Ҳозирги болаларнинг ижтимоий масъулияти паст - психолог

PETROPAVL. Кazinform - Мактабга илк бор бораётган бола икки ой ичида янги тартибга мослашиши ва таълим жараёнига қўшилиши керак. Бироқ, агар бола ҳали ҳам ўқишни ёқтирмаса, ўжар бўлса ва мактабга боришни истамагани учун йиғласа - бу тўғри эмас. Психолог Мария Хайн боланинг ўқишга қизиқиши бўлмаслиги сабабларини тушунтирди.

- Боланинг ўқишни ёқтирмаслигининг сабаби нимада?

- Аввало, болага қийин бўлиши мумкин, чунки у муайян тайёргарликдан ўтмаган, ривожланиш марказларига бормаган. Шунинг учун у янги дарсни тушуна олмайди ва қабул қила олмайди. Неврологик сабаблар ҳам бўлиши мумкин. Болаларда минимал мия дисфункцияси (ММД) деб аталадиган нарса бор. Бундай ҳолда, ҳиссий беқарорлик, уйқу бузилиши, восита кўникмаларининг нотўғри ривожланиши, нутқ ва ўрганишдан ортда қолиш каби аломатлар мавжуд. Бу умумий невропсикиятрик хусусиятдир, аммо бу касаллик эмас. Оғир туғиш ёки оғир ҳомиладорлик пайтида боланинг неврологик нейронларининг бир қисми тўғри ишламайди. Бунда бошқа нейронлар ҳам ишламайдиган нейронлар вазифасини бажаради. Натижада, асаб тизими энергиясининг катта қисми миянинг тўғри ишлаши учун сарфланади ва нервлар чарчайди.

Бундай неврологик омил ҳозирги кунларда менинг амалиётимда кенг тарқалган. Албатта, натижада болада бир нечта дарслар учун энергия етарли эмас, шунинг учун у деразадан ташқарига қарайди ва ўқишни хоҳламайди. Яъни, унга вазифани бажариш қийин.

Болада ижтимоий масъулият йўқлиги сабабли ўқишни хоҳламаслиги мумкин. Бу ҳам кенг тарқалган. Ота-оналар фарзандларини олдимга олиб келишса, “болам мактабга боргиси келмайди, ўжар, бошқалар билан уришади”, дейишади. Бунда мен улардан боланинг қандайдир вазифалари борми, агар у бурчни бажармаса, уни жазолайсизми, уйда тақиқланган ишлар бўлса ёки ҳамма нарсага кўз юмасизми, деб сўрайман. Суҳбат давомида ота-оналар фарзанди учун ҳамма нарсани қилишлари, яъни уларда ҳеч қандай масъулият йўқлиги маълум бўлади. Натижада, болада ижтимоий масъулият йўқ. У уйдаги вазиятни такрорлашни ва мактабда ҳеч нарса қилишни хоҳламайди. Ўқитувчи, албатта, уни шунчаки ўтқазиб қўймайди, шундан кейин ўқитувчи бола учун ёмон ва бу унинг мактабга боришни хоҳламаслигининг сабабларидан бири бўлиши мумкин.

Бола мактабга боришни хоҳламаслиги мумкин. Агар ўқитувчи авторитар бўлса ёки уйдаги ҳиссий вазият туфайли у жанжал, муаммо, умумий ноқулай вазият туфайли ўқишни хоҳламайди.

Яъни, ўқишни истамасликнинг бир қанча сабаблари бўлиши мумкин, шунинг учун муаммонинг моҳиятини билиш керак.

— Болани уй ишларига мажбурлаш тўғрими?

— “Мажбурлаш” сўзини ишлатишдан олдин айтганларимга қайтайлик – боланинг ижтимоий масъулияти. Боланинг кундалик вазифаси бўлиши керак ва бажарилмаган тақдирда жазо бўлиши зарур. Шундагина болада масъулият шаклланади. Бола мактабдан келиши билан ўзига берилган вазифани бажаради ва ҳеч қандай мажбурлашсиз уй вазифасини бошлайди. Ота-оналарнинг вазифаси уларни қўрқитиш ва уй вазифасини бажаришга мажбурлаш эмас, балки болага унинг зиммасига юкланган масъулиятли вазифа эканлигини тушунтириш ва шакллантиришдир.

Умуман олганда, агар бола илгари бирон бир ривожланиш марказларига бормаган бўлса, уй вазифасини бажармаган бўлса, албатта, сиз у билан ўтирган ҳолда ёрдам беришингиз ва вазифани бажаришингиз керак. Шундай бўлса ҳам, 1-синф ўқувчиси ота-она ёрдами ва назоратига муҳтож.

— Боланинг мактабда муаммолари бор-йўқлигини қандай аниқлаш мумкин?

— Боланинг хулқ-атворида ўзгаришларни сезсангиз, унга қараб ҳаракат қилиш муҳимдир. Мисол учун, агар у илгари қувноқ бўлган бўлса, лекин охирги пайтларда хафақон бўлса, уйқуси бузилган ёки ухламаса ёки кўп овқатланмаса, яъни болада қандайдир кескин ўзгаришлар бизнинг аралашувимизни талаб қилади.

Аввало, албатта, бола билан очиқ гаплашиш керак, гаплашган маъқул, агар у нима бўлаётганини тушунмаса ёки айтиб беролмаса, психологга мурожаат қилгани маъқул.

— Болаларнинг тажовузкорлиги қаердан келиб чиқади, у билан қандай курашиш керак?

- Болада бор нарса ота-онасидан келади. Неврологик муаммолар бундан мустасно, саломатлик ҳақида. Менга шундай муаммо билан келишганида, мен одатда ота-онасини текшираман. Ота-оналар ўртасидаги муносабатлар ва бола тарбиясидаги бўшлиқлар аниқланади. Улар ота-оналарнинг авторитаризми, умидсизлик - боланинг талабини қондира олмаслик, яъни у бирор нарсани сўради, лекин уни олмаганлиги сабаб бўлиши мумкин.

Мактабдаги қўрқитиш ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бола ўқитувчига ёки синфдошларига жавоб бера олмайди, чалкашиши мумкин, кейин эса бир ижтимоий муҳитда тўпланган тажовуз чиқиши мумкин.

- Ота-оналар фарзандларини қандай тинглатиши мумкин?

— Боланинг ижтимоий масъулияти бўлмаса, тарбиялаш қийин. Унинг кун тартиби, муайян вазифалари, жазоси - калтаклаш эмас, масалан, мультфильмларни томоша қилиш вақтини чеклаш ёки ўйнашга рухсат бермаслик бўлиши керак. Ўйинчоқлар ва севимли нарсаларни бетартиб олиб беравермай, муайян бир байрам тўғрилаш лозим. Қандай қилиб пул ишлатишни ўргатиш, бир ҳафта давомида маълум миқдорни бериш ва эркинлик бериш. Шундай қилиб у режалаштиришни ўрганади. Мисол учун, дўконга борганида ширинлик сўраса, уни ўзига ажратилган пулдан сотиб олишни таклиф қилиш керак. Агар у бир вақтнинг ўзида ҳамма нарсани сарф қилса, у кейинги сафар тежайди. Бола ўз ёмон ҳаракатларининг оқибатларини кўриши ва ҳис қилиши лозим.

— Биз билан суҳбатга вақт ажратганингиз учун ташаккур!