Ҳиндистонда узилган ҳаёт: Оралхан Бўкейнинг жасади Қозоғистонга қандай олиб келинган
Ёзувчи-драматург, журналист, Қозоғистон Республикаси Давлат мукофоти лауреати, Ёшлар мукофоти совриндори, Н. Островский номидаги Бутуниттифоқ адабий мукофоти лауреати Оралхан Бўкей тирик бўлганида бугун саксон ёшга кирган бўларди. “Олтойнинг буғуси” номи билан машҳур бўлган адибнинг юбилейи муносабати билан Ўскеменга келган таниқли адиблар Алибек Асқар, Нуртўре Жусип, Асқар Олтой ўз хотиралари билан ўртоқлашди. Кazinform мухбири ўша таъсирли воқеаларни ёзиб олди.
Журналистика ва бадиий адабиётни уйғунлаштириб ёзган илк адиб – Алибек Асқар
— Оралхан ҳозирда мамлакатимизда энг кўп ўқиладиган ёзувчи ҳисобланади. У журналистика ва бадиий адабиётни уйғунлаштириб ёзган биринчи адиб. Аввалига баъзи одамлар бунга қарши эди. Аммо маълумки, жаҳонга машҳур ёзувчи Эрнест Хемингуэйнинг ҳар қандай асарида публицистиканинг изи бор. Оралхан ёза бошлаганида ҳамма Оралханга ўхшаб ёзмоқчи бўлди. Лекин унга тақлид қилиш, унга ўхшаб бўлмайди. Чунки Оралханнинг услуби жуда бошқача.
Шу муносабат билан мен Чингиз Айтматов ҳақида параллелизм сифатида гапирмоқчиман. 34 ёшида у беш қиссаси учун Ленин мукофотини олди. Илгари ҳеч қандай мукофотга сазовор бўлмай, дарҳол бундай юксак мукофотни олди. Ўшанда шоир Николай Тихонов “Бу йигит умрининг охиригача елкасида шундай оғирликни кўтара оладими?” деб сўраганини эслайман. Шу билан бирга, Ленин мукофотининг даражаси ҳозирги Нобель мукофоти билан бир хил. Чингиз чиндан ҳам бу юкни кўтарди. У бундан ҳам кучли асарлар ёзган. Шундай қилиб, у уч марта давлат мукофотига сазовор бўлди.
Оралханнинг “Қайдасың, қасқа құлыным” қиссаси эса чуқур романтика эди. Бу қозоқ адабиётига янги туртки олиб келди. Шундан кейин Бейимбет Майлин каби “Ауыл хикаялары”ни ёзди. Ҳақиқий қишлоқ колорити. Кейин ким экани эсимда йўқ, лекин адабий доирадан кимдир: “Вой, Оралхан каби Қатонқарағайдек гўзал жойда туғилиб ўсган бўлсак, шундай ёзар эдик”, - деди. Оралханга келсак, у қум ҳақида “Құм мінезі” қиссасини ёзган. Асарларининг барчасида ўсиш бор. Худди Чингиз каби. Бошқа ҳеч нарса демайлик, ўлими олдидан ёзган сўнгги асари – “Атау кере”да бутунлай бошқача чўққига кўтарилди.
1993 йилда Оралхан вафот этганида мен Президент администрациясида ишлаганман. У менга шундай деди: “Бу ёзда менинг 50 ёшимни нишонлаймиз. Ўзинг режалаштир. Туркияга бораман”, - деди. Афсуски, Туркияга тайёргарлик кўраётган Оралхан Ҳиндистонга жўнаб кетди. Мен Матбуот ва оммавий ахборот вазири Алтинбек Сарсенбаулидан сўрадим: “Оралханга биздан Ҳиндистонга делегация кетаётганини айтдим, у қизиқиш билдирди. Унда мен ҳам ўша ерга бораман, Туркияни кўриб юрибмиз-ку”, - деди. Мен қаршилик билдирмадим”, - деди у. Унинг ҳаёти Ҳиндистонда тугашини ким ўйлабди?!
Баъзан "Ўлганлар ўзларининг ижодий имкониятларини бутунлай тугатиб бўлгач, кетадилар" деб айтилади. Бу бемаънилик! Оралхан тирик бўлганида кўплаб янги асарларни яратган бўларди. Ўлим тасодифан келади. Биз буни Пушкин ва Лермонтовдан яхши биламиз. Энди баъзи ёзувчилар биринчи ёзганлари билан порлайдилар, қолган асарлари эса пастга тушади. Бошқалар бир хил даражада қолмоқда. Фақат Чингиз ва Оралханда ўсиш бор эди!
“Энди сен Алписбаев эмас, Асқар Олтой бўласан”, деди - Асқар Олтой
- Фамилиям Алписбаев. Дастлаб мақолаларим, ҳикояларим охирида Асқар Алписбоев деб ёзардим. Оралхан оға “Қазақ әдебиеті” газетасининг икки саҳифасида «Ағажай, Алтайдай жер қайда» номли мақоламни тўлиқ эълон қилди.
У ҳар доим эрта тонгда ишга келарди. Биз бир қаватда ишлардик. Офисимиз эшиги очиқ. Йўлакда кетаётган Оралхан оға эшик олдидан ўтиб тўхтади. Мен сакраб турдим ва салом бердим. — Асқаржон, буёққа кел, — деди. Кейин: “Мақолангни бир эмас, икки марта ўқиб чиқдим. Ажойиб мақола! Биз мамлакатдаги қозоқларнинг тарихини биламиз, лекин у тарафдаги (Хитойда – муаллиф) қозоқларнинг тақдирини қаердан биласан?”. — деб сўради у. “Отам у ерда хизмат қилган. Ўзим шу ерда туғилган бўлсам ҳам, у ердаги вазият ҳақида шунчалик кўп эшитдим ва кўп қидирдим. Иложи борича ёзишга ҳаракат қилдим”, - деб жавоб бердим. Оралхан оға менга: “Энди сен Алписбаев эмас, Асқар Олтой бўласан”, деди. Ўшандан бери мен Асқар Олтойман.
Ўйлайманки, Оралхан Бўкей тирик бўлганида “Атау кере”дан кейин ажойиб тарихий асар яратган бўларди. Унинг сўнгги иши прологга ўхшайди.
Узоқ музокаралардан сўнг унинг жасадини Алматига олиб келдик – Нуртўре Жусип
- Оралхан Ҳиндистонда 49 ёшида юрак хуружидан вафот этди. Мен ўша саёҳатга мен ҳам борган эдим. У икки давлат ўртасида дўстлик кўпригини ўрнатишга киришган делегация раҳбари эди. Биз билан бирга бўлганлар орасида журналист, «Ғажайып Үндістан» журнали ношири Алписбай Сумирбай, «Егемен Қазақстан” газетасининг Жанубий Қозоғистон вилоятидаги мухбири Еркин Қидир, «Казахстанская правда» газетаси бош муҳаррири Татьяна Костина ва ҚазТАГ мухбири Татьяна Жоргенко бор эди.
Аввал Алматидан Чимкентга учдик. У ерда бир кун тўхтаб, Тошкентга йўл олдик. Биз у ерда бир кун турдик. Ёмон ҳодиса юз берди. Рубль қадрсизланаётган пайт. Бизга меҳмонхонага доллар билан тўлаш кераклигини айтишди. Ўша пайтда долларда ҳисоб-китоб қилиш деган нарса йўқ. Пулимизни тўғри ҳисоблаган биз буни кутмаган эдик. Оралхан оға “бир доллар ҳам бермаймиз”, дея қизишди. Кейин қандайдир тарзда келишувга эришдик.
Ҳиндистонда бизни юқори савияда кутиб олишди. Қаерга бормайлик, полициячилар бизни кузатиб юришди. Оралхан Бўкей бир мамлакат делегациясига раҳбарлик қилганидан сўнг ўзини ҳақиқий ватанпарвардек тутди, учрашувларда ўз фикрларини билдирди. Ҳиндистон камбағаллар кўп бўлган мамлакат. Миллиардлаб одамлар ёмон шароитларда яшайди. Уйсизлар болалари билан боғдаги сигир ёнида ухлашади. Бу Қозоғистон учун ҳам оғир кунлар эди. Мустақилликка эришиб, бозор иқтисодиётига эндигина ўтаётган давр эди. Оралхан оға кўча-кўйда юриб: “Қозоқларнинг аҳволи ҳиндларга нисбатан подшоҳнинг ўғлиникига ўхшайди”, деди.
Саёҳат чоғида айрим масалаларга тўхталиб ўтди: “Қишлоқлар таназзулга юз тутгани сайин маҳаллий аҳолининг, биринчи навбатда қозоқларнинг аҳволи оғирлашади. Қозоқлар ҳисобидан бошқа бировнинг яхши яшашига йўл қўйиб бўлмайди. “Мамлакатга келганимда шахсан мен бош вазир Сергей Терешченкога айтаман. Бир марта у бизга деди: "Сизлар мен ҳақимда хотираларни ёзасиз". Ўшанда биз уни бу тарзда оламдан ўтади деб ўйламаган эдик.
Оралхан оғанинг жасадини Қозоғистонга олиб кетмоқчи бўлганимизда у ердагилар рози бўлмай, “Ҳиндистонда дафн қиламиз”, дейишди. Бизга келсак: “Бунақаси кетмайди. Бу Қозоғистон делегацияси раҳбари, мумтоз ёзувчимиз. Унинг жасадини бу ерда қандай қолдиришимиз мумкин? Биз ҳам қайтмаймиз!" - дедик. Элчихона деган нарса йўқ. Кейин мамлакатдаги мутасаддилар билан боғланиб, вазиятни тушунтирдик. Узоқ музокаралардан сўнг ниҳоят Оралханнинг жасадини Алматига олиб келдик...
Муаллиф: Талғатжан Мухаметбекули
