Инсониятни янги пандемия кутаяптими: хавфли касаллик қандай бўлиши мумкин
ASTANА. Кazinform - Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти дунёда исталган вақтда янги пандемия тарқалиши эҳтимоли ҳақида огоҳлантирмоқда. Кейинги хавфли касаллик қандай бўлиши мумкин ва дунё мамлакатлари унга қандай тайёргарлик кўрмоқда? Бу масалаларни Кazinform агентлиги мухбири таҳлил қилди.
Янги пандемия ковидга қараганда 20 баробар кўпроқ одамни ўлдиришга қодир
Олимларнинг башоратига кўра, келажакда инсоният COVID-19 дан 20 баробар кўпроқ одамни ўлдиришга қодир бўлган янги пандемияга дуч келади. ЖССТ бош директори Тедрос Гебрейесус Женевада бўлиб ўтган ҳукуматлараро музокаралар органи йиғилишида сўзга чиқиб, ўз башоратларини H5N1 парранда гриппи авж олиши билан боғлаб, дунёда янги пандемия хавфини яширмади.
Жорий йилнинг июль ойида ЖССТ “Патогенларга устуворлик бериш: эпидемиялар ва пандемиялар бўйича тадқиқотларга тайёргарликни қўллаб-қувватлашнинг илмий асослари” ҳужжатини эълон қилди, унда глобал патогенлар устуворлигини аниқлаш жараёни натижалари кўрсатилган. Ишда 50 дан ортиқ мамлакатлардан 200 дан ортиқ олимлар иштирок этди ва 28 вирусли оила ва 1652 патогенни ўз ичига олган бир асосий бактериялар гуруҳига оид далилларни баҳолади. Тадқиқотлар асосида ташкилот яна бир пандемия келтириб чиқариши мумкин бўлган бактериал вируслар рўйхатини янгилади. Жорий даволаш усуллари юқумлилик ва иммунитет мезонлари асосида танланган 30 та патогенга қўшимча равишда грипп А, денге иситмаси ва маймун чечаги (mpox) вирусларини ўз ичига олади.
Грипп вируси тез орада янги пандемияга олиб келиши мумкин
The Guardian нашрининг хабар беришича, олимлар яқинда янги пандемия грипп вирусини келтириб чиқариши мумкинлигини башорат қилишган. Халқаро сўров натижаларига кўра, илмий респондентларнинг 57 фоизи грипп вируси штамми ўлик инфекциянинг навбатдаги глобал эпидемиясини келтириб чиқаришига ишонишади.
Кельн университети тадқиқотчиси Жон Салмонтон-Гарсиянинг сўзларига кўра, “грипп катта глобал пандемия таҳдидини келтириб чиқаради” деган ғоя унинг доимий ривожланиш ва мутацияга учраганлигини кўрсатувчи кўп йиллик тадқиқотларга асосланган.
“Грипп ҳар қишда содир бўлади. Буни мини-пандемия деб аташ мумкин. Улар кўпроқ ёки камроқ назорат қилинади, чунки уларни келтириб чиқарадиган турли хил штаммлар етарлича вирулент эмас ", - деди Салмантон-Гарсия.
Тадқиқот иштирокчиларининг 21 фоизи гриппдан кейин пандемиянинг кейинги эҳтимолий сабаби фанга ҳалигача номаълум бўлган “Х касаллик” номли вирус бўлишини таъкидламоқда. Улар яна бир пандемияга COVID-19 пандемиясини келтириб чиқарган SARS-CoV-2 вирусига ўхшаш, ҳали номаълум микроорганизм сабаб бўлишини башорат қилишмоқда. Яъни, у йўқ жойдан пайдо бўлади.
Баъзи олимлар ҳанузгача SARS-CoV-2 таҳдид бўлиб қолаётганига ишонишади. Тадқиқотда сўралган олимларнинг 15 фоизи буни яқинлашиб келаётган пандемиянинг энг эҳтимол сабаби деб аташган. Ласса, Нипах, Эбола ва Зика вируслари каби ҳалокатли микроорганизмлар респондентларнинг атиги 1-2 фоизи томонидан глобал таҳдид сифатида баҳоланган.
ЖССТ, шунингдек, одамлар ўлимининг "жуда юқори" даражасига эга H5N1 парранда гриппи тарқалишидан хавотирда. 2020 йилдаги касалликнинг авж олиши ўн миллионлаб уй қушларининг нобуд бўлишига ёки йўқолишиига олиб келди. Яқинда вируснинг сутэмизувчиларнинг бир неча турларига, жумладан, Қўшма Штатлардаги чорва молларига тарқалиши унинг одамларга тарқалиш хавфини оширди.
БМТ Соғлиқни сақлаш агентлиги бош олими Жереми Фаррар H5N1 вируси штамми “ҳайвонлар орасида глобал зоонотик пандемия”га айланганини таъкидлади. Олимнинг сўзларига кўра, ҳозирда H5N1га қарши вакциналар ва терапевтик препаратлар ишлаб чиқилмоқда.
ЖССТ маълумотларига кўра, 2003 йилдан 2024 йилгача дунёнинг 23 давлатида H5N1 вируси билан касалланган 889 та ҳолат қайд этилган ва ундан 463 киши вафот этган. Ўлим даражаси 52% ни ташкил этди. 2024 йилнинг март ойида АҚШнинг Техас штатида чорва ҳайвонларидан H5N1 парранда гриппи вируси билан касалланган одамнинг лаборатория томонидан тасдиқланган биринчи ҳолати қайд этилган. Шу билан бирга, парранда гриппининг одамдан одамга юқиши билан боғлиқ бирорта ҳам ҳолат қайд этилмаган.
А гриппи вируслари одатда ҳайвонлар орасида тарқалади, лекин одамларга ҳам юқиши мумкин. Одамларда инфекция асосан касал ҳайвонлар ёки ифлосланган муҳит билан бевосита алоқа қилиш орқали содир бўлади. Бирламчи ташувчига қараб, А гриппи вируслари парранда гриппи, чўчқа гриппи ёки бошқа турдаги ҳайвонлар гриппи вируслари сифатида таснифланиши мумкин. Одамларда парранда гриппи вируси инфекцияси юқори нафас йўлларининг енгил ва потенциал ўлимга олиб келиши мумкин.
Ҳозирги илмий далилларга кўра, глобал пандемия фақат ҳайвонларнинг кўп турларида учрайдиган А типидаги вируслар сабаб бўлиши мумкин. Одамларга юқадиган ва доимий равишда одамдан одамга юқадиган А гриппи штаммининг пайдо бўлиши грипп пандемиясини келтириб чиқариши мумкин. Ёввойи сув қушлари А гриппи вирусининг кўплаб кичик турларининг асосий табиий ташувчилари ҳисобланади.
Дунё бўйлаб Covid-19 билан касалланганлар сони ортиб бормоқда
Қозоғистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, мамлакатда коронавирус билан боғлиқ вазият барқарор. 2024 йил бошидан буён 1290 та КВИ юқтириш ҳолати қайд этилган. Ўлим ҳолатлари қайд этилмаган. Кўпгина КВИ юқтириш ҳолатлари енгил тарзда ўтган. Сўнгги Секвенир маълумотларига кўра, Омикрон штаммининг турли хил версиялари дунёнинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби Қозоғистонда ҳам тўлиқ айланмоқда.
Эпидемия мавсумида мамлакатда коронавирус инфекциясига қарши санитария-профилактика, санитария-эпидемияга қарши тадбирлар амалга оширилмоқда. Тиббиёт ташкилотларида киришда фильтрлар ишлайди, тиббиёт ходимлари учун ниқоб режими жорий этилган. Тиббиёт муассасаларига ташриф буюрувчиларга ниқоб ва антисептиклардан фойдаланиш тавсия этилади.
Роспотребнадзор маълумотларига кўра, сўнгги беш ҳафта ичида Россияда COVID-19 билан касалланганлар сони босқичма-босқич ўсган. 32 ҳафта ичида 10 200 та КВИ юқтириш ҳолатлари қайд этилди, касалланиш даражаси ўтган ҳафтага нисбатан 29,1% га ошди. Касалликнинг ўсиши мавсумий шароитлар билан боғлиқ. Умуман олганда, ҳозирда вазият барқарордир.
ЖССТ маълумотларига кўра, бутун дунё бўйлаб COVID-19 билан касалланиш даражаси ортиб бормоқда. Америка, Европа ва Тинч океанининг ғарбий қисмида инфекциянинг янги тўлқинлари қайд этилган.
Сўнгги ойларда, мавсумдан қатъи назар, кўплаб мамлакатларда ковиднинг кўпайиши кузатилди. Улар орасида камида 40 нафар спортчи Париж Олимпиадасида юқтирган.
Вирус ривожланишда ва тарқалишда давом этар экан, янада оғирроқ штамм хавфи ортиб бормоқда. Кузатув тизимлари томонидан аниқланмайди ва тиббий аралашувга жавоб бермайди. ЖССТ миллий ҳукуматларни юқори хавфли гуруҳларни ҳар 12 ойда бир марта эмлашни таъминлаш орқали эмлаш кампанияларини кучайтиришга чақиради. Сўнгги 12-18 ой ичида вакциналарнинг мавжудлиги сезиларли даражада ёмонлашди, чунки ишлаб чиқарувчилар сони камайди. ЖССТ 2021 ва 2022 йилларга нисбатан талаб камайганига қарамай, ҳали ҳам COVID-19 вакциналарига эҳтиёж борлигини таъкидлади.
Маймун чечаги дунёнинг 116 та давлатида қайд этилган
14 август куни ЖССТ Конго Демократик Республикасида авж олгани ва касаллик қўшни давлатларга тарқалиши ортидан икки йил ичида иккинчи марта маймун чечагини глобал фавқулодда ҳолат деб эълон қилди. Африка мамлакатларида касалликдан ўлганлар сони ҳар йили барқарор ўсиб бормоқда. Бир ҳафта ичида 2000 дан ортиқ янги инфекциялар қайд этилди. Таъкидлаш жоизки, вирус қўшни давлатларга тарқала бошлади ва бу халқаро хавотирга сабаб бўлди ва шу боис “Халқаро аҳамиятга эга жамоат саломатлиги фавқулодда ҳолати” (PHEIC) деб эълон қилинди.
ЖССТ раҳбари Тедрос Гебрейесус касалликни тўхтатиш ва ҳаётни сақлаб қолиш учун халқаро миқёсда мувофиқлаштирилган ҳаракатлар зарурлигини таъкидлади.
Чечак қўзғатувчиси касал одам билан яқин алоқада бўлади. Одатда, касаллик енгил кечади, лекин баъзи ҳолларда йирингли яралар касал одамнинг бутун танасига тарқала бошлайди, натижада ўлимга олиб келади.
Йил бошидан буён Африканинг 13 давлатида маймун чечаги билан касалланган 17 мингга яқин ҳолат аниқланган ва 517 нафар ўлим қайд этилган. Бу 2023 йилнинг мос даврига нисбатан 2,5 баробар кўпдир.
Африкадан ташқарида янги, ўта юқумли mpox штаммининг биринчи ҳолати Швецияда қайд этилди. Бемор Африкага ташриф буюрганидан кейин касалликка чалинган. Швеция расмийлари беморга керакли муолажалар олиб борилгани ва кузатув остида эканлигини тасдиқлади. ЖССТ глобал ҳаракатчанлик ва халқаро саёҳатни ҳисобга олган ҳолда, вируснинг Африкадан ташқарида тарқалиши хавфи юқори эканлигини таъкидлайди.
Африкадан ташқарида иккинчи ва Осиёда биринчи ҳолат Покистонда аниқланган. Касаллик яқинда Яқин Шарқдан Покистонга қайтган Хайбер-Пахтунхва провинциясининг Мардан шаҳрида яшовчи фуқарода аниқланган.
ЖССТ маълумотларига кўра, 2022 йил январидан 2024 йил июнигача 116 мамлакатда 99 мингдан ортиқ тасдиқланган маймун чечаги ҳолатлари қайд этилган ва 208 киши вафот этган.
Ҳозирги маълумотлар mpox вирусининг бутун дунё бўйлаб тарқалишини кўрсатади. Жорий йилнинг июнь ойида лаборатория томонидан тасдиқланган 934 та янги ҳолат ва 4 та ўлим ҳолати қайд этилган. Африка минтақасида - 567 та, Америкада - 175 та, Европа минтақасида - 100 та, Тинч океанининг ғарбий минтақасида - 81 та ва Жануби-Шарқий Осиёда - 11 та ҳолат аниқланган.
Mpoxга қарши курашда давлатлар нималар қилаяпти?
Европада мрох билан касалланиш ҳолатлари тез-тез қайд этилган бўлса-да, Касалликларнинг олдини олиш ва назорат қилиш бўйича Европа маркази, агар бу ҳолатлар тезда аниқланса ва даволанса, кейинги тарқалиш хавфининг олдини олиш мумкинлигини таъкидлайди. Африкадан ташқарида қайд этилган биринчи ҳолат Швецияда қайд этилгани маълум.
ЖССТ Европа минтақавий бюроси директори Ханс Клюге ЖССТ Европа минтақасининг 53 давлатини маймун чечагини аниқлаш чораларини кучайтириш, аҳолига зарур тавсиялар бериш ҳамда вакциналар ва вирусга қарши дори воситаларидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришга чақирди.
Британия зудлик билан маймун чечагига қарши вакцина сотиб олади. Мутахассислар вируснинг энг хавфли штамми Британия қирғоқларига етиб келганини ишонч билан башорат қилмоқда. Миллий соғлиқни сақлаш хизмати ходимлари Буюк Британия соғлиқни сақлаш бошқармасидан Mpoxclade 1 аломатларини тан олишларини таъминлаш учун кўрсатмалар олдилар.
Покистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги маймун чечаги касаллигининг тасдиқланган ҳолатларидан сўнг, чегара ўтиш пунктлари ва аэропортлардаги расмийларга чет элдан қайтган ҳар қандай йўловчини қаттиқ назорат қилиш ва синовдан ўтказишни таъминлашни буюрди.
Хитой ҳукумати мамлакатга маймун чечагининг кириб келишининг олдини олиш мақсадида назорат-ўтказиш пунктларида санитария-эпидемиология назорати чораларини кучайтирмоқда. Маймун чечаги эпидемияси авж олган мамлакатлардан Хитойга келган, аломатлари бор ёки беморлар билан алоқада бўлган одамлар кириш вақтида божхонага хабар беришлари керак. Божхона хизмати зарарланган транспорт воситалари ва юкларни тиббий кўрикдан ўтказиш, синовдан ўтказиш ва қайта ишлашни амалга оширади. 15 августдан кучга кирган чора-тадбирлар олти ой давом этади.
Туркия Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, mpox билан касалланиш ҳолатлари аниқланмаган. Вазирлик мамлакатда ҳеч қандай чекловлар ёки қўшимча чоралар талаб қилинмаслигини таъкидлади.
Бугунги кунда Қозоғистонда маймун чечаги касаллигига шубҳа қилинган бирорта ҳам ҳолат қайд этилмаган. Қозоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги маймун чечаги касаллиги сабабли хорижга кетаётган Қозоғистон фуқароларига бир қатор тавсиялар берди. Мамлакатга инфекциянинг кириб келишининг олдини олиш мақсадида кучайтирилган профилактика чоралари, жумладан, давлат чегараларида санитария назорати ва эндемик ҳудудлардан саёҳатчилар устидан назорат кучайтирилган.
Ҳозирда Қирғизистонда маймун чечаги билан касалланиш ҳолатлари аниқланмаган. Маҳаллий Соғлиқни сақлаш вазирлиги Касалликларнинг олдини олиш ва данлат санитария эпидемиология назорати департаментига кўра, мамлакатда маймун чечагини ташхислаш учун тест тизимлари мавжуд. Профилактика мақсадида Идора чет элга чиқишда шахсий профилактика чораларига риоя қилишни тавсия қилади.
Ўзбекистонда маймун чечаги касаллиги қайд этилмаган. Санэпидемия қўмитаси раҳбари Рустамжон Икромовнинг айтишича, мамлакатга маймун чечаги касаллигининг кириб келиши ва тарқалишининг олдини олиш чоралари кўрилмоқда. Бундан ташқари, вирусолог-мутахассислар қайта тайёрланди, ПЗР тестлари жойларга тарқатилди. Бошқа халқаро ташкилотлар инфекцияни тўхтатиш ва унинг кейинги тарқалишининг олдини олиш учун фаол ишламоқда. ЖССТ эпидемиологлар ва антропологларни ўз ичига олган қўшимча мутахассисларни жўнатиб, эпидемияга жавоб чораларини тезлаштириш учун дастлабки маблағ билан таъминлаш орқали жабрланган мамлакатларни қўллаб-қувватлашни кучайтирмоқда.
Янги пандемияга қандай тайёргарлик кўриш керак
Мутахассисларнинг фикрича, янги пандемия хавфи мавжуд бўлганда ундан қочиш керак. Н.Ф. Гамалея номидаги Миллий эпидемиология ва микробиология илмий-тадқиқот маркази директори, Россия Фанлар академияси академиги Александр Гинзбургнинг айтишича, фақат профилактика чоралари орқали ижобий натижаларга эришиш мумкин.
“Асосий профилактика чораси пандемия характеридаги патогенга қарши эмлашдан иборат. Олимлар ўтмишдаги пандемияларнинг асосий топилмаларини ҳисобга олдилар ва пандемияга сабаб бўлган патогенни номлаш мумкин эмаслигини тушунишди. Аммо асосий симптомларни олдиндан айтиш мумкин. Буни молекуляр белгилар даражасида башорат қилиш мумкин. Бу бизга маълум бўлган юқумли касалликларнинг потенциал патогенларини чеклаш имконини беради. Биз аллақачон синовдан ўтган технология асосида вакцина препаратлари прототипларини яратишимиз мумкин", - деди олим.
Мутахассислар мамлакатларга вируслар ва вакциналарнинг халқаро кутубхонасини яратишни ва мунтазам равишда тадқиқот натижаларини бир-бирлари билан баҳам кўришни тавсия қилади. Ушбу ташаббус дори воситаларининг ривожланишини сезиларли даражада тезлаштиришга ва тахминий патогеннинг тарқалишини олдини олишга ёрдам беради. Агар бундай маълумотлар базасига сунъий интеллект орқали кириш мумкин бўлса, эҳтимолий таҳдидларни аниқлаш ва олдини олиш осонроқ бўлади.
Кўпгина экспертлар пандемиянинг олдини олиш учун илмий тадқиқотлар ва тиббий ишланмаларга кўпроқ вақт сарфлаш керак деб ҳисоблайди. Фавқулодда вазиятда бу янги препаратни ишлаб чиқиш ва тайёрлаш вақтини қисқартиришга ёки ҳатто хавфли патогенни олдиндан аниқлашга ва муаммо пайдо бўлишидан олдин ечим топишга ёрдам беради. Бундан ташқари, жамоатчилик фавқулодда вазиятда қандай қилиб тўғри ҳаракат қилишни тушуниши ва чекловлар ва турли хил эҳтиёт чораларига риоя қилиш муҳимлигини билиши керак. Бу жамоатчилик эътирозининг олдини олишга ва Ҳукуматнинг касалликка қарши курашдаги ҳаракатларидан воз кечишига ёрдам беради.
