Қалмоққирғондаги "Қаниш ғори" тарихи
PAVLODAR. Кazinform - Павлодарнинг Май туманида “Қалмоққирғон” номли тарихий жой бор. XVIII асрдаги Малайсари, Олжабай, Жасибай, Баян, Едиге, Сатен, Шоқпар ботирлар жунғорлар билан жанг қилиб, қалмоқларни қирғин қилган тарихий манзилгоҳ бугун тарихчи ва археологлар томонидан яхши ўрганилмаган ва туризм салоҳияти нуқтаи назаридан ҳеч кимни қизиқтирмайди.
Бескару тепалиги, Қайса ота мақбараси, Сатен Мақиш булоғи, Қизқулаган чўққиси, Гавҳар тепалиги (асл исми – Майсари, Малайсари ботирнинг синглиси, Қаракерей Кабанбай ботирнинг хотини), Қаниш ғори, Қалмоққирғон текислигидаги эски қабристонларнинг барчаси ўрганилиши лозим бўлган жойлардир.
Аввало, тоғнинг серқуёш томонида жойлашган Авлиё ғори (Қаниш ғори)нинг ўзига хослиги томошабинни ҳайратга солмай қолмайди. Биз ғор бўйлаб киришга ҳаракат қилдик. Узун бўлса-да, тор, 5-6 метрдан кейин эгилиш керак. 14-15 метрдан кейин юришнинг иложи бўлмагани учун орқага қайтдик. Маҳаллий фуқаролар ғор жойлашган тошнинг нариги томонидаги яна бир кичик ғорни кўрсатдилар. Демак, ғорнинг қурилиши қоя тепасидан бошланиб, нариги томондан чиқиб кетадиган йўлакка ўхшайди. Бир вақтлар ўртаси йиқилиб, кириш йўлаги ёпилиб қолган. Шунинг учун, ҳозирча фақат кунчиқар томони мавжуд. Айтишларича, қадимда душмандан қочган кишилар шу жойдан паноҳ топиб, хавф-хатарга дуч келганда, нариги томондан чиқиб, қочиб қутулишган.
Буюк қозоқ олими Қаниш Сатбаев бу ерга 1920 йилда ташриф буюрган. Маҳаллий аҳоли ғорни “Қаниш ғори” деб ҳам атайди. Қоя тепасига чиқсангиз, атрофдаги ҳамма нарса аниқ-равшан кўринади. Жануб ён бағирида 60 км узоқликда Баянаулнинг Қизилтау ва Саритау, жануби-ғарбда эса Торайғир тоғлари қад ростлаган. Жунғор босқинчилиги пайтида қозоқ қўшинлари бу тоғларнинг баланд жойларига ўт ёқиб, душманнинг келгани ҳақида хабар берганлар. Малайсарининг синглиси Майсари юқорида тилга олинган Гавҳар тепалигидан (баъзи манбаларда Қоровул тепалиги деб аталади) атрофга қараб қўяр, хавф-хатарни кўрса, акасига чопар жўнатган. Машҳур Жусип битикларида айтилишича, Баянаул ва Қалмоққирғон тоғларида бўлиб ўтган қозоқ-жунғор жанглари натижасида қозоқлар ғалаба қозониб, Сариарқа даштининг тақдири ҳал бўлган.
“Қаниш ғори” номининг тарихи ҳам қизиқ. Қаниш Сатбаев ўтган асрнинг йигирманчи йилларида Баянаулда қози бўлиб ишлаганида бу ерга келиб, бир гуруҳ ўғил-қизлар билан дала қозоқларига биринчи марта “Енлик – Кебек” спектаклини қўйди. Актёрларнинг ўйинини аввал кўрмаган маҳаллий халқ Енлик ва Кебек ўқ отган жойда саҳнага бостириб киришди. Хуллас, Еспенбет би (Дайрабай Шашкин) бошчилигидаги “қароқчилар”ни енгмоқчи бўлганларида, боядан бери “ўлаётган” икки ошиқ яна жонланади. Буни кўрга маҳаллий йилқичи йигит ўша ерда ҳушидан кетган. Бу спектаклда Кебек ролини Қаниш оға ижро этган.
