томонлама муносабатлар, минтақавий ва халқаро вазият билан боғлиқ барча масалалар юзасидан қизғин суҳбатлашдик. Қарашлар тўқнашуви йўқ. Қозоғистон Хитой учун жуда муҳим стратегик шерикдир. Тез ва ҳар томонлама ривожланиб бораётган Қозоғистон-Хитой ҳамкорлиги амалда абадий стратегик шериклик даражасига кўтарилди. Бу, шубҳасиз, Қозоғистон манфаатларига тўғри келади.
Раис Си Цзиньпин Қозоғистонга давлат ташрифи чоғида Хитой ҳеч қачон мамлакатимизга зарар етказмаслигини, суверенитетимиз ва мустақиллигимизни ҳар томонлама қўллаб-қувватлашини таъкидлади. Бу — жуда муҳим баёнот.
2023 йилда Қозоғистон ва Хитой ўртасида ўзаро визасиз режим ўрнатилди. Янги ташаббус икки халқ ўртасидаги муносабатларни ривожлантириш, дўстликни мустаҳкамлашга ижобий таъсир кўрсатмоқда. Қозоғистон фуқаролари Хитойни янгича кўришни ва унинг технологик гигантга айланганини англай бошладилар. Хитой халқи ҳам ватандошларимизга дўстона муносабатда бўлмоқда.
Хитой билан ҳар томонлама ҳамкорликни янада ривожлантириш Қозоғистон дипломатиясининг муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Бу давлат Қозоғистоннинг асосий савдо шериги ва иқтисодиётимизга энг йирик инвесторлардан бири ҳисобланади. Ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини икки баробар ошириш учун барча имкониятлар мавжуд. Энг муҳими, ҳар икки давлат раҳбарларининг сиёсий иродаси етарли. Шундай экан, бу мақсадга эришиш жуда мумкин.
Олий даражадаги мулоқот 2025 йилда ҳам давом этади. Президент Си Цзиньпин “Марказий Осиё-ХХР” саммитида иштирок этиши режалаштирилган. Унинг Қозоғистонга бўлажак ташрифи, шу йилнинг кузида Хитойда бўлиб ўтадиган музокаралар мамлакатларимиз ўртасидаги кўп қиррали ҳамкорликни янада мустаҳкамлашга хизмат қилади, деб ўйлайман.
— Декабрь ойи бошида Дональд Трамп билан телефонда гаплашгансиз. Сўнгги ойларда экспертлар унинг Оқ уйга иккинчи марта қайтиши Америка сиёсати ва дунёдаги вазиятга қандай таъсир қилиши ҳақида турли фикрларни билдиришди. Шу нуқтаи назардан, яқин йилларда Қозоғистон-Америка муносабатлари қандай ривожланади, деб ўйлайсиз? Бунга АҚШнинг Хитой ва Россия билан мураккаб муносабатлари таъсир қилмаяптими?
— Ҳа, мен Президент Дональд Трамп билан мазмунли ва самимий суҳбатлашдим. Ишонч билан айта оламанки, у Қозоғистонга АҚШнинг муҳим стратегик ҳамкори сифатида қарайди. Ишчи муносабатларни юқори даражада сақлашга келишиб олдик. Трамп ва унинг жамоаси янги истиқболларни ўрнатиш ва халқаро сиёсатга янгича ёндашувларни жорий этиш билан банд. Буларнинг барчаси дунёдаги вазиятга таъсир қилиши аниқ.
Мен 1990 йилларнинг ўрталаридан Қозоғистон-Америка муносабатларини мустаҳкамлашда иштирок этаман. Ўзаро интеграцияни мустаҳкамлашнинг сўнгги ўттиз йиллик фаолияти давомида устувор йўналишлар бўйича ягона позиция шакллантирилди: савдо-иқтисодий, сармоявий ҳамкорлик, ядро қуролини тарқатмаслик, хавфсизлик. Бу масалалар, шунингдек, Оқ уйнинг янги раҳбарияти билан биргаликда амалга оширадиган ишимизнинг асосий мавзуси бўлади.
Телефон орқали мулоқот чоғида Дональд Трамп Украинадаги ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш бўйича фикримизни сўради. Бу мен учун янги мавзу эмас. Чунки 2024 йилда кўплаб давлат раҳбарлари, халқаро ташкилотлар мендан бу ҳақда сўрашган. Ўзига хос вазият юзага келмоқда: Россия ҳарбий жиҳатдан енгилмайди, Украина эса Ғарб иттифоқчилари ёрдамида урушдан омон қолишга ёки ҳеч бўлмаганда ютқазмасликка умид қилмоқда. Шунинг учун мен бу масала ниҳоятда мураккаб, унинг ечими зиддиятли икки давлат раҳбарларининг хоҳиш-иродасига, қолаверса, жаҳон державаси етакчиси сифатида Трампнинг ўзига боғлиқлигини айтдим. Қозоғистон ҳарбий ҳаракатлар бошланганидан бери Украинада тинчлик ўрнатиш учун музокаралар ўтказишга чақириб келаётганини таъкидладим.
Шуни алоҳида таъкидлашим керакки, биз ҳеч қаерда воситачи бўлишни сўрамаймиз ёки бунга интилмаймиз. Қозоғистоннинг халқаро майдондаги салоҳияти ва имкониятларидан келиб чиқиб ҳаракат қиламиз. Лекин биз халқаро муаммоларни ҳал қилишда ёрдам беришга доим тайёрмиз. Албатта, халқаро майдондаги мураккаб вазият айрим давлатлар билан савдо ва сиёсий муносабатларимизга совуқ таъсир кўрсатмоқда. Шунинг учун биз ташқи тенденцияларнинг салбий таъсирини минималлаштиришга ҳаракат қилмоқдамиз. Қозоғистон барча манфаатдор давлатлар билан ўзаро манфаатли прагматик муносабатлар ўрнатиш ниятида.
— Туркий давлатлар ўртасидаги ҳамкорлик кўлами муттасил кенгаймоқда. Ўтган йили Қозоғистон Туркий давлатлар ташкилотига раис сифатида қардош давлатлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашга катта ҳисса қўшди. Туркий дунёнинг келажакдаги интеграциясида Қозоғистон қандай рол ўйнайди, деб ўйлайсиз?
— Қозоғистон Туркий давлатлар ташкилотининг ибтидосида бор эди. Ушбу ташкилотга аъзо давлатлар бизнинг қўшниларимиз ва муҳим геосиёсий ҳамкорларимиздир.
Раислик даврида сиёсий, савдо-иқтисодий, транспорт-логистика ва маданий-гуманитар соҳалардаги ҳамкорликни кенгайтиришга алоҳида эътибор қаратдик. Биз бир қанча йирик лойиҳаларни амалга оширдик, 80 дан ортиқ тадбирлар ташкил этиб, сезиларли натижаларга эришдик. Астана шаҳрида V Бутунжаҳон кўчманчилар ўйинлари бўлиб ўтди. Таълим муассасалари ва илмий тузилмалар, ижодкор зиёлилар вакиллари ўртасида яқин алоқалар ўрнатилган. 2021 йилда туркий дунёнинг маънавий пойтахти деб эълон қилинган қадимий Туркистон шаҳри халқларимиз дўстлигини мустаҳкамлашда алоҳида ўрин тутади.
Сўнгги 10 йил ичида Туркий давлатлар ташкилотига аъзо давлатлар ўртасидаги алмашинув сезиларли даражада ошди. 2024 йилда ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 45 миллиард доллардан ошди. Мамлакатларимиз Транскаспий халқаро транспорт йўналишида муҳим ўрин тутади. Биз энергетика, саноат, қишлоқ хўжалиги ва рақамлаштириш соҳаларида интеграцияни кучайтириш ниятидамиз.
Қозоғистон ушбу ташкилотга раис сифатида «TURKTIME!» шиорини таклиф қилди. Ушбу аббревиатура муносабатларнинг саккизта устувор йўналишини англатади: анъаналар (Traditions), унификация (Unification), ислоҳотлар (Reforms), билим (Knowledge), ишонч (Trust), инвестициялар (Investments), медиация (Mediation) ва энергия (Energy). Бу устуворликлар нафақат Туркий давлатлар ташкилоти, балки бутун туркий дунё томонидан қизиқиш билан кутиб олинди. Қозоғистон туркий дунёни бирлаштиришга қаратилган барча бунёдкорлик ташаббусларини қўллаб-қувватлайди, шунингдек, Россиянинг “Олтой – туркийларнинг олтин бешиги” концепциясини олқишлайди. Мамлакатимиз бундан кейин ҳам туркий халқлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш, бой муштарак тарихий ва маданий меросимизни тарғиб этишга ўз ҳиссасини қўшади.
— Сиз аввалроқ хорижлик экспертлар ва дипломатлар Қозоғистонни ўрта держава деб аташга киришганини айтдингиз. Ўрта державалар қандай рол ўйнайди ва бу мақомга эга Қозоғистон нима қилиши мумкин?
— Бу борада ўз фикримни мамлакат ичида ҳам, хорижда ҳам билдирганман. Халқаро муносабатлар тизими ҳозирда орқага кетмоқда, ҳатто ҳалокатга учради дейиш ҳам мумкин. Беқарорлик кучайди, йирик давлатлар ўртасида ўзаро айбловлар кенг тарқалди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгаши кучсиз бўлиб қолди. Кўпгина давлатлар, жумладан, Қозоғистон ҳам бу оғир халқаро вазиятдан хавотирда. Бу — асосли хавотир. Чунки мавжуд вазият ўша мамлакатларнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий ривожланишига имкон бермаяпти.
Бугун адолатли дунёга талаб катта. Шу нуқтаи назардан, мен ўрта державалар халқаро ишонч инқирози ва масъулиятли глобал етакчилар етишмаслигини бартараф этишда муҳим рол ўйнаши мумкинлигига ишонаман.
Ўрта державалар ўз саъй-ҳаракатларини бирлаштириб, зиддиятли геосиёсий марказлар ўртасида янги ва кучлироқ бўғинга айланиши мумкин. Бу халқаро можароларнинг қизғинлигини пасайтиради. Ишончим комилки, бу ўрта державалар учун айнан шундай.
– Бу йил биз Буюк Ғалабанинг юбилей санасини нишонлаймиз. Кўпгина давлатлар қатори бу сана ҳам Қозоғистон учун катта рамзий аҳамиятга эга. Бу борада қандай тадбирлар режалаштирилган?
— Бу йилги давлат тадбирлари орасида Буюк Ғалабанинг 80 йиллиги алоҳида ўрин тутади. Қозоғистонликлар нацизм устидан ғалаба қозонишга катта ҳисса қўшдилар. Боболаримиз ва оталаримиз барча жабҳаларда фидокорона курашганлар. Қолаверса, Қозоғистон армияни қурол-яроғ, саноат маҳсулотлари, озиқ-овқат билан таъминлашда муҳим рол ўйнаган ишончли фронт орти бўлди.
Атирауда бўлиб ўтган Миллий қурултой йиғилишида Ғалабанинг юбилейини нишонлашга тайёргарлик кўриш зарурлиги ҳақида гапирган эдим. Ўша пайтда мен эълон қилган ташаббуслар аллақачон амалга оширилган. Масалан, “Айбин” орденининг учта даражаси машҳур қаҳрамонларимиз Сағадат Нурмағамбетов, Бауржан Момишули ва Раҳимжан Қошқарбаев номи билан аталган. Қозоғистон Ҳаво ҳужумидан мудофаа кучларининг 604-ҳаво базасига машҳур учувчи, икки карра Совет Иттифоқи Қаҳрамони Сергей Луганский номи берилган. Алия Молдағулова, Маншук Маметова, Хиуаз Доспановаларнинг унутилмас жасоратлари албатта ёдимизда қолади.
Ғалабани нишонлаш режаси кўплаб тадбирларни ўз ичига олади. Улардан энг муҳими Астанадаги ҳарбий параддир. Уруш ва фронт орти фахрийлари эъзозланади, ҳеч ким бефарқ қолмайди. Концертлар ва кўргазмалар ўтказилади, ҳужжатли фильмлар ва дастурлар суратга олинади, тарихий китоблар ва фотоалбомлар нашр этилади. Аскарларимизнинг номларини халқ хотирасида сақлаш бўйича илмий-тадқиқот ишлари давом эттирилади. Тантанали тадбирлар рўйхатидан Б.Момишули таваллудининг 115 йиллиги, М.Ғабдуллиннинг 110 йиллиги, А.Молдағулованинг 100 йиллик юбилейлари ўрин олган.
Ишонаманки, бу йилги Ғалаба байрами ҳеч бир Қозоғистон фуқаросини бефарқ қолдирмайди. Зеро, айтиш мумкинки, юртимизда мудҳиш уруш оқибатларини бошдан кечирмаган оила йўқ. Урушда ҳалок бўлганларни хотирлаш, қаҳрамонларимиз руҳини эъзозлаш, юрт тинчлиги ва осойишталигини сақлаш барчамизнинг умумий бурчимиздир.
— Яна бир долзарб масала бор. Сўнгги пайтларда қозоқ тилининг қўлланиш доираси сезиларли даражада кенгайди. Давлат тилини мукаммал биладиган фуқаролар сони ортиб бормоқда. Демак, қозоқ тилига талаб ортиб бормоқда. Қолаверса, чет элликларнинг ҳам тилимизни ўрганишга қизиқиши ортиб бормоқда. Қозоқ тилининг жамиятдаги ролини янада ошириш учун нима қилиш керак, деб ўйлайсиз?
— Ҳа, сиз ҳақсиз. Қозоқ тилининг рақобатбардошлиги, уни ўрганишга бўлган қизиқиш жадал ўсиб бормоқда. Энг муҳими, қозоқ тилини билиш модага айланган, ёшларимиз уни пухта эгаллашга интилмоқда. Давлат тили фуқароларнинг ўсиб-улғайишига, касб-ҳунар эгаллашига йўл очадиган муҳим омил сифатида қаралади. Мамлакатимиз бизнес вакиллари ўзларининг маркетинг кампанияларини қозоқ тилли истеъмолчилар талабидан келиб чиқиб олиб борадилар. Буларнинг барчаси давлатимиз томонидан ўта эҳтиёткорлик талаб этувчи, сиёсий аҳамиятга эга бўлган бу борадаги сиёсат самарали амалга оширилаётганидан далолат беради.
Дарвоқе, дунёда 7000 дан ортиқ тиллар мавжуд. Улардан уч мингдан ортиқ тиллар йўқолиб кетиш хавфи остида. Қозоқ тили бу гуруҳга кирмайди. Она тилимиз 2024 йилда дунёда энг кўп сўзлашувчи тиллар орасида 79-ўринни эгаллади. Айни вақтда, мураккаб ва зиддиятли совет даврида она тилимизни жаҳон лингвистик харитасидан йўқ бўлиб кетишдан асраб қолган зиёлилар, шоир ва ёзувчилар, журналист ва олимлар, ўқитувчи ва маданият арбоблари, қишлоқ меҳнаткашлари, яъни барча ватанпарвар юртдошларимиз меҳнатини қадрлашимиз керак.
Бундан ҳам юқори натижаларга эришиш учун фан ва таълим соҳасидаги инфратузилмани модернизация қилиш, мактаблар ва бошқа таълим муассасаларида қозоқ тилини ўқитиш тизимини такомиллаштириш, шунингдек, ўқитувчиларнинг мавқеини ошириш масаласини ҳал этиш зарур. “Қозоқ тили” жамияти ташаббуси билан 2023 йилда ташкил этилган махсус фондни қўллаб-қувватлаш зарур. Бунда рақамли технологиялардан фойдаланишга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Зеро, қозоқ тилининг келажакдаги тақдири, мамлакатимизнинг глобал рақобатбардошлиги кўп жиҳатдан бунга боғлиқ.
Давлат тили ривожига ижодкор ёшлар ва креатив саноат наф келтириши мумкин. Иқтисодиётнинг ушбу истиқболли тармоғини ривожлантириш учун давлат ҳар томонлама қўллаб-қувватлайди. Қозоқ тилида молиявий жиҳатдан қулай, ички ва жаҳон бозорларида талаб қилинадиган ранг-баранг контент яратиш зарур. Бу ерда мен адабиёт, мусиқа, фильмлар, сериаллар ва компьютер ўйинлари ҳақида гапиряпман.
Она тилимизнинг келажаги порлоқ эканига шубҳа қилмайман. Қозоқ тили давлат тили сифатида халқимизни жипслаштиришда муҳим ўрин тутиб келмоқда. Лекин тилимиз пойдеворини мустаҳкамлаш йўлида уни бошқа тилларга, жумладан, рус тилига қарши қўймаслигимиз керак.
— Ўз чиқишларингизда ёшларга алоҳида эътибор қаратасиз. Қозоғистон ёшлари ўз-ўзини ривожлантириш учун катта имкониятларга эга. Айтиш мумкинки, улар учун барча йўллар очиқ. Кун бўйи ижтимоий тармоқларда қимор ўйинларига, гиёҳвандликка ружу қўйган ёки олтин вақтини беҳудага беҳуда ўтказаётган айрим ёшларни кўриб, ғашинг келади. Ёш авлодни сиёсий масъулиятли, баркамол фуқаро қилиб тарбиялаш учун нималар қилиш керак?
— Турли йиғинларда ёшларимиз ҳақида тез-тез гапириб тураман. Чунки уларнинг келажагини ўйлаб, самимий тилакдошлик билдираман. Ватанимиз тақдири ёшларимиз қўлида. Биз аниқ ҳаракатлар орқали ватанпарварликни намоён этадиган юксак маданиятли авлодни тарбиялашга мажбурмиз. Биз барча ислоҳотларни ёшлар манфаати учун амалга оширмоқдамиз. Бу шунчаки гўзал сўз эмас, балки давлат стратегиясининг мазмун-моҳиятидир.
Ҳозирги ёшлар бизнинг ёшлигимиздагидан кўра кўпроқ нарсани билишади. Бугунги технологик асрда бу нормал ҳолатдир. Қозоғистонда иқтидорли, билимли, мақсад сари интилувчан ёшлар кўп. Шунинг учун ҳам мен ёшларга ишонаман, дейман.
Биргина тилагим ва маслаҳатим бор: ёш фуқароларимиз дунёқараши ижодий, тафаккурида танқидий бўлишлари, эзгулик билан ёмонни ажрата билишлари керак. Ёшларимиз халқимиз табиатига ёт ғоялар таъсирида кетмасин, тушкунликка тушмасин, нигилизмга берилиб кетмасин, деган умиддаман. Уларнинг фаол, интизомли, билимли, меҳнатсевар бўлишларини истайман.
Мустақиллик авлодлари илм-фан, спорт, бизнес, бунёдкорлик, давлат хизмати каби соҳаларда аллақачон улкан муваффақиятларга эришмоқда. Кўпчилик ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалигида муваффақиятли ишлайди. Шу билан бирга, жорий йилни “Ишчи касблари йили” деб эълон қилдим. Меҳнат кишисининг қадр-қимматини юксалтириш, меҳнатсеварлик ва профессионаллик каби қадриятларни тарғиб қилиш борасида ҳали кўп иш қилишимиз керак.
Иқтисодиётнинг кўплаб тармоқларида ишчилар етишмайди. Ишчи касблари кўп ва тез даромад олиш нуқтаи назаридан жозибадор бўлмаслиги мумкин. Аммо бу касблар меҳнат бозорида талабга эга бўлиб, жамиятда юқори мавқега эга бўлишига кафолат бор. Корхоналарга борганимда ёшлар билан тез-тез учрашаман. Улар орасида ишчилар сулоласи вакилларининг кўплиги қувонарлидир. Давлатнинг вазифаси ёш мутахассисларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашдан иборат. Мен ҳар доим бу билан шуғулланаман.
— Ёшларимиз хорижга ўқиш ёки иш топиш учун кетаётгани ҳақида қандай фикрдасиз?
— Тўғри, бугунги кунда кўплаб ёшлар таълим олиш ёки карьерасида ўсиш мақсадида хорижга кетиш истагида. Бу глобаллашув жараёнининг ўзига хос хусусиятидир. Буни тўғри тушуниш керак.
Ёшларимиз дунёнинг нуфузли университетларида яхши билим олиши, тажриба орттириши, дунёқарашини кенгайтириши мумкин. Шу боис давлат, албатта, хорижда ўқишга тўсқинлик қилмайди, аксинча, бундай ташаббусларни қўллаб-қувватлайди. “Болашақ” халқаро стипендияси ҳаммага яхши маълум. Ёш олимларнинг хориждаги илмий марказларда амалиёт ўташи учун имкониятлар яратилди. Биз бир қатор давлатлар билан талабалар алмашамиз.
Менимча, ёшларнинг хорижга ўз касбий маҳоратини ошириш ёки кўпроқ пул топиш учун кетиши нормал ҳолатдир. Улар ўзларининг таниш муҳитларини тарк этишдан ва ҳаётларини кескин ўзгартиришдан қўрқмасликлари керак. Бу ҳаётга мослашувчан ва пишиқ-пухта бўлиши керак. Одамлар бутун умри бир қишлоқ ёки шаҳарда яшаб, ярим ойлик иш учун ҳокимиятдан маошни оширишни талаб қиладиган даврлар ўтиб кетди. Ҳозирги ёшлар бундай бўлмаслиги керак. Истеъдод ва қобилиятингиз керак бўлган жойга боришга ҳаракат қилишингиз лозим. Сизнинг мақсадингиз катта шаҳар ёки бошқа минтақа ёки ҳатто бошқа давлат бўлиши мумкин. Қозоқларда “Интилганга толе ёр” деган нақл бор.
Фуқароларимиз хорижда бўлганларида ҳам халқимиз анъаналари ва маданиятини тарғиб қилишлари, юртимиз нуфузини оширишга ҳисса қўшишлари, ўз ватанига фойда келтириши мумкин. Қозоғистон брендини дунёга танитиш ҳам муҳим миссиядир. Бироқ хорижга чиқиш “Барсакелмас”га боришни англатмайди. Ўғил-қизларимизнинг янги технологияларни ўзлаштириши, тажриба орттириши, Қозоғистонга қайтиши муҳимдир. Мамлакатимизда малакали мутахассисларни олиб кетадиган соҳалар кўп. Ҳукуматнинг вазифаси уларнинг ўз ватанида муваффақиятли меҳнат қилиши учун шароит яратишдир.
— Суҳбат учун раҳмат. Лекин айланиб ўтиш мумкин эмас яна бир саволим бор. Нега бошқа оммавий ахборот воситаларидан кўра матбуотга суҳбат беришни афзал кўрасиз?
— Газета-журнал ўқиш — ёшлигимдан шаклланган одат. «Ана тілі» газетасини ҳам мунтазам ўқийман. Мен турли манбалардан, жумладан, телевизор, интернет ва ижтимоий тармоқлардан маълумот оламан. Бундан ташқари, ҳар куни турли муассасалардан материаллар келиб тушади. Мен ахборот майдонидаги тенденцияларни диққат билан кузатиб бораман. Ёзма матнларнинг аҳамиятини эътиборсиз қолдирмаслик керак. Даврий матбуот давлат сиёсати бўйича муҳим ахборот манбаи бўлиб қолаверади.
Менинг табиатим таҳлил қилишга мойилдир. Мен гапираётган сўзларимни, айтган гапларимни, хатто юборган хат ва телеграммаларимнинг матнини диққат билан кўриб чиқаман. Ходимлар мен таҳрир қилганимдан сўнг матнлар бутунлай бошқача чиқишига ўрганиб қолган.
Албатта, журналистлар билан суҳбатлашишда ташаббус кўрсатувчи, телемухбирларга иштиёқ билан суҳбат берадиган, янгиликларда ўзини кўришдан хурсанд бўладиган раҳбарлар ҳам бор. Ҳар кимга ўзиники тўғри бўлса керак.
Ушбу суҳбатни нашрларингизга тақдим этиш орқали мамлакатимиз журналистикасининг таянчи ҳисобланган қозоқ тилидаги оммавий ахборот воситаларини қўллаб-қувватламоқчи эдим. Жорий йилнинг 22 март куни «Ана тілі» газетаси нашр этилганига 35 йил тўлди. Яқинлашиб келаётган юбилейларингиз муборак бўлсин! Бу даврда газета самарали йўлни босиб ўтди, ўзига хос жиҳатлари, доимий ўқирманлари бор кўзга кўринган, нуфузли нашрга айланди.
Ўйлайманки, биз бугун бир қанча долзарб масалаларни очиқ муҳокама қилдик. Яхши суҳбат бўлди. Одатда, бундай кенг кўламли суҳбатда давлат фаолияти билан боғлиқ диққат билан режалаштирилган ва муҳим масалалар кўриб чиқилади. Ўтган йил сарҳисоб қилиниб, жорий йилнинг йўналиши белгилаб олинади.
Дарҳақиқат, ушбу суҳбатни чуқур фикрлашга чорлаш, бу йилги ишларимизга янги суръат бағишлаш борасидаги юртдошларим учун алоҳида мурожаат дейиш мумкин.
