Иқтисодиётни диверсификация қилиш: оптимал тузилма борми

ASTANА. Кazinform – Қозоғистоннинг think tank Desht таҳлил маркази экспертлари иқтисодиётда ишлаб чиқариш саноати улушини ошириш мақсади қай даражада оқланганини таҳлил қилди, деб хабар беради Кazinform мухбири.

Яқинда Қозоғистон Республикаси Бош вазири Алихан Смаилов раислигидаги йиғилишда 2023-2029 йилларда ишлаб чиқариш саноатини ривожлантириш концепцияси лойиҳаси кўриб чиқилди. Концепциянинг амалга оширилиши натижасида «Қозоғистоннинг саноат тузилмаси тубдан ўзгартирилиб, унда асосий ўринни қайта ишлаш соҳаси эгаллаши» айтилди.

Шу муносабат билан шуни эслатиб ўтиш жоизки, ишлаб чиқариш саноатининг иқтисодиётдаги улушини ошириш Қозоғистонда сўнгги 20 йил давомида олиб борилаётган фаол саноат сиёсатининг асосий мақсадларидан бири бўлиб келган. Бундан ташқари, «умуман интилиш мумкин бўлган иқтисодиётнинг оптимал тузилмаси мавжудми?» деган савол туғилади.

Бу саволга жавоб бериш учун Қозоғистон ҳалигача давлат сиёсатида йўлбошчи сифатида кўраётган Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотининг ривожланган мамлакатларини кўриб чиқайлик. Масалан, Миллий ривожланиш режасида Қозоғистон 2025 йилгача Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотига аъзо бўлишга расмий ариза бериш учун унинг илғор тажрибаси ва стандартларини жорий этиш устида иш олиб бориши кўрсатилган.

Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти мамлакатлари ялпи ички маҳсулотини баҳолаш иқтисодиётнинг оптимал тузилмага эга эмаслигини кўрсатади. Турли мамлакатларнинг саноат бўйича минимал ва максимал қийматларида сезиларли даражада дисперсия бўлиши мумкин.

Масалан, қишлоқ хўжалигининг ялпи ички маҳсулотдаги минимал улуши Люксембург ва Швейцарияда кузатилиб, мос равишда 0,2 ва 0,6 фоизни ташкил этади. Шу билан бирга, максимал улуш Туркияда бўлиб, 5,5 фоизга етади.

Бошқа соҳалар учун муқобил қийматлар қуйидагича:

- ишлаб чиқариш саноати: минимал - Люксембург, Бельгия ва Францияда 0,05, 0,06 ва 0,07 фоиз, Норвегияда максимал - 22,4 фоиз;

- ишлаб чиқариш саноати: Люксембург ва Австралияда 4,8 ва 5,4 фоиз, Ирландияда эса максимал - 34,6 фоиз;

- Молия сектори: минимал - Словакияда 2,5 фоиз, Люксембургда максимал - 23,6 фоиз.

Шу билан бирга, айрим соҳалар иқтисодиёт ва жамият ривожи учун муҳим ҳисобланади. Бироқ, ҳар доим ҳам диверсификация нуқтаи назаридан қизиқарли эмас. Масалан, уни электр ва сув таъминоти соҳасига киритиш мумкин.

Юқоридагиларни ҳисобга олсак, Қозоғистонни Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти мамлакатлари билан тўғридан-тўғри солиштирадиган бўлсак, ялпи ички маҳсулот таркибида катта фарқ бўлмайди. Фақат тоғ-кон саноати соҳасида сезиларли фарқни кузатиш мумкин. Зеро, мамлакатнинг ушбу соҳадаги улуши Норвегиядан ташқари ушбу соҳадаги барча ИҲТТ давлатларининг бир хил кўрсаткичидан ошади.

Бироқ бу тармоқнинг иқтисодиётдаги аҳамияти фақат ана шундай ишлаб чиқариш билан боғлиқ эмас. Шунингдек, нефтни қайта ишлаш, қувурлар орқали ташиш, улгуржи ташиш занжири мавжуд. Агар нефть-газ секторини (ЯИМнинг 19,4 фоизини ташкил қилади) бутунлай чиқариб ташласак, иқтисодиётнинг қолган тузилмаси ҳақиқатда Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотининг келишилган чегараларига жавоб беради.

Қозоғистон иқтисодиётини Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти мамлакатлари билан солиштирганда яна нималарни кузатиш мумкин?

- қишлоқ хўжалигининг нисбатан юқори улуши. Бироқ, бу саноатнинг ривожланиш даражаси ҳақида маълумот бермайди.

Таълим соҳасида ҳам вазият худди шундай. Таълим соҳасининг юқори улуши таълим тизимининг ривожланиш даражаси билан эмас, балки болалар сонининг кўплиги билан боғлиқ.

Муаллиф: Марлан Жиембай