Хавфсизлик архитектураси: БМТ йиғилишида нималар айтилди
ASTANА. Кazinform — Бугун тунда Давлат раҳбари БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессиясининг ялпи дебатида нутқ сўзлади. Ташкилот олдида турган вазифалар ва глобал ўзгаришлар тенденциялари ҳақида Президентнинг сўзларидан эшитдик. Қозоғистон томонидан ташкилотни ислоҳ қилиш бўйича илгари билдирилган фикрлар ҳам такрорланди. Шу муносабат билан Кazinform мухбири минбарда кўтарилган масалалар ва Президент томонидан илгари сурилган ғоялар билан танишди.
Ислоҳот сари қадам: дунё умумий келишувга муҳтож
Қасим-Жомарт Тоқаев ташкилотдаги муаммоларни глобал сиёсий жараёнлар билан боғлашга ҳаракат қилди. Унинг очиқчасига таъкидлашича, айрим давлатлар учун халқаро ҳуқуқнинг қўпол бузилиши “нормал ҳолат”га айланган, кўп томонлама институтларга ишонч инқирози кучайган. Қолаверса, ташкилот қоидалари эскирган, ҳарбий-ҳуқуқий соҳадаги асосий тамойиллари замон талабларига жавоб бермайди. Шу боис дунё аҳли кенг қамровли ўзгаришларни талаб қилмоқда.
Президентнинг фикрича, модернизация сари қадам Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилишдан бошланиши керак. Қарийб бир асрдан бери таркиби янгиланмаган кенгашга янги ҳаёт бахш этиш вақти келди. Қайта ташкил этиш жараёнида нафақат бир нечта давлатлар, балки барча қитъалар тўлиқ иштирок этиши айниқса муҳимдир.
- Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги йирик давлатларнинг вакиллари Хавфсизлик Кенгашида ротация асосида иштирок этишлари керак. Айни пайтда Қозоғистон масъулиятли ўрта державаларнинг овози БМТ Хавфсизлик Кенгашида аниқроқ эшитилиши керак, деб ҳисоблайди. Дарҳақиқат, ўрта державалар халқаро муносабатларда аллақачон ижобий рол ўйнай бошлаган, мувозанатни сақлаш ва ўзаро ишончни мустаҳкамлашга ҳисса қўшган. Буюк давлатлар раҳбарлари бирлашмаса ёки бутун инсониятни ташвишга солаётган долзарб муаммоларни ҳал этишга қодир эмаслигини кўрсатса, бундай давлатлар БМТ доирасида кўприк бўлиб қолади, – деди Президент.
Сиёсатшунос, Мажилис депутати Айдос Саримга кўра, Хавфсизлик Кенгашини қайта ташкил этиш вақти келди. Ҳозирги сиёсий ва иқтисодий вазиятни ҳисобга олиш керак. Кенгашга аъзо давлатлар ҳали ҳам Иккинчи жаҳон урушидан кейинги тафаккурдан қутула олмаётгани ноўрин.
- БМТда иккита демократик тўлқин бўлди. 1960-йилларда Африка қитъасидаги давлатлар мустақилликка эришдилар. Совет Иттифоқи парчалангач, Шарқий Европа, Осиё ва постсовет давлатлари мустақилликка эришдилар. Ўшандан бери замонлар ўзгарди. Бир пайтлар гигант давлат ҳозирда ўрта даражага тушган бўлса, кечагина мустақилликка эришган давлат юз миллионлаб аҳолиси, иқтисодий айланмаси триллионлаб давлатга айланиб бормоқда. БМТ бу ҳақиқатни ҳисобга олмаяпти, — дейди эксперт.
Маърузачининг фикрича, янги ўзгариш излашнинг ҳожати йўқ. Олдинги кўплаб тушунчалар ва фильтрланган тажриба мавжуд. Ҳар бир қитъадан давлат Хавфсизлик Кенгашида навбатма-навбат ўрин алмашиши керак деган фикр энг оммабоп эди. Бугунги кунда Президент позицияси ҳам ана шу вариантга мос эканини кўриш мумкин.
БМТнинг ҳуқуқий тоифасига бевосита тааллуқли бўлган таклифнинг навбатдаги банди Низомга ўзгартириш киритишдир. Давлатларнинг Низомни қўллашдаги ўзбошимчаликлари ташкилот обрўсига путур етказади, дейди президент. Бу етарли эмас, ҳужжатдаги тамойиллар бўш, суверенитет ва ҳудудий яхлитлик ҳақидаги фикрлари турлича талқин этилган. Бундан фойдаланган манфаатдор гуруҳлар ўзларининг ҳарбий ҳаракатларини Низомда асослаш учун асос топмоқда.
- Дунё ишонч, ошкоралик ва умумий масъулиятга асосланган янги консенсусга муҳтож. Масалан, Иккинчи жаҳон урушидан бери амалда бўлган Хартиядаги “душман давлат” қоидаси кўпчилик халқаро ҳамжамият томонидан эскирган деб ҳисобланади. Шунинг учун Низомни қайта кўриб чиқиш масаласини муҳокама қилиш вақти келди, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Давлат раҳбари ядровий қуролсизланиш йўналишига эътибор қаратди. Кўриб турганимиздек, Қозоғистон ядровий давлатлар ўртасидаги музокаралар кўприги бўлишга тайёр, оммавий қирғин қуролларини тарқатмаслик бўйича мулоқотни қўллаб-қувватлайди. У биологик хавфсизлик бўйича халқаро агентлик тузиш таклифини, ядро қуролини тарқатмаслик ва синовларни тақиқлаш ғоясини қўллаб-қувватлаш тарафдори.
Президент тинчликни сақлаш учун пул оқимини тушуниш керак, деган фикрда. Яъни, у давлатлар тинчлик йўлида қанча пул сарфлаётганини диққат билан кузатиб боришни таклиф қилди. Бу сўнгги пайтларда кўпайган ҳарбий бюджетларни оқлаш ва келажакда можароларнинг олдини олиш учун зарур.
– Бугун биз хавотирли вазиятнинг гувоҳи бўлмоқдамиз: қуролланишни чекловчи шартларга риоя қилинмаяпти, шу боис стратегик барқарорлик асослари парчалана бошлади. 2024 йилда бутун дунё бўйлаб армияни таъминлаш харажатлари 2,7 триллион долларни ташкил қилади. Бу — рекорд кўрсаткич. Глобал зўравонлик нархи эса 20 триллион долларга яқинлашмоқда. Бинобарин, жаҳон хавфсизлиги архитектурасини тиклаш халқаро ҳамжамиятнинг устувор йўналиши бўлиши керак, — деди Президент.
Юқоридаги рақамлар бежиз мисолга киритилмаган. Қасим-Жомарт Тоқаев минбардан фойдаланиб, Украина ва Ғазо секторидаги вазият ҳақида ўз фикрларини билдирди. Аввалроқ у Араб тинчлик ташаббуси, Нью-Йорк декларацияси ва Авраам келишувлари каби Яқин Шарққа қаратилган дипломатик ҳужжатлар натижаларини ижобий баҳолаган ва бу борадаги навбатдаги қадамни олқишлаган эди. Асосийси, дейди у, оддий халқ фаровонлиги, инсонпарварлик ёрдамининг тўсиқсиз етказилиши.
Президент маърузасидаги “можаро” тушунчаси нафақат ҳарбий ҳаракатларда, балки жамоатчилик дунёқарашида ҳам ўз ифодасини топди. Давлат раҳбари кўплаб сиёсатчиларнинг “цивилизациялар тўқнашуви” ғоясини танқид остига олиб, уни бўлинувчи фикр сифатида баҳолади. Чунки геосиёсий бўлинишлар натижасида санкциялар қўлланилади, диний тушунчалар бузилади. Бу тақдир эмас, сиёсий танлов, деб очиқчасига айтганини ҳам кўрдик.
Афғонистонга ёрдам давом этади
Ҳеч кимга сир эмаски, Қозоғистон нафақат Марказий Осиё, балки Яқин Шарқ хавфсизлигини таъминлашда катта рол ўйнайди. Биз билган асосий мисол шуки, мамлакат афғон инқирози даврида ҳам ҳар томонлама ёрдам кўрсатишдан тўхтамаган. Президент БМТ йиғилишида ҳам ушбу позицияни яна бир бор таъкидлаб, дунё давлатларини Афғонистонга гуманитар ва иқтисодий ёрдам кўрсатишга қайта-қайта чақирди. Шу муносабат билан у БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича минтақавий маркази ҳамда “Марказий Осиё бешлиги” ҳал қилувчи рол ўйнаши мумкинлигини таъкидлади.
– “Марказий Осиё бешлиги” ҳамкорликни мустаҳкамламоқда. Шундай қилиб, улар яхши қўшничилик ҳам тараққиётга, ҳам хавфсизликни мустаҳкамлашга ижобий ҳисса қўшишини исботламоқда. Бунинг шарофати билан минтақамиз жаҳондаги асосий ҳамкорлари билан “Марказий Осиё плюс” форматида мулоқот олиб боришни бошлади. Қозоғистон Афғонистоннинг инклюзив ривожланишини минтақада узоқ муддатли тинчлик ва барқарорликни таъминлашнинг кафолати деб билади. Биз афғон халқига гуманитар ёрдам кўрсатишда давом этамиз ва савдо, озиқ-овқат хавфсизлиги, инфратузилма ва транспорт соҳаларида ҳамкорлик қиламиз, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Нутқ давомида минтақавий хавфсизлик иқлим ўзгариши ва сув ресурсларига ҳам боғлиқ экани сезилди. Президент Марказий Осиёда ҳаво ҳарорати пасайиб, Алатау музликларининг тез эришидан хавотир билдирди. Бу қуруқ гап эмас, балки миллионлаб одамларнинг сув ва озиқ-овқат хавфсизлигига таҳдид.
22 апрель - Халқаро Ерни кўкаламзорлаштириш куни
Қозоғистон Орол фожиасидан сабоқ олиб, Каспий денгизини сақлаб қолиш тарафдори. Бутун дунё халқларининг кўмагисиз ҳар томонлама ечимга эришиш қийин. Шу боис Қасим-Жомарт Тоқаев халқаро ҳамжамиятни Каспий сув захирасини сақлаб қолиш учун биргаликда шошилинч чоралар кўришга чақирди.
Шу муносабат билан Президент ўтган йили Қозоғистон Франция, Саудия Арабистони ва Жаҳон банки билан биргаликда One Water саммитини ўтказганини эслатди. Ва у энг устувор йўналишлар келаси апрель ойида Астана шаҳрида бўлиб ўтадиган Минтақавий экологик саммитда муҳокама қилинишига ишонади.
Ялпи йиғилишда Қозоғистоннинг экология бўйича ижобий тажрибаси ва ташаббуслари алоҳида ажралиб турганини кўриш мумкин эди. Мамлакат “Тоза Қозоғистон” умуммиллий акцияси орқали кўнгиллилар фаолияти ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида биринчи ўринга чиқди.
Энди вазифа атроф-муҳитни яхшилаш учун кўнгиллиларни жалб қилишдир. Шу мақсадда Қасим-Жомарт Тоқаев Халқаро Ерни кўкаламзорлаштириш кунини белгилашни таклиф қилди.
– Қозоғистон ташаббуси билан БМТ 2026 йилни Барқарор ривожланиш мақсадлари йўлида халқаро кўнгиллилар йили деб эълон қилди. Биз ташкилотга аъзо барча давлатларни ушбу муҳим ташаббусни қўллаб-қувватлашга ва ҳамкорликни йўлга қўйишга чақирамиз. Шу муносабат билан Бош Ассамблеяга 22 апрелни Халқаро Ерни кўкаламзорлаштириш куни деб эълон қилиш тўғрисидаги резолюцияни қабул қилишни таклиф қиламан, – деди Давлат раҳбари.
Давлат раҳбари БМТ минбарида ички сиёсатдан эсдан чиқмаган янгиликларни қолдирмади. У сармоявий салоҳият, Ўрта коридор имкониятлари, ахборот технологиялари соҳасидаги ислоҳотлар, мамлакат сиёсий тузилмасидаги ўзгаришлар ҳақида гапирди. Қозоғистоннинг уч йил ичида тўлиқ рақамлаштирилган давлатга айланиши алоҳида эсда қоларли бўлди.
Оқ уй майдони
Кези келганда минбарга чиққан бошқа раҳбарларнинг йирик ғояларини, янгича позицияларини таъкидлаш лозим. Глобал тартиб ва хавфсизлик жиловини ўз қўлига олган гигантларнинг қарашлари БМТ келажагига бевосита таъсир қилиши аниқ. Қолаверса, бугун Хавфсизлик Кенгашига аъзо бўлган АҚШ ва Франция етакчилари ҳам кутилмаган баёнотлар беришдан тортинмагани эътиборга олинди.
Дональд Трампдан бошлайлик. Бу — Трампнинг 2020 йилдан бери БМТ минбаридан биринчи чиқиши.Oқ уй раҳбари минбарга чиқиши биланоқ техник носозлик юз берди ва у суфлёр ишламаётганидан шикоят қилди. Кейинчалик у бошлаган кескин баёноти қилди. Биринчидан, у шахсан ўзи БМТнинг нуфузига путур етказган ҳолда тинчлик ўрнатиш учун кўпроқ ҳаракат қилаётганини айтди.
– Президентлигим давомида мен еттита узоқ давом этган урушни, жумладан Камбоджа ва Таиланд, Косово ва Сербия, Конго ва Руанда, Покистон ва Ҳиндистон, Исроил ва Эрон, Миср ва Эфиопия, Арманистон ва Озарбайжон ўртасидаги можароларни тугатдим. Айримлар менга бу ишим учун Нобель мукофоти берилиши керак, дейди. Лекин мен учун энг катта мукофот - бу мамлакатлардаги урушлар тўхтаб, болалар хавфсиз бўлади, - деди Оқ уй раҳбари.
Албатта, бундай баёнот Трампнинг риторикасига бегона эмас. Бу фикрни аввал ҳам кўп эшитганмиз. Бу бўрттирилган бўлса-да, у ҳам қисман оқилона. Бир неча соатдан сўнг сўзга чиққан Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ҳам Озарбайжон ва Арманистон муносабатларининг нормаллашувига Қўшма Штатлар аралашганини айтди.
Афтидан, Оқ уй раҳбарига Европа давлатлари Россиядан энергия ресурсларини сотиб олаётгани ёқмаган. Унинг сўзларига кўра, агар НАТОга аъзо давлатлар Россия нефтидан бош тортмаса, уруш тўхтамайди. Бироқ у Европада кучайиб бораётган энергетика инқирозини мисол қилиб келтирди. Бироқ Трамп талабга эга ва муқобили бўлмаган мавзуни кўтарди дейиш мумкин.
АҚШ раҳбари Эрон, Ғазо ва Россия бўйича сиёсий позицияларини баён қилди. Унинг сўзларига кўра, Эрон ядровий ёки биологик қурол яратишни бутунлай тўхтатиши керак. Агар бунга йўл қўйса, БМТнинг ўзи йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолади. Кремль тинчлик келишувига эришилмаса, оғир божлар жорий этишга тайёр ва Фаластиннинг давлат сифатида тан олинишини ХАМАС учун жуда катта совға бўлади, деди у.
Фаластинни қайси давлатлар тан олган?
Шубҳасиз, Бирлашган Миллатлар Ташкилотидаги энг муҳим мавзу Фаластинни давлат сифатида тан олиш позицияси эди. Бир неча кун олдин Австралия, Канада, Португалия ва Буюк Британия Фаластинни давлат сифатида тан олди. Франция ва Туркия БМТ йиғилишида ушбу гуруҳга қўшилди. Мальта, Андорра, Бельгия, Люксембург ва Сан-Марино ҳам келажакда ўз позицияларига ойдинлик киритишади.
Ҳар қандай давлат мустақил мақомга эга бўлиши учун БМТ томонидан тан олиниши зарур. Ташкилот йиғилишида Франция президенти Эммануэль Макрон ва Туркия президенти Режеп Таййип Эрдоған томонидан давлатни бевосита тан олиши ва бошқа давлатларни ҳам аъзоликка таклиф этиши Фаластинни озод қилиш учун ташланган аниқ сиёсий ва ҳуқуқий қадам билан баробардир.
Нега? Чунки бу масала БМТда бир неча бор очиқ қолдирилган. Эслатиб ўтамиз, ташкилот резолюцияларига кўра, Фаластин заминида икки давлат ташкил этилиши керак эди. Бири яҳудий давлати, иккинчиси араб давлати. Исроил 1948 йилда ўз мустақиллигини эълон қилган бўлса-да, Фаластин араб давлати миллий бошқарув даражасида қолган ҳолда ташкил этилмади.
Ҳозирча Анқара ва Парижнинг бу қарори йирик еттилик давлатлари томонидан тўлиқ қабул қилинмаган. АҚШ, Италия ва Германия каби давлатлар уни қўллаб-қувватлашга иккиланиб турибди.
Қизиғи шундаки, БМТ Бош Ассамблеяси доирасида ўтказилган Фаластин саммитида Туркия президенти Режеп Таййип Эрдоғаннинг микрофони ўчиб қолди. Техник носозлик маърузачи “Ғазодаги геноцид” ҳақида гапира бошлаган пайтга тўғри келди ва микрофон 1 дақиқа 40 сония давомида ўчди, бу эса жаҳон матбуотида қизғин муҳокама қилинди. Кейинроқ Туркия Жамоатчилик билан алоқалар департаменти воқеа низомга мувофиқ бўлганини маълум қилди. Яъни, техник регламентга кўра, белгиланган вақтдан ошиб кетган динамикнинг микрофони автоматик равишда ўчирилади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотида билдирилган ғоялар орасида жаҳондаги можаролар, ислоҳот масалалари, ўзаро тушуниш масалалари борлигини кўрдик. Ҳамманинг умумий истаги урушни тўхтатиб, тинч ҳаёт сари қадам ташлашдир. Шу муносабат билан, Давлат раҳбарининг “раҳбарлик масъулияти” ғояси эзгу ғояларнинг беҳуда кетишига йўл қўймаслигига ишонч кучлидир.
