Қасим-Жомарт Тоқаев: Қозоғистон ва Озарбайжон ҳамкорликнинг янги даврига қадам қўймоқда
ASTANA. Kazinform – Қозоғистон Республикаси Президенти Қасим-Жомарт Кемелули Тоқаевнинг Озарбайжонга амалий ташрифи арафасида АРА ахборот агентлигига берган интервьюси.
– 2022 йил август ойида Озарбайжонга расмий ташриф билан келдингиз, бу, албатта, икки давлат ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиш динамикасига туртки бўлган тарихий воқеа бўлди. Икки томонлама муносабатларнинг бугунги ҳолатини қандай таърифлаган бўлардингиз?
– Муносабатларимиз муваффақиятли ривожланишининг асоси, авваламбор, қозоқ ва озарбайжон халқларининг кўп асрлик қардошлик ришталари, мамлакатларимизнинг кўп йиллик самарали ҳамкорлиги, халқаро майдонда бир-бирини қўллаб-қувватлашидир.
Ва, албатта, муҳим жиҳат Озарбайжон Президенти Илҳом Гейдар огли Алиев билан шахсий, ишончли ва дўстона муносабатлардир. Бу икки томонлама ва кўп томонлама масалаларнинг барча комплекслари бўйича ўзаро тушунишни мустаҳкамлашга ёрдам беради.
2022 йилги Озарбайжонга амалий ташрифим қайсидир маънода Боку ва Астана ўртасидаги ҳамкорлик учун ютуқ бўлди.
Аввало, бу менинг Озарбайжонга Давлат раҳбари сифатида биринчи ташрифим. Иккинчидан, бу мамлакатларимиз ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 30 йиллиги арафасида содир бўлди. Учинчидан, ташриф якунида стратегик муносабатларни мустаҳкамлаш ва иттифоқчилик ҳамкорлигини чуқурлаштириш бўйича қўшма декларациянинг қабул қилиниши ҳамкорлигимизнинг янги даврининг бошланиши бўлди.
Ҳозирги Қозоғистон-Озарбайжон муносабатлари ривожланиб бормоқда. Сиёсий, савдо-иқтисодий, транзит-транспорт, энергетика, қишлоқ хўжалиги, маданий-гуманитар ва бошқа соҳалардаги алоқаларни мустаҳкамлаш борасида тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
– Президент Илҳом Алиев билан учрашувингизда Қорабоғни қайта тиклашга қозоқ халқининг қўшган ҳиссаси ҳақида муҳим қарор қабул қилинди. Қозоғистон Озарбайжон халқига совға сифатида Фузули шаҳрида машҳур қозоқ бастакори Қурманғази номидаги болалар ижодиёти маркази қуришни таклиф қилди. Қардош Қозоғистон келгусида мамлакатда яна қандай лойиҳаларни амалга оширишни режалаштирмоқда?
– Қорабоғ қанчалик жадал жонланаётганини аллақачон кўриб турибмиз. Бу ҳудудда кенг кўламли бунёдкорлик ишлари амалга оширилмоқда. Транспорт, ижтимоий ва туризм инфратузилмаси жадал ривожланмоқда, аэропортлар, меҳмонхоналар, турар-жой бинолари, мактаблар қурилмоқда.
Албатта, бу хайрли ишдан четда қола олмадик. 2022 йил август ойида Бокуга ташрифим чоғида қозоқ халқининг Озарбайжонга совғаси сифатида Физули шаҳрида Қурманғази болалар ижодиёти маркази қурилиши ҳақида хабар берган эдим.
Бу галги ташрифим дастурида мазкур марказнинг расмий очилиши ҳам бор. Бу муассаса мамлакатларимиз ва халқларимиз дўстлиги, биродарлиги ва ўзаро ёрдамининг яна бир тимсолига айланиши шубҳасиз.
Айтмоқчиманки, бизнинг компанияларимиз Қорабоғни модернизация қилишда иштирок этишга тайёр. Озарбайжон раҳбариятига Физулий шаҳридаги марказий вилоят шифохонаси қурилиши лойиҳасини Қозоғистон компаниясига тақдим этгани учун ўз миннатдорчилигимни билдираман. Келгусида Қозоғистон Республикаси компаниялари иштирокида бундай лойиҳалар кўп бўлишини кутамиз.
– Озарбайжон Республикаси Президенти Илҳом Алиев инаугурация маросимида туркий давлатлар ташкилоти доирасидаги ишлар устуворлигини таъкидлади: “Бизнинг оиламиз туркий дунё. Биз ўзимизни ажойиб ҳис қиляпмиз", – деди. Жаноб Президент, шунингдек, Озарбайжон МДҲга аъзо барча давлатлар билан биродарлик алоқалари ўрнатилгани ва мамлакат сиёсати ташкилотни мустаҳкамлашга қаратилганини таъкидлаб, “Биз туркий давлатлар ташкилотини глобал майдонда муҳим омил ва куч марказига айлантириш учун биргаликда ҳаракат қилишимиз керак. Биз бунга фақат биргаликда эриша оламиз”, – деди. Ушбу доирадаги Озарбайжон ва Қозоғистон ва МДҲ ўртасидаги келажак ва ҳамкорликни қандай баҳолайсиз?
– Ҳикоямни Қозоғистон ва Озарбайжон Туркий Давлатлар Ташкилотининг асосчилари эканлигидан бошласам. Қозоғистон тузилмани яратиш ташаббуси билан чиқди ва келишувнинг ўзи Озарбайжон ҳудудида тузилган. Ўша пайтдан бери деярли ўн беш йил ўтди ва шундан бери бизнинг умумий ташкилотимиз институционализация йўлида узоқ йўлни босиб ўтди. Қолаверса, у халқаро майдонда машҳур бўлиб, обрўли ўйинчига айланиб бормоқда.
Туркий давлатлар ташкилотининг тарихий миссиясини баҳолашда Озарбайжон раҳбарининг фикрига қўшилмаслик қийин. Дарҳақиқат, бу интеграцион бирлашманинг ролини ортиқча баҳолаш ҳам қийин. Нисбатан қисқа тарихий даврда давлатларимиз ҳамкорлиги ўзининг ҳаётийлигини кўрсатиб, туркий дунё контурларини янги геосиёсий воқелик сифатида белгилаб берди. Бизнинг вазифамиз ташкилотнинг ривожланишини таъминлашдир.
– Ҳозир ҳаммамиз кўриб турганимиздек, минтақамиз ва бутун дунё учун Транскаспий халқаро транспорт йўналишининг (ТХТЙ) аҳамияти ортиб бормоқда. Унинг ҳар икки мамлакат иқтисодиёти учун салоҳияти ва келажакдаги ролини қандай кўрасиз?
– Янги геосиёсий вазиятда мамлакатларимизнинг трансконтинентал савдони рағбатлантириш ва ривожлантиришдаги роли жадал ошиб бормоқда. Харитага назар ташласак, Марказий Осиё ва Жанубий Кавказнинг ноёб географик жойлашуви ҳақида ҳикоя қилади.
Шу боис Қозоғистон ҳам Озарбайжон каби мамлакатнинг транспорт-логистика салоҳиятини мустаҳкамлаш сиёсатини фаол олиб бормоқда. Бу биз учун стратегик вазифа эканини яширмайман.
2030 йилгача 11 минг километрни таъмирлаш ва 5 минг километрдан ортиқ янги темир йўл қуришни режалаштирганмиз. Бу мамлакатнинг транспорт имкониятларини сезиларли даражада оширади.
Бугунги кунда Транскаспий халқаро транспорт йўналиши ёки “Марказий йўлак” деб аталадиган йўналишнинг трансконтинентал савдони рағбатлантириш ва ривожлантиришдаги ўрни жадаллик билан ўсди. Буни 2022 йилда икки баробарга, 2023 йилда эса яна 65 фоизга ошган, 2,7 миллион тоннагача ортган (2022 йилда – 1,7 миллион тонна) юк ташиш ҳажми ҳам тасдиқлайди.
Келгусида бу кўрсаткични 10 миллион тоннага етказишни режалаштирганмиз. Бунинг учун ҳам талаб, ҳам технологик имконият бор. Шу боис Астана ва Боку бу соҳада кенг қамровли қадамлар ташламоқда. Бунинг яққол далолати 2022 йил охирида қабул қилинган “Йўл харитаси”дир.
– Каспий денгизи Озарбайжон, Қозоғистон ва бошқа қирғоқ мамлакатларини бирлаштиради. Президент Илҳом Алиев ва Сиз унинг алоҳида ўрни ва давлатларимиз, бутун жаҳон ҳамжамияти учун улкан истиқболларини доимо таъкидлаб келасиз. Сизнингча, Каспий денгизи транспорт ва транзит имкониятларидан ташқари яна нимани таклиф қилиши мумкин? Унинг ресурсларидан фаол фойдаланиш минтақавий ва глобал экология учун оқибатларга олиб келадими?
– Каспий денгизи унинг соҳилида жойлашган давлатларни бирлаштирувчи муҳим географик омил ҳисобланади. 2018 йил 12 август куни Ақтау шаҳрида имзоланган Каспий денгизининг ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги конвенцияда қирғоқбўйи мамлакатлари ўртасидаги уйғун ҳамкорлик ва денгиз ресурсларидан оқилона фойдаланишнинг асосий тамойиллари белгилаб берилди.
Ҳозирги мураккаб геосиёсий шароитда Қозоғистон учун Каспий денгизидаги барча қўшнилари билан ўзаро манфаатли ва прагматик ҳамкорликни кенгайтириш муҳим аҳамиятга эга. Бундай шароитда унинг иқтисодий салоҳиятини ҳар томонлама ривожлантириш бутун минтақа учун муҳим аҳамиятга эга. Юқорида айтиб ўтганимдек, Қозоғистон ва Озарбайжон қўшма минтақавий лойиҳаларни, жумладан, Транскаспий халқаро транспорт йўналишини (ТХТЙ) ва денгиз туби бўйлаб оптик толали алоқа линиясини ётқизишни муваффақиятли амалга оширмоқда.
Иқтисодий компонент билан бир қаторда, Каспий денгизи маданий алоқаларни мустаҳкамлаш учун ҳам кўприк эканлигини таъкидлаш лозим. Ҳудудимиз қадимий цивилизациялар бешиги бўлган, бу ерда турли халқ ва элатлар яшаган, давлат тузилмалари вужудга келиб, бир-бирини алмаштирган, карвон йўллари ўтган. Маданиятлар, тиллар, урф-одатлар мулоқоти ҳамон интеграция жараёнларида муҳим ўрин тутади.
Ушбу ноёб табиат масканини асраб-авайлашда бугунги ва келажак авлодлар олдида катта масъулият борлигини алоҳида таъкидламоқчиман. Шу муносабат билан экологик кун тартиби ҳар йили долзарб бўлиб бормоқда. Биз Каспий денгизига ғамхўрлик қилишни унутмаслигимиз керак.
Менинг топшириғим билан жорий йилда Каспий денгизининг экологик муаммолари билан шуғулланувчи илмий-тадқиқот институти ташкил этилди. Шунга ўхшаш ташкилотлар бошқа Каспий мамлакатларида ҳам мавжуд.
– Озарбайжон ҳам Қозоғистон каби энергетика соҳасини, жумладан, “яшил” иқтисодиёт ва қайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантиришга катта эътибор қаратмоқда. Бизга маълумки, мамлакатларимизда бу борада қатор истиқболли лойиҳалар амалга оширилмоқда. Улар ҳақида кўпроқ маълумот бера оласизми?
– Бугун бутун цивилизациялашган дунё иқтисодиётни карбонсизлантириш мақсади сари интилмоқда, Қозоғистон ҳам бундан мустасно эмас.
Биз ўз олдимизга 2060 йилгача углерод нейтраллигига эришишни жуда катта мақсад қилиб қўйганмиз. Мамлакатда ишлаб чиқарилаётган электр энергиясининг 70 фоизи кўмир ёқилғиси томонидан таъминланаётганини ҳисобга олсак, бу жуда қийин вазифа.
Шунга қарамай, мамлакатимизда “яшил” энергия салоҳияти жуда катта: гап йилига 1 миллиард ГВт/соат ҳақида бормоқда. Шу муносабат билан бугунги кунда жаҳоннинг йирик компаниялари сармоя киритишга катта қизиқиш билдирмоқда.
Энг истиқболли ва кенг кўламли лойиҳалардан бири бу Манғистау вилоятида "яшил" водород ишлаб чиқариш лойиҳасидир. Бу ерда Германия-Швециянинг Svevind Energy Group компанияси билан биргаликда қиймати 50 миллиард евро бўлган ноёб корхона ташкил этилмоқда.
Яқин келажакда Қозоғистон жанубида қуввати 1 ГВт бўлган шамол электр станцияси қурилади. Шунингдек, Саудия Арабистонининг ACWA Power, БААнинг Masdar ва бошқалар каби етакчи глобал компаниялари билан лойиҳаларни амалга ошириш стратегик рол ўйнайди.
Озарбайжон ҳам “яшил” кун тартибини фаол илгари суришда жиддий муваффақиятларга эришганини биламан. Бугунги кунда мамлакатингиз ташқи бозорларга электр энергиясини муваффақиятли етказиб берувчи мамлакат бўлиб, Европанинг Global Gateway ташаббусининг бир қисми бўлган Black Sea Energy деб номланган ташаббусда иштирок этмоқда.
Қозоғистоннинг қайта тикланадиган энергия манбаларининг улкан салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда, биз Озарбайжоннинг саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш ва минтақа мамлакатлари энергетика тизимларини янада ривожлантириш, шу жумладан энергия тизимларини барқарор ўзаро боғлаш бўйича ҳамоҳанглаштириш ташаббусини олқишлаймиз.
Ўтган йилнинг ноябрь ойида Бокуда Озарбайжон, Қозоғистон ва Ўзбекистон иқтисодиёт ва энергетика вазирлари Қозоғистон ва Ўзбекистондан Озарбайжон ҳудуди орқали Европага электр энергиясини экспорт қилиш истиқболларини муҳокама қилган эди.
“Яшил” энергетика соҳасидаги лойиҳаларни ривожлантириш юзасидан ҳам фикр алмашилди. Учрашув якунлари бўйича мамлакатларимиз Европага электр энергиясини экспорт қилиш бўйича қўшма корхона ташкил этиш ва лойиҳанинг иқтисодий техник-иқтисодий асосларини тайёрлаш бўйича келишувга эришди. Шундай қилиб, Қора ва Каспий денгизларида амалга оширилаётган лойиҳалар тез орада боғланади, бу эса мамлакатларимизнинг электр энергияси етказиб берувчиси сифатидаги мавқеини мустаҳкамлайди.
– Бу йил Бокуда Иқлим ўзгариши бўйича CОР29 доиравий конвенцияси иштирокчилари Конференцияси бўлиб ўтади. Қозоғистон яқин йилларда БМТ шафелигида иқлим бўйича иккита йирик саммит ўтказади. Биз буни халқаро ҳамжамиятнинг ишончи деб биламиз. Қозоғистон бу йўналишда қандай ғоялар, тажриба ва билимлар билан ўртоқлаша олади?
– Ҳозирда биз дуч келаётган барча муаммолар ичида, эҳтимол, энг долзарби иқлим ўзгаришидир.
Марказий Осиё бу муаммога қарши туришда олдинги сафда турибди. Агар биз 2050 йилга бориб глобал ҳароратнинг ошишини 1,5 даражагача чеклашга мувафиқ бўла олсак ҳам, албатта, бу тобора қийин бўлиб кўриниб турибди, биз Марказий Осиёда ҳароратнинг 2-2,5 даражага кўтарилишига дуч келамиз.
Бизни сув ресурсларининг камайиш жараёни ташвишга солмоқда. Марказий Осиёдаги қурғоқчилик ва сув тошқинлари кенг кўламли зарар етказади ва экинлар ҳосилдорлигини 30 фоизга пасайтиради, натижада 2050 йилга келиб 5 миллион ички иқлим муҳожирлари бўлади. Бу омиллар бевосита ёки билвосита давлатларимизнинг барқарор ривожланишига жиддий таҳдид солмоқда.
Тўғри таъкидлаганингиздек, минтақавий жараённи мустаҳкамлаш ва биргаликдаги саъй-ҳаракатларни фаоллаштириш мақсадида Қозоғистон 2026 йилда Марказий Осиё минтақавий иқлим саммитини ўтказиш ташаббусини илгари сурган, унда Озарбайжонни асосий меҳмонлардан бири сифатида кўришдан мамнун бўламиз.
Ўйлайманки, бу ташаббус иқлим бўйича самарали сиёсатни илгари суриш ва Марказий Осиё мамлакатларида барқарор энергияга ўтишни тезлаштирадиган сармояларни осонлаштиришга ёрдам беради. Саммит минтақада углерод чиқиндиларини камайтириш бўйича қўшма стратегияларни қабул қилиш имконини беради.
Мамлакатимиз МДҲда биринчилардан бўлиб йирик энергетика, нефть-газ, саноат, кимё ва тоғ-кон саноати корхоналарини ўз ичига олган Иссиқхона газлари чиқиндилари савдоси тизимини ишга туширди.
Биз Озарбайжон МДҲ туркий давлатлари орасида биринчи бўлиб CОР29 каби кенг кўламли тадбирни ўтказиш ҳуқуқига эга бўлганини олқишлаймиз. Шу маънода биз Озарбайжоннинг глобал миқёсдаги йирик экологик тадбирларни ўтказиш тажрибасини ўрганиш учун ажойиб имкониятга эгамиз ва зарур ёрдам кўрсатишга тайёрмиз.
– Қасим-Жомарт Кемелевич, қизиқарли ва мазмунли суҳбатингиз учун раҳмат. Бокуга амалий ташрифингиз ва баҳор байрами Наврўз байрами арафасида менинг юртдошларимга қандай тилаклар билдирасиз?
– Қозоқ ва озарбайжон халқлари кўп синовлардан ўтган. Бизнинг умумий илдизларимиз, бир-бирига яқин тилларимиз, ўхшаш маданиятларимиз бор. Бугун биз умумий келажагимизни биргаликда қурмоқдамиз.
Тарихи асрларга бориб тақаладиган ушбу ёрқин байрам ҳамжиҳатлик, тинчлик-тотувлик, замонлар ва авлодлар ўртасидаги узвий боғлиқлик тимсолидир.
Наврўз байрами умумий меросимиз бўлиб, Қозоғистон ва Озарбайжон халқларининг маънавий яқинлигини мустаҳкамлашда муҳим ўрин тутади.
Наврўз янги кун, янгиланиш деган маънони англатади. Бугун Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасида, бутун туркий дунёда янгиланиш ва тикланиш жараёнлари кечаётгани, ҳамкорлигимизнинг янги даврига қадам қўйганимиз рамзий маънога эга.
Ушбу байрамларда қардош Озарбайжон халқига бахт ва фаровонлик тилайман. Наврўз муборак бўлсин!
