Инвестициялар: 2024 йил учун прогноз, тенденциялар ва таваккаллар
Ўтган йили ҚР Президенти Қозоғистонга 2029 йилгача сармоя киритишни 150 миллиард долларга етказиш бўйича топшириқ берган эди. Бу мақсадга қандай эришамиз ва уни экспертлар қандай баҳоламоқда, бу йилги мамлакат инвестицион фаоллиги, тенденциялари ва рисклари қандай? Батафсил Каzinform экспертининг материалида ўқишингиз мумкин.
Қозоғистонга ким сармоя киритади?
2022 йилда Қозоғистонга 28 миллиард доллар тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб қилинди ва рекорд ўрнатди (2012 йилдан буён рекорд — таҳр.). Жалб қилинган инвестицияларнинг қарийб учдан бир қисми Нидерландия (8,3 миллиард доллар), яна учдан бир қисми АҚШ (5,1 миллиард доллар) ва Швейцария (2,8 миллиард доллар) ҳиссасига тўғри келди.
Инфографикада тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг умумий оқими ва сўнгги йилларда энг кўп инвестициялар жалб қилинган тармоқлар кўрсатилган.
«Kazakh Invest» МК» АЖ маълумотларига кўра, 2023 йилда Қозоғистоннинг ишлаб чиқариш саноатига инвестициялар ҳажми сезиларли даражада ошган. Хусусан, ўтган йили ушбу соҳага киритилган инвестициялар жами инвестицияларнинг 20 фоизини ташкил этди, бу аввалги 10 фоизлик чегарадан сезиларли даражада юқоридир.
Давлат раҳбари 2023 йилда инвестициялар ҳажмини 2029 йилгача 150 миллиард долларга етказиш вазифасини қўйди. 2005 йилдан 2023 йил сентябригача Қозоғистонга тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқими 402,7 миллиард долларни ташкил этди. 2017-2022 йиллардаги тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар динамикасига назар ташлайдиган бўлсак, ушбу даврда тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг умумий ҳажми 138 031 млрд. Шунга кўра, мутахассисларнинг фикрича, яқин 6 йил ичида 150 миллиард доллар жалб этиш қийин бўлмайди.
Давлатнинг инвестиция сиёсатида нима ўзгарди?
Давлат раҳбари 2023 йил 5 декабрдаги “Миллий иқтисодиётга инвестицияларни жалб этиш бўйича ишлар самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорни имзолаган бўлиб, унда Инвестицияларни жалб қилиш бўйича кенгашнинг (Инвестицион штаб-таҳр.) кенгайтирилган ваколатлари белгилаб берилган эди. Эндиликда Инвестицион штаб Қозоғистон Республикаси Конституциясининг 61-моддасига мувофиқ юридик кучга эга бўлган ва ҳукумат томонидан қабул қилинган вақтинчалик норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқиши мумкин.
Шу сабабли, штаб ваколатига марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек, квазидавлат сектори субъектлари томонидан бажарилиши керак бўлган қарорларни қабул қилиш киради. Уларни лозим даражада бажармаганлик учун штаб Президентга интизомий жазо, шу жумладан ишдан бўшатиш тўғрисида таклифлар киритишга ҳақли.
Шу билан бирга, эндиликда Инвестиция штабининг раиси ва аъзолари инвестиция муҳитини яхшилаш, инвестиция лойиҳаларини ўз вақтида амалга ошириш учун шахсан жавобгардирлар. Инвестицион штаб ҳар чоракда камида бир марта Давлат раҳбарига амалга оширилган ишлар тўғрисида ҳисобот бериб туриши шарт.
«Kazakh Invest» МК» АЖ Стратегия ва рақамли ривожланиш департаменти директори Чингиз Ибрагимов ушбу тузатишлар мамлакатнинг хорижий сармояга бўлган ёндашувида жиддий ўзгаришлар бўлганини таъкидлади.
“Давлат раҳбари томонидан имзоланган янги фармонга кўра, Кенгашга кенгайтирилган ваколатлар, хусусан, мамлакат иқтисодиётини рағбатлантиришга қаратилган турли лойиҳаларни амалга оширишни жадаллаштириш ваколатлари берилди. Бу оддий сўз билан айтганда, эндиликда Кенгаш доирасида сармоя жалб этишда аниқ натижаларга эришиш учун марказий ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари раҳбарлари зиммасига масъулият юкланганини билдиради. Эндиликда Инвестицияларни қўллаб-қувватлаш бўйича кенгаш фаолиятини назорат қилиш Бош вазирнинг биринчи ўринбосари Роман Скляр зиммасига юкланди”, – деди Чингиз Ибрагимов Каzinform агентлигига.
Бунгача давлатда лойиҳаларни амалга оширишга тўсқинлик қиладиган тизимли муаммолар мавжуд эди.
“Қийинчиликлар лойиҳани амалга ошириш даврида, яъни маҳаллий ижро ҳокимияти органларига махсус иқтисодий зоналарда ер участкаларини ажратиш, зарур инфратузилма ва техник шарт-шароитларни таъминлаш вазифаси юклатилганидан бошланган. Инвестиция штабида бўлиб ўтган йиғилишларда шу ва бошқа масалалар кўтарилди. Илгари штаб қарори кенгаш сифатида қабул қилинган. Бундан буён ислоҳот мажбурий амалга ошириш мақомига эга бўлади”, – деди спикер.
Ислоҳот лойиҳани амалга ошириш жараёнини тезлаштириши ва инвесторлар учун талаб қилинадиган қадамлар сонини камайтириши керак.
“Бунёд этилаётган ўнлаб янги лойиҳаларда ислоҳотларнинг ижобий таъсирини кўрдик. Давлат раҳбарининг топшириғига кўра, ишлаб чиқариш саноатида янги инвестиция лойиҳаларини уч йил муддатга солиқдан озод қилиш режаси ҳам келгусидаги тараққиётнинг калити бўлади”, – деди Чингиз Ибрагимов.
Мамлакатдаги инвестиция жараёнига геосиёсий шароитлар қандай таъсир қилади?
Чингиз Ибрагимовнинг сўзларига кўра, ҳозирги геосиёсий шароитлар мамлакат сармоявий йўналишларини шакллантиради.
“Дунёдаги кўплаб геосиёсий омиллар, жумладан, минтақавий можаролар туфайли трансконтинентал йўллар, муҳим фойдали қазилмалар ва бошқа стратегик хом ашёларнинг роли сезиларли даражада ошди. Қозоғистоннинг Евроосиё марказида жойлашиши ва табиий ресурсларнинг катта заҳиралари, шунингдек, қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш салоҳияти биринчи ўринда туради. Бу борада европалик ва осиёлик ҳамкорларнинг қизиқиши ортиб бормоқда”, – дейди мутахассис.
Бугунги кунда Қозоғистонда ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш истагида бўлган инвесторлар оқими кўпаймоқда.
“Биз компанияларни Қозоғистонга кўчиришни 2022 йил апрель ойида бошладик ва ҳозир ҳам давом эттирмоқдамиз. Биз таҳлил ўтказдик ва иқтисодиётнинг асосий тармоқлари бўйича 38 давлатнинг йирик компаниялари рўйхатини туздик. Бизнинг асосий эътиборимиз брендларга эмас, балки ишлаб чиқариш қувватларига қаратилган. Ҳозирда 80 та компаниянинг кўчиши кутилмоқда, улардан 41 таси 2022-2023 йилларда бу жараённи якунлаган, қолганлари эса фаол ўрганилмоқда. Лойиҳаларнинг умумий қиймати қарийб 1,5 миллиард долларни ташкил этди”, – деди Стратегия ва рақамли ривожланиш департаменти директори.
Маърузачининг сўзларига кўра, улар орасида Wabtec, Microsoft Corporation, Wika ва Honeywell каби компаниялар бор.
Wabtec минтақавий офисини кўчирди ва локомотив ва эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқариш лойиҳасини бошлади. Microsoft корпорацияси Қозоғистонда кўп минтақавий марказларни очди, Wika нефть ва газ саноати учун ускуналар ишлаб чиқаришни йўлга қўйди, Honeywell эса ўзининг минтақавий ваколатхонасини Алматига кўчирди ва Қозоғистоннинг бир қанча вилоятларида ишлаб чиқариш қувватларини очди”, – дея таъкидлади Чингиз Ибрагимов.
Қозоғистонда инвесторлар учун қулай ишбилармонлик муҳитини яратишнинг барча жиҳатларига – маъмурий тўсиқларни камайтириш ва тартибларни соддалаштиришга, божхона ва солиқ маъмуриятчилигини такомиллаштиришга катта эътибор қаратилмоқда. Шу мақсадда “Астана” халқаро молия маркази (АХММ) ва Махсус иқтисодий зоналар (МИЗ) ташкил этилди.
Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев ушбу АХММ чет эл капиталининг келишини рағбатлантиришини бир неча бор таъкидлаган. Эслатиб ўтамиз, АХММ хўжалик бирлашмалари ва молия институтларига ЕОИИ ва Марказий Осиё бозорларига чиқиш имконини беради. Марказ инвесторларга Қозоғистон ва минтақадаги бошқа давлатларнинг давлат ва хусусий эмитентларининг қимматли қоғозларини, шунингдек, турли ҳажмдаги бизнес лойиҳаларини таклиф этади: “Макон ва йўл” ташаббуси каби йирик лойиҳалардан тортиб, кичик IT стартапларгача. АХММга жалб қилинган сармоя миқдори 10 миллиард долларни ташкил этади. Агар 2022 йилда у ерда 64 та давлатдан 1400 та компания рўйхатдан ўтган бўлса, ҳозир уларнинг сони қарийб икки баравар кўпайди – 78 та давлатдан 2300 дан ортиқ компания бор.
Мамлакат ҳудудида фаолият кўрсатаётган Махсус иқтисодий зоналар (МИЗ) ҳам инвестиция фаолияти билан шуғулланади. Уларнинг тармоқ йўналиши ҳар хил – умумий сони 13 та. МИЗ иштирокчилари учун тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш шаклида кенг кўламли имтиёзлар яратилган. Хусусан, бу ерда юридик шахслар, ер ва мулк солиғи тўланмайди. МИЗ ҳудудида сотиладиган товарлар учун ҚҚС ставкаси (Қўшилган қиймат солиғи) нолга тенг. МИЗ ҳудудларида 306 та лойиҳа ишга туширилиб, 22 мингга яқин доимий иш ўрни яратилди.
Ҳали қилинадиган ишлар кўп
Чингиз Ибрагимовнинг таъкидлашича, ҳукумат хорижий инвесторлар учун хавфларни баҳолашда бир қанча муаммоларни аниқлаган.
“Биринчидан, тармоқлар ва ҳудудларни ривожлантиришнинг умумий стратегияси мавжуд эмас. Вилоятга сармоя жалб этиш ишлари бу ҳудуднинг реал эҳтиёжларига мос келмайди. Бу муаммо ҳудудий кластерларни пастдан юқорига ривожлантириш, ҳудудий инвестиция дастурлари, инвестициялар ва субсидияларни мақсадли йўналтириш, молиялаштиришнинг устувор йўналишларини белгилаш орқали ҳал этилади”, – деб тушунтирди «KazakhInvest» МК» АЖ Стратегия ва рақамли ривожланиш департаменти директори.
Иккинчидан, мутахассиснинг фикрича, бу инфратузилманинг йўқлиги, ер участкаларини ажратиш жараёнининг ноаниқлиги ва техник талабларни бажаришдаги қийинчиликлардир.
“Бу муаммолар соҳадаги чекловларни бартараф этиш, эксперт кўрсатмалари, саноат зоналарини янада рағбатлантириш, солиқ ислоҳоти ва юқорида тилга олинган Тараққиёт кенгаши ташаббуси орқали ҳал этилади”, – деди маърузачи.
Инвесторлар учун асосий хавфлар лойиҳаларни амалда амалга ошириш, хусусан, ер участкаларини ажратиш, техник шарт-шароитлар ва зарур муҳандислик-коммуникация инфратузилмаси билан таъминлаш, хом ашё билан таъминлаш, айрим ҳудудларни ёмон газлаштириш, электр энергияси тақчиллиги ва электр энергиясининг етишмаслиги ва сақлаш жойларининг йўқлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин.
“Янги сиёсат ана шу муаммоларни ва ривожланиш институтларидан молиялаштириш ва субсидиялар олиш, тузилмавий қайта тақсимлашда қарорлар узлуксизлигини таъминлаш каби бошқа бюрократик муаммоларни ҳал қилишга қаратилган”, – дея хулоса қилди Чингиз Ибрагимов.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Савдо ва Тараққиёт Конференцияси ҳисоботига кўра, сўнгги 20 йил ичида Қозоғистонга киритилган соф тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар 83 фоизга ўсди ва 6,1 миллиард долларни ташкил этди. Қозоғистон 50 та энг йирик давлатлар қаторига киради. Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқими бўйича у дунёнинг транзит иқтисодиёти, постсовет ҳудудидаги 15 та давлат ва денгизга чиқиш имкони бўлмаган 32 та ривожланаётган мамлакатлар орасида етакчи бўлди. Шу боис экспертлар Қозоғистон ўз мавқеини сақлаб қолиш ва яхшилаш учун тўлиқ салоҳиятга эга эканини таъкидламоқда.
