Иккинчи жаҳон уруши: 1941 йилгача ва 1945 йилдан кейин
ASTANA. Kazinform – ХХ асрда бўлган инсоният тарихидаги энг даҳшатли уруш тугаганига 79 йил тўлди. Биз ушбу даҳшатли қон тўкилишнинг бошланишини 1941 йил 22 июнда Германиянинг СССРга ҳужуми ва 1945 йил 9 майда Ғалаба паради билан якунлаймиз. Бироқ, Иккинчи жаҳон урушининг бошланиши тарихи чуқурдир.
Уруш учун зарурий шарт
1914-1918 йиллардаги Биринчи жаҳон урушидан сўнг ўз ҳудудининг бир қисмини йўқотган Германияда Миллий социалистик немис ишчилар партияси кучайди. Партия тезда кучли сиёсий кучга айланди ва 1933 йилда Адольф Гитлернинг ҳокимиятга келишига ёрдам берди.
1933 йил декабрь ойида Франция ва СССР ҳукуматлари Европада коллектив хавфсизлик тўғрисида шартнома тузиш тўғрисида қўшма таклиф билан чиқдилар. Шартномага Германия, Буюк Британия, Финляндия, Чехословакия, Польша, Эстония, Латвия ва Литва таклиф қилинган. Шартнома лойиҳаси “Шарқий пакт” деб номланди. Бу пакт Германия ва Польшанинг унда иштирок этишдан бош тортганлиги сабабли амалга оширилмади. 1934 йил март ойида Польша Германия билан ҳужум қилмаслик тўғрисида шартнома имзолади. Бу Гитлер ҳукуматининг ташқи сиёсатдаги биринчи ютуқларидан бири ҳисобланади. Ва 1935 йил март ойида Германия 1919 йилги Версаль тинчлик шартномасининг ҳарбий бандларига риоя қилишни бутунлай тўхтатди. Мамлакатда умумий ҳарбий хизмат жорий этилди, армияни оммавий қуроллантириш бошланди.
1939 йил 23 августда Москвада СССР ва Германия ўртасида ҳужум қилмаслик тўғрисида шартнома имзоланди. Ҳужжатни икки давлат ташқи ишлар вазирлари Вячеслав Молотов ва Иоахим фон Риббентроп имзолади. Шунинг учун ҳам бу ҳужжат тарихда “Молотов-Риббентроп пакти” номи билан машҳур. Шартномага кўра, битим иштирокчилари бир-бирига ҳужум қилмаслик ва агар улардан бири учинчи томоннинг жанговар ҳаракатлари объекти бўлса, бетарафликни сақлаш мажбуриятини олган. Шартнома иштирокчилари тўғридан-тўғри ёки билвосита бошқа томонга қаратилган "бошқа кучлар билан иттифоқчилик муносабатларидан" воз кечдилар.
Шартнома қуйидаги 7 қисқа банддан иборат эди:
- - 1-модда - томонлар бир-бирига ҳужум қилишдан тийилади;
- - 2-модда - томонлар учинчи давлатнинг бошқа томонга ҳужумини қўллаб-қувватламайдилар;
- - 4-модда - томонлар бошқа томонга қаратилган ҳарбий иттифоққа қўшилмайдилар;
- - 5-модда - низоларни тинч йўл билан ҳал қилишни таклиф қилади;
- - 6-модда - шартноманинг амал қилиш муддати кўрсатилган;
- - 3 ва 7-моддалар фақат техник масалалардир.
Таъкидлаш жоизки, келишувнинг қўшимча махфий протоколи мавжуд эди. Унда томонларнинг Шарқий Европага тегишли манфаатлар кўзда тутади, яъни протоколда Латвия, Эстония, Финляндия, Польша давлатлари таркибидаги шарқий ҳудудлари ва СССР Бессарабия, Литва ва Польшанинг ғарбий қисми эса Германиянинг қизиқиш доирасига кирди. 1939 йил 1 сентябрда Германия Польшага бостириб киришни бошлади. Ўша йилнинг 17 сентябрида Совет қўшинлари ҳам Польша ҳудудига киришди. СССР ва Германия ўртасидаги Польшанинг ҳудудий бўлиниши 1939 йил 28 сентябрдаги дўстлик ва чегара шартномаси ва ўша йилнинг 4 октябридаги қўшимча протоколнинг имзоланиши билан якунланди. 1940 йилда СССР Болтиқбўйи давлатлари, Бессарабия ва Шимолий Буковинани, шунингдек, Финляндия ҳудудининг бир қисмини қўшиб олди. 1941 йил 22 июнда Германия Совет Иттифоқига пистирма уюштирди. Уруш асосан икки блок ўртасида, яъни Германия, Италия, Япония бошчилигидаги босқинчи давлатлар ҳамда СССР, АҚШ, Буюк Британия, Франция, Хитой бошчилигидаги қарама-қарши томонлар ўртасида олти йил давом этди. Бу урушда дунёнинг барча беш қитъаси давлатлари қатнашган. Уруш натижасида 55 миллионга яқин одам ҳалок бўлди ва унинг глобал иқтисодий йўқотишлари 4 триллион АҚШ долларини ташкил этди. 10 мингга яқин аҳоли пункти вайрон бўлган ва зарар кўрган.
Иккинчи жаҳон уруши асосан бешта фронтда олиб борилди. Биринчиси Шарқий Европада, яъни СССР ва Германия ўртасида, иккинчиси - Ғарбий Европада Англия, Франция ва Германия каби давлатлар ўртасида, учинчиси - Ўрта ер денгизида Италия, Греция, Албания, Шимолий Африка каби давлатлар ўртасида, тўртинчиси – Африка ҳудудида Эфиопия, Сомали, Кения, Судан бошқа давлатлар орасида, бешинчиси – Тинч океани ҳавзаси ёки Жануби-Шарқий Осиё ҳудудида Япония, Америка, Хитой, Совет Иттифоқи ва бошқа мамлакатлар иштирокида бўлди.
Қозоғистоннинг ғалабага қўшган ҳиссаси
Мамлакатдан жанг майдонига кетган 1 миллион 400 минг кишининг ярмидан кўпи қайтиб келмади. Улар барча жангларда фаол қатнашдилар. Иккинчи жаҳон урушидаги жасорати учун юз минглаб қозоғистонлик аскарлар СССРнинг орден ва медаллари билан тақдирланган. 500 дан ортиқ киши Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвонига сазовор бўлди. Улар орасида қозоқ қизлари – пулемётчи Маншук Маметова ва мерган Алия Молдағуловалар ҳам бор. Тўрт нафар қозоғистонлик ҳарбий учувчилар - Талғат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский икки марта Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвонига сазовор бўлган.
Маълумки, 1941 йил сентябрь ойининг охирида бошланган Москва жангида генерал И.В.Панфиловнинг 316-пиёда дивизияси алоҳида ўрин тутган. 16 ноябрь куни Панфилов дивизияси Иккинчи жаҳон урушидаги афсонавий жангда қатнашди. Бу жангда 28 нафар панфилов жангчиси Дубосеково чорраҳаси яқинида немис танк батальони йўлида тўриб, 20 дан ортиқ танкни йўқ қилди ва тўхтатди. 1945 йил 30 апрелда қозоғистонлик лейтенант Рақимжан Қошқарбаев ва рус аскари Григорий Булатов биринчи бўлиб Рейхстагга Ғалаба байроғини кўтаришди.
Қозоғистон фронтнинг қудратли арсеналига айланди. Республика иқтисодиёти ҳарбий эҳтиёжларга қаратилган эди. Қозоғистон ҳарбий саноат учун зарур бўлган мис, қўрғошин, висмут, молибден, полиметалл ишлаб чиқариш бўйича етакчи ўринга айланди. Қозоғистон мудофаа заводларида янги турдаги қуроллар, снарядлар, миналар ва бошқа ҳарбий техника ишлаб чиқариш ўзлаштирилди. Қозоғистон қишлоқ хўжалиги фронтни озиқ-овқат билан, саноатини эса зарур хомашё билан таъминлади. Уруш пайтидаги 10 та ўқдан 9 таси Қозоғистон қўрғошиндан қилинган. Фронтга 1500 вагон кийим-кечак ва озиқ-овқат юборилди.
Урушнинг охирги босқичи
1945 йил 17 июндан 2 августгача Потсдам конференцияси бўлиб ўтди, унда Германияни қуролсизлантириш тўғрисида қарор қабул қилинди. Бундан ташқари, Германиянинг иттифоқчиси Япониядан тиз чўкиш талаб қилинди. Бироқ Япония ҳукумати бу талабни бажармади. Шундай қилиб, Иккинчи жаҳон урушининг ҳал қилувчи даври бошланди.
1945 йил 6 августда АҚШ ҳарбий-ҳаво кучларининг Б-29 бомбардимончи самолёти Япониянинг Хиросима шаҳрига 13-18 килотон тротил «Little Boy» атом бомбасини, уч кундан кейин эса Нагасаки шаҳрига 19-21 килотон тротил «Fat Man» атом бомбасини ташлади. Иккита портлашда 80 минг киши ҳалок бўлди. Ва ўша йилнинг охирига келиб атом бомбаси қурбонлари сони Хиросимада 90-166 минг кишига, Нагасакида эса 60-80 минг кишига етди.
Фото: БМТ/Йосуке Ямахата
Нагасакига бомба ташланган куни Совет армияси Мўғулистон Қуролли кучлари билан биргаликда Японияга қарши урушга чиқди. Совет армияси Шимолий-Шарқий Хитой, Шимолий Корея, Сахалин ва Курил оролларини озод қилди.
Умуман олганда, атом бомбасининг кучи Япония ҳукуматини урушни давом эттиришдан бош тортишга ундаганлиги аниқ. 1945 йил 14 августда Япония императори Хирохито Япониянинг муқаррар таслим бўлишини қабул қилди. Бир кундан кейин Япония таслим бўлганини эълон қилди. Ва 1945 йил 2 сентябрда Иккинчи жаҳон урушининг ҳақиқий тугаши, яъни Япониянинг таслим бўлиши тўғрисидаги акт имзоланди.
