Кариб инқирози: Венесуэлани нима кутмоқда
Венесуэла янги геосиёсий кескинликлар марказида турибди: Вашингтон ўзининг ҳарбий иштирокини оширмоқда ва АҚШ президентининг ҳаракатлари қарама-қаршилик пайтида ҳал қилувчи омилга айланиши мумкин. Ушбу мақолада Каzinform халқаро кузатувчи томонидан мумкин бўлган сценарийлар ва уларнинг Қозоғистонга таъсири муҳокама қилинади.
Венесуэланинг сиёсати ва иқтисодий ҳолати
Венесуэла атрофидаги вазият ҳал қилувчи босқичга яқинлашаётганга ўхшайди. Бу АҚШ ҳарбий кучларининг чегаралари яқинида тобора фаол равишда кўпайиб бораётгани билан боғлиқ эмас. 11 ноябрь куни энг янги авиаташувчи «Джеральд Форд» Кариб денгизига етиб борди ва Вашингтон сўнгги бир неча ой давомида Венесуэла қирғоқларида тўплаган ҳаво кучларини сезиларли даражада оширди. Аксинча, асосий масала президент Дональд Трампнинг шахсиятида, агар бу унинг мақсади бўлса, у рақибига босим ўтказиш учун турли усулларга мурожаат қилиши мумкин. Савол шундаки, у охир-оқибат нимага эришмоқчи?
Бу Венесуэла президенти Николас Мадурони қийин аҳволга солиб қўйди. У оммавий мухолифат норозиликлари, ҳатто давлат тўнтаришига уринишлар ва унинг очиқчасига машҳур эмаслигига қарамай, ҳокимиятни сақлаб қолишнинг жуда самарали тизимини яратди. 2024 йил март ойида у сайловларнинг адолатли ўтишига жиддий танқидлар остида учинчи муддатга президентлик лавозимига сайланди. Сўровлар шуни кўрсатдики, Мадуро 18% овоз олган, ўша пайтдаги рақиби Эдмундо Уррутия эса 50% овоз олган.
Ҳар ҳолда, ўзидан олдинги президент, дабдабали популист Уго Чавесдан ҳокимиятни тортиб олган Мадуро даврида Венесуэла ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий жиҳатдан сезиларли даражада ўзгарди. Мамлакат жиддий иқтисодий инқирозда, Венесуэла дунёдаги энг катта нефть захираларига эга, яъни Саудия Арабистонидан 300 миллиард баррельга кўпроқ. Шунга қарамай, Халқаро валюта жамғармаси маълумотларига кўра, инфляция 2025 йилда 270% га, келгуси йили эса 680% га етади. Шу билан бирга, миллий валюта боливар бир йил ичида 400% га қадрсизланди.
Мамлакат нефть бозори
Венесуэла санкциялар остида эканлиги ва унинг нефть экспорти чекланганлиги аниқ. Шу билан бирга, 2024 йилда Венесуэла кунига 1 миллион баррел нефт экспорт қилди. Бу АҚШнинг 2022 йилда Chevron компаниясига Америка нефтни қайта ишлаш заводларига нефть экспорт қилишга рухсат берган чекловларни юмшатиши туфайли мумкин бўлди. Иккинчисининг технологияси оғир Венесуэла хом нефтини қайта ишлаш учун махсус ишлаб чиқилган.
Бироқ, 2025 йилда Америка компанияси Венесуэладан нефть импорт қилиш ҳуқуқини йўқотди. Бироқ, 2025 йил ёзида АҚШ Chevron компаниясига Венесуэлада фаолиятини қайта тиклашга имкон берувчи чекланган лицензия берди, аммо Мадуро ҳукуматига тўловларни амалга оширишни тақиқлади. Chevron бу мураккаб масалани қандай ҳал қилгани тўлиқ номаълум. Бироқ, Венесуэла экспорти давом этмоқда ва 2025 йил сентябрида 1 миллион баррелга етди.
Бу, шубҳасиз, кўланкали флот танкерлари ва воситачиларидан фойдаланган ҳолда санкциялардан қочиш механизмлари билан боғлиқ. Венесуэла Хитой, Ҳиндистон, Малайзия ва Кубага фаол равишда нефть етказиб беради. Чавес давридан бери сўнгги юк ташувлари махсус Petrocaribe дастури доирасида Кариб денгизидаги дўстона режимларни қўллаб-қувватлаш учун имтиёзли нархларда, баъзан кредит асосида амалга оширилди.
Ҳар ҳолда, кунига бир миллион баррель кичик миқдор эмас. Аммо Венесуэла иқтисодий сиёсати сўлчи популист қарашларига асосланган. Бу Кубадаги каби социализм эмас, лекин жуда яқин. Чавеснинг ўзи армияни дўконларга юбориш ва маиший техника ва электроника чакана сотувчиларини ўз маҳсулотларини нархнинг 10% дан сотишга мажбурлаш орқали инфляцияга нисбатан анча ўзига хос ечимга уриниб кўрди.
Миллийлаштириш кўпинча Венесуэла расмийлари томонидан ижтимоий адолат ниқоби остида қўлланилади. Бироқ, миллийлаштирилган давлат нефть компанияси PDSVA жуда самарасиз бошқарувдан азият чекмоқда, бу эса санкциялар туфайли замонавий технологиялар ва ускуналарга кириш имкониятининг йўқлиги билан янада кучаяди. Давлат бошқарувидаги самарасизлик ва коррупция Венесуэла иқтисодий муаммоларининг муҳим сабабидир.
Бундан ташқари, Чавес даврида ижтимоий заиф гуруҳлар учун озиқ-овқат ва зарур товарларни тарқатиш тизимлари яратилди. Умуман олганда, Чавес ва кейин Мадуро давридаги Венесуэла сиёсати жуда популистик бўлиб, бу амалдаги ҳокимиятнинг нисбий машҳурлигини сақлаб қолишга қаратилган сиёсатнинг бир қисми эди. Қандай бўлмасин, иқтисодий инқироз аввал Чавес ва кейин Мадуронинг сўлчи популистик сиёсатининг натижаси эди. Унинг натижаларига кўра, сўнгги 10 йил ичида 7,8 миллион киши Венесуэлани тарк этган.
Трампнинг мақсадлари нима?
Ҳозирги вазият бир нечта саволларни туғдиради. Аввало, Трамп нима учун Венесуэла билан муносабатларни кескинлаштирди? Яна бир савол шундаки, у нима учун ҳозир, нефть бозори бундай мураккаб ўзгаришларга дуч келаётган бир пайтда, айниқса Россияга қарши санкцияларни ҳисобга олган ҳолда, буни қилди? Ушбу қарорни танқид қилувчилар Венесуэлага ҳарбий зарба бериш унинг 1 миллион барреллик бутун экспорт қувватини глобал бозордан олиб ташлаши, бу эса таъминотнинг камайишига ва нефть нархларининг ошишига олиб келиши мумкинлигини айтишмоқда.
Бу Трамп учун унчалик фойдали кўринмайди, чунки у паст нефть нархларини афзал кўради. Бу, биринчи навбатда, унга АҚШда арзон ёқилғи кераклиги билан боғлиқ, бу эса америкалик истеъмолчилар учун муҳимдир. Лекин бу, шунингдек, у Россияга босим ўтказиш сиёсатини олиб бораётгани билан ҳам боғлиқ. Айнан шунинг учун у Россия нефть компанияларига қарши санкциялар жорий қилди.
Бу вазиятда унинг вақтини олиш ва, масалан, бошқа соҳаларда бирон бир натижага эришмагунча Венесуэладан қочиш мантиқан тўғри келади. Аммо Трамп асосан ҳамма нарсани бирданига қиляпти. Баъзилар уни айниқса масъулиятли сиёсатчи эмас, иложи борича таваккал қилишни айтадилар. Бошқалар эса бу мураккаб сиёсат деб таъкидлашади.
Трамп ҳар томонлама босим ўтказмоқда, бирор жойда натижага эришмоқчи, шундан сўнг уни тақдим этиши мумкин — албатта, Нобель қўмитасига эмас, балки у ҳал қилмоқчи бўлган кейинги муаммоли вазиятда иштирок этаётган томонларга. Шунинг учун у кўпинча тугатган кўплаб урушлар ҳақида гапиради. Венесуэла мисолида, АҚШда ундан олдин ҳеч ким натижага эриша олмасди, чунки улар унинг расмийларига қарши энг қаттиқ чораларни кўришга тайёр эмас эдилар. Агар Трамп натижага эришса, бу унинг шахсий арсеналида яна бир аргумент бўлади, у нафақат Америкада, балки тарихдаги энг қудратли президент сифатидаги мақомининг далилларини тўпламоқда.
Шунинг учун у Венесуэлага айнан вақт ноўрин туюлган пайтда киришди. Чунки Трамп 28 миллион аҳолиси ва кучли армияси бўлган жуда муҳим мамлакатга таҳдид солмоқда. Агар у Венесуэлада тезкор натижага эриша олмаса ва можаро чўзилса, бу Қўшма Штатлар учун яна бир урушга айланиши мумкин, гарчи Трамп бундай қилмасликка ваъда берган бўлса ҳам. Унинг изоляционизм шиорлари остида сайловга қатнашишини ҳисобга олсак, бу назарий жиҳатдан унинг Америка сиёсатининг ушбу мафкуравий мактаби тарафдорлари орасида машҳурлигини янада пасайтириши мумкин.
Америка аралашувларининг тарихий контексти
Шуни таъкидлаш керакки, Қўшма Штатлар ўз манфаатларини илгари суриш учун Лотин Америкаси мамлакатларига аралашишнинг кўплаб мисолларига эга, аммо бу XIX аср ва XX аср бошларида содир бўлган. Венесуэлага қарши мумкин бўлган операция ҳатто XX аср охиридаги нисбатан яқинда содир бўлган шунга ўхшаш ҳолатлардан ҳам аниқ фарқ қилади. 1983 йилда Қўшма Штатлар Гренадага бостириб кирди ва илгари СССР ва Куба билан шартномалар имзолаган Морис Бишоп бошчилигидаги маҳаллий сўл ҳаракатни ағдариб ташлади. 1989 йил декабрь ойида улар Панамага бостириб кирди ва сайлов фирибгарлиги ва гиёҳванд моддалар савдосида айбланган генерал Мануэл Норьегани ҳарбий йўл билан ағдаришди.
Иккала ҳолатда ҳам ҳарбий операция катта қийинчиликларга олиб келмади. Гренада армияси кичик эди, 1300 аскар билан, Панамада эса 12000 аскар бор эди, аммо улар нисбатан тез мағлубиятга учрадилар. Бироқ, Венесуэла қуролли кучлари янада кучлироқ бўлиб, Миллий гвардияни ҳам қўшиб ҳисоблаганда тахминан 140 минг аскарга эга. Шунингдек, расман уч миллиондан ортиқ бўлган Боливар халқ милицияси ҳам мавжуд. Шубҳасиз, уларнинг жанговар қобилияти жуда шубҳали, аммо агар уларда ҳатто кичик қуроллар бўлса ҳам, Мадурони ағдариш учун уруш давом этиши мумкин.
Венесуэланинг ҳарбий салоҳияти
Венесуэлада 12 та Америка F-16 ва 23 та Россия Су-30 самолётларидан иборат жанговар авиация мавжуд. Бироқ, уларнинг техник ҳолати номаълум. Венесуэлада шунингдек, Россия, Италия ва Эронда ишлаб чиқарилган кемаларга қарши ракеталар мавжуд. Улар орасида 1600 километр масофага учадиган Россиянинг Х-31 ракетаси, шунингдек, «Оникс» ракеталарига эга қирғоқ ракета тизимлари ҳам бор.
Назарий жиҳатдан, бу АҚШ асосан ўз денгиз флотига таянишини ҳисобга олсак, жуда таъсирли ҳарбий кучдир. Бироқ, муаммо шундаки, бу ракеталарнинг барчаси узоқ масофали разведка ва нишонларни аниқлаш имкониятларини талаб қилади. Бундан ташқари, АҚШ анъанавий равишда кучли денгиз ракеталарига қарши мудофаага, айниқса «Джеральд Форд» каби авиаташувчи гуруҳларнинг ракеталарига эга. Битта «Арли Берк» синфидаги эсминец 74 тагача ҳаво мудофааси ракеталарини ташийди. Авиаташувчи гуруҳда учта шундай ракета бор. Бунга Кариб денгизида аллақачон жойлаштирилган кемаларни қўшиш мумкин.
Шундай қилиб, АҚШ денгиз флоти Венесуэланинг ҳаво кучлари ва ҳаво мудофааси билан осонгина курашиши мумкин. Аммо катта савол шундаки, кейин нима бўлади? Агар биз Панамада бўлгани каби, Мадурони АҚШ армияси билан ағдариш ҳақида гапирадиган бўлсак, унда Венесуэла тупроғига кўплаб аскарлар ва техникаларни қўндириш керак бўлади. Фақат махсус кучлар билан бунга эришиш қийин бўлади. Агар биз фақат ҳаво ҳужумлари ҳақида гапирадиган бўлсак, унда бу Мадурони ҳокимиятдан ағдариш учун етарли эмас. Айниқса, у ўз ҳаракатларида армияга таянади ва жамоатчиликнинг айрим қатламлари томонидан қўллаб-қувватланади.
Албатта, биз ҳамма нарсани билмаслигимиз мумкин. Трамп Мадуро учун умуман салбий муҳит яратаётган, уни ёки унинг атрофидагиларни машҳур бўлмаган қарорлар қабул қилишга мажбурлаётган бўлиши мумкин. Шу тарзда у унга келишувга эришиш учун босим ўтказиши мумкин; Мадуро музокара қилишга тайёр эканлиги ҳақида хабарлар аллақачон мавжуд. Аммо ҳарбийлар ҳокимиятни эгаллаб олиши мумкин. Масалан, Парагвайда Стресснер исмли диктатор бор эди; 1989 йилда у дўсти ва қариндоши Андрес Родригес бошчилигидаги ҳарбийлар томонидан ағдарилган.
Қозоғистон ва глобал нефть бозори учун оқибатлар
Бу ҳикояда қизиқарли бурилиш бор. АҚШ ҳозирда бир вақтнинг ўзида учта йирик нефть ишлаб чиқарувчи давлатга - Венесуэла, Эрон ва Россияга қарши санкциялар жорий қилмоқда. Шунга қарамай, глобал нефть бозорида алоҳида нотинчлик йўқ. Таклиф ҳали ҳам талабдан ошиб кетмоқда, қисман бу уч мамлакат санкциялардан қочиб сотаётган нефть туфайли.
Албатта, агар улар келишувга эришиб, нефть таъминотини бозордан олиб ташлаганларида, инқироз муқаррар бўлар эди. Худди 1973 йилдаги Араб-Исроил урушидан кейин араб нефть ишлаб чиқарувчилари Ғарбга қарши нефть бойкотини эълон қилганларида содир бўлган воқеа каби. Аммо Венесуэла, Эрон ва Россия келишувга эришишда қийналадилар, айниқса, бир муддат нефть таъминотидан воз кечадилар. Бу жуда оғриқли бўлар эди, айниқса улар санкциялар остида бўлмаганларга бериладиган кредит турига умид қила олмаганликлари сабабли.
Трамп бу уч давлатдан қайси бири биринчи бўлиб таслим бўлишини кўриш учун ўйин ўйнаётган деб тахмин қилиш мумкин. Чунки геосиёсий тик турган рақобатда биринчи бўлиб кўз қисиб турган киши глобал бозорга киришнинг барча афзалликларидан фойдаланади ва унинг элиталари анча муваффақиятли бўлади. Агар диққат билан қарасангиз, Венесуэла асосий номзод. Бундан ташқари, бу ерда тайёр номзод бор: мукофотни Трампга бағишлаган янги Нобель тинчлик мукофоти совриндори Мария Мачадо. Бундан ташқари, бундай ўзгаришлар Лотин Америкаси тарихида жуда одатий ҳол бўлиб, бир неча бор содир бўлган.
Трамп кўпинча олдиндан айтиб бўлмайдиган ва шуҳратпараст сифатида таърифланади. Лекин у барибир кўпинча ўз мақсадларига эришади, кейин эса бу натижаларга таяниб, олдинга силжийди. Агар у Венесуэлада муваффақиятга эришса, унинг улкан нефть захираларини глобал бозорга қўшади. Ғарб технологиялари ёрдамида улар ишлаб чиқаришни сезиларли даражада оширишлари мумкин бўлади. Бу шуни англатадики, бозорда нефть таъминоти янада ошади.
Албатта, бу ҳар қандай нефть ишлаб чиқарувчи мамлакат, жумладан, Қозоғистон учун қийинчилик туғдиради. Ҳозирги кунда биз ҳеч нарсани кейинга қолдира олмаймиз; биз ҳозирданоқ тайёр бўлишимиз керак. Ҳеч ким бир неча йилдан кейин нефтга бўлган талаб қандай бўлишини ёки бугунги ўйинчилар бозорда қандай ўринни эгаллашини билмайди.
