Британ олимларининг Жўжи Улусига муносабати - Оксфорд университети профессори билан суҳбат
ASTANA. Kazinform - Буюк Британияда Жўжи Улуси тарихи одатда Мўғуллар империяси ва ундан кейинги кенгроқ тарихнинг бир қисми сифатида ўқитилади ва у кўплаб университетларда ўрта асрлар тарихи ўқув дастурида муҳим ўрин тутади. Оксфорд университети тарих фани ўқитувчиси, тадқиқотчи, Назарбоев университетининг собиқ профессори доктор Александр Моррисон Kazinform ахборот агентлигига берган интервьюсида британиялик олимларнинг Жўжи Улиси ҳақидаги фикрлари билан танишди.
- Доктор Моррисон, асосий илмий қизиқишларингиз ва сизни бу соҳага нима жалб қилгани ҳақида батафсил гапириб берсангиз?
“Менинг тадқиқотларимнинг асосий қисми XIX аср ва XX аср бошларида Россия империясининг Марказий Осиёда қандай фаолият кўрсатганини (ёки барбод қилганини) – рус мустамлакачилигининг сиёсий ва маъмурий тарихини тушунишга қаратилган. Маҳаллий халқнинг янги куч тузилмалари билан қандай муносабатда бўлганлиги, рус императорлик мафкураси томонидан эксплуатация қилингани ва жабрланганлиги ҳам мени қизиқтиради.
2019 йилда мен Ўрта Осиёда руслар ҳукмронлигига қарши 1916 йилда қўзғолон бўйича биргаликда таҳрирланган китоб нашр қилдим ва ҳалигача Биринчи жаҳон урушининг Россия ва Европанинг бошқа мустамлакаларига таъсири билан қизиқаман.
Мен яқинда Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олиш тарихига бағишланган катта ҳажмдаги ишимни тугатдим.Унда мен "Буюк Ўйин" ҳақидаги ажойиб ҳикоядан қочишга ҳаракат қилдим ва Британия Ҳиндистонини тарих чеккасига суриб қўйдим. Китобда, шунингдек, Россиянинг олдинга силжишига сабаб бўлган қарорлар қабул қилиш жараёнлари, уларнинг чўл ва Ўрта Осиё хонликлари сиёсатига муносабати, ички Осиёдаги урушларнинг логистика муаммолари ва ҳеч бўлмаганда форс йилномаларида очиб берилганидек маҳаллий реакцияларга эътибор қаратилган. Британия ва Англия-Ҳинд манбалари ва истиқболлари муҳим ёки яхши маълумотга эга бўлган камдан-кам ҳолларда келтирилади. Ривожланишнинг турли босқичларини микротарихий тадқиқотлар туркуми бўлган менинг ишимда Ўрта Осиё ҳикоя қилувчи муҳит ҳисобланади.
- Британ олимларининг Жўжи улуси ҳақида умумий фикри қандай?
“Унинг тарихи одатда Мўғуллар империяси ва унинг оқибатлари тарихининг бир қисми сифатида ўқитилади, бу кўпчилик Британия университетларида ўрта асрлар тарихи ўқув дастурида муҳим ўрин тутади. Буюк Британиядаги Оксфорд университетининг таъсис коллежларидан бири бўлган мен ишлаётган В New Collegeда биз “Евроосиё империялари” курси доирасида Жўжи Улуси тарихидан дарс берамиз. Рафиқам Беатрис Пенати ҳам Ливерпуль университетида Марказий Осиё бўйича илк замонавий даврдан совет давригача бўлган курс доирасида дарс беради.
Менимча, бу курсни Шотландиядаги Сент-Эндрюс университетининг ўқув дастурига киритиш мумкин, уни профессор Эндрю Пикок ўқийди, шунингдек, Калифорния университети ҳамда Лондондаги Шарқ ва Африка тадқиқотлари мактабида ўқитилади.
- Британия олимларининг ушбу мавзу бўйича эътиборга молик тадқиқотлари, китоблари ёки тадқиқот лойиҳалари борми? Маърузачи сифатида яна қандай асосий манбалардан фойдаланасиз?
“Иккита китоб ёдимга тушади: Питер Жексон (Кил университетининг собиқ ўқитувчиси, ҳозир нафақада) томонидан ёзилган “Мўғуллар ва Ислом дунёси” ва Лондон университети Шарқ ва Африка тадқиқотлари мактаби (SOAS) ходими Жорж Лейннинг бир нечта китоблари. Мен XIX аср тарихи бўйича мутахассисман ва қозоқлар ва уларнинг хонларининг илк тарихини муҳокама қилиш учун етарли малакага эга эмасман. Шунга қарамай, Назарбоев университетида Қозоғистон тарихидан дарс берганимда қўллаган материалларим билан фахрланаман ва XV-XVI асрларда Қозоғистон тарихини ўргатган ёки ўрганган ҳар ким биладики, бирламчи манбаларнинг кичик гуруҳи мавжуд бўлиб, унда деярли ҳамма нарса мавжуд. Қозоқлар ва уларнинг хонлари ҳақида бизга маълум бу даврда асос солинган. Уларнинг барчаси XVI-XVII асрларда форс тилида ёзилган (турк тилида ёзилган “Зубдат ал-Атар”дан ташқари) хонлик тарихидан ҳикоя қилувчи ислом йилномаларидир.
- Олтин Ўрда тарихи Британия университетларининг ўқув дастурларига киритилганми? Ушбу фанни ўқитишда қандай дастур ва методикалардан фойдаланилади?
"Бу одатда алоҳида мавзу эмас, лекин, албатта, Ўрта асрлар ва эрта замонавий Евросиёнинг кенгроқ тарихининг бир қисми сифатида ўқитилади. У кўпинча осон мавжуд бўлган бошланғич манбалардан таржима қилинган парчалар, асосан Жувайнийнинг 1950 йиллардан буён инглиз тилига таржима қилинган «Та'рих-и Джахан Гуша» ва 1890 йилларда таржима қилинган «Та'рих-и Рашиди» китобларидан фойдаланган ҳолда ўргатилади.
- Британия академиясида Жўжи улуси ҳақидаги тушунчага яқинда олиб борилган тадқиқотлар ёки янги кашфиётлар қандай таъсир қилди?
“Менимча, Хазановнинг “Кўчманчилар ва ташқи дунё”, Дьюизнинг “Олтин Ўрдадаги ислом ва маҳаллий дин” каби антропологик нуқтаи назарга асосланган китоблар катта аҳамиятга эга. Нурболат Масанов ва Ирина Ерофееванинг ижоди ҳам ҳайратланарли.
-Олтин Ўрдани ўрганувчи британ тарихчилари қандай асосий манбалар ёки архивлардан тез-тез фойдаланадилар?
“Юқорида айтиб ўтганимиздек, энг муҳим форс ва турк йилномалари, улар ҳамма жойда бўлгани каби, "Махфий тарих" билан бирга, узоқ вақтдан бери ўрганиш учун асос бўлиб келган. Назарбоев университетида ўқитувчи бўлиб ишлаган пайтларим Қозоқ хонлигининг 550 йиллигига бағишлаб ёзган қисқа мақолам ҳам бироз тушунча беради.
- Сизнингча, мавжуд бўшлиқларни тўлдиришга қандай аниқ усул ёки усуллар ёрдам беради?
“Менимча, қозоқлар ва хонлар ҳақидаги тушунчамизда ҳали ҳам муҳим бўшлиқлар мавжуд. Оммавий манбалар қўшни ўтроқ жамиятларда яратилган бўлиб, на кўчманчи жамият ва маданият, на сиёсий ташкилотнинг кўчманчи шакллари ҳақида кам тушунча кўрсатади – биз улардан ҳеч қачон қозоқ овозини эшитмаймиз. Яқинда Назарбоев университетидаги ҳамкасбим Томас Уэлсфорд бу қозоқ хонлигини тубдан нотўғри тушунишга олиб келди, деган фикрни илгари сурди, чунки бизнинг манбаларимиз муаллифлари қозоқларнинг ўзи ҳам ўтроқ жамиятлардан таниш бўлган бир хил сиёсий ҳокимият ва ташкилот шаклларига эга деб тахмин қилган.
Унинг сўзларига кўра, қозоқ хонларининг даладаги сиёсий бошқаруви аслида бутунлай бошқача бўлган – ҳокимият марказлари кўп бўлган (Жанибек ва Керейнинг қўш ҳукмронлигида акс этган) ва қўшни ўтроқ қабилаларга хос бўлган аристократик рақиб гуруҳлар ўртасида камроқ қон тўкилган. Менимча, бу даврни ўрганаётган келажак авлод тарихчиларининг вазифаси қозоқларга четдан қараб эмас, балки ўз нуқтаи назари билан тушунишга ҳаракат қилишдир.
Доктор Александр Моррисон - императорлик ва мустамлакачилик урушлари тарихчиси бўлиб, Марказий Осиёдаги русларга алоҳида эътибор қаратган. У Жанубий Осиё тарихига ихтисослашган бўлиб, унинг кўплаб асарларида Россия ва Буюк Британиянинг императорлик ва ҳарбий тарихи таққосланган. Доктор Моррисон Oriel Collegeда замонавий тарихдан маърузалар ўқиди ва кейинчалик 2000-2007 йилларда All Souls Сollegeнинг аъзоси бўлди.
2007 йилдан 2013 йилгача у Ливерпуль университетида Императорлик тарихидан дарс берган ва 2012 йилда Филипп Леверхульм мукофоти билан тақдирланган.
Доктор Моррисон 2014-2017 йилларда Назарбоев университетида тарих профессори бўлган. Кейин у Оксфордга тадқиқотчи ва New Collegeда тарих фанидан ўқитувчи сифатида қайтди. Шунингдек, у замонавий урушлар тарихи бўйича ярим кунлик ўқитувчи. Моррисон Европа ва Осиё тарихи, жаҳон ва императорлик тарихи, уруш тарихи бўйича маърузалар ўқийди.
Муаллиф: Ғалимжан Қараманули
