Ҳарбий техника импорти: Қозоғистоннинг мудофаа салоҳияти қай даражада
ASTANА. Кazinform - Жаҳон мамлакатлари мудофаа салоҳиятини ўрганишга мўлжалланган Global Firepower рейтингида Қозоғистон жорий йилда 58-ўринни эгаллади. Бу ўтган йилги кўрсаткичдан 4 поғона юқори ва Марказий Осиё давлатлари орасида энг яхши кўрсаткичдир. Статистик маълумотларнинг очиқ манбаларда эълон қилиниши Қозоғистон жамиятида мудофаа салоҳияти ҳақидаги муҳокамани яна қизғинлаштирди. Хусусан, фарқлаш керак бўлган кўплаб саволлар мавжуд. “Ҳарбий техникани модернизация қилиш қандай амалга оширилмоқда?”, “Мудофаа соҳасида импортни диверсификация қилиш нега бир томонлама?”, “Бюджет ҳажмини оширишга нима тўсқинлик қилмоқда?”.Кazinform мухбири мазкур саволларга жавоб топишга ҳаракат қилди.
Қурол-яроғ импорти 30 фоизга камайди
Биринчидан, мамлакатнинг ҳарбий техника паркини кўриб чиқайлик. 30 йил давомида 4000 дан ортиқ ҳарбий техника импорт қилинган. Асосий қисмини жанговар вертолётлар, зенит-ракеталар ва зирҳли машиналар ташкил этади. Ракета тизимлари ва артиллерияни модернизация қилиш тизимли равишда амалга оширилмоқда. Мудофаа вазирлиги маълумотларига кўра, жорий йилда Қозоғистон Республикаси Қуролли Кучлари сафига 500 та ҳарбий техника қўшилди, 50 та техника таъмирланди. Йил охирига қадар “Арлан”, COBRA II зирҳли машиналари ва SUNQAR тактик дрон мажмуаси, EVOMax тизими етказиб берилади.
Бироқ, статистикада бўшлиқ мавжуд. Стокгольм тинчлик тадқиқотлари институти маълумотларига кўра, 6 йил ичида мамлакатда ҳарбий техника импорти 30 фоизга камайди. 2012-2018 йилларда Қозоғистон қурол-яроғ сотиб олишга 1,5 миллиард доллар сарфлаган бўлса, 2018-2024 йилларда бу кўрсаткич 900 миллион доллардан ошмаган.
2020 йилдан бошлаб мудофаа соҳасига ажратилган бюджет динамикасининг ўсиши кузатилмоқда. Ҳатто 2022 йилда ҳам у 49,4 фоизга ошган. Бу йил ҳам кам эмас – 1,3 трлн (ўсиш 8,8%). Хўш, қурол импортининг камайиши сабаби нимада? Ҳарбий эксперт Ермек Сейитбатталовнинг айтишича, ажратилган бюджетнинг мақсадли тузилишида хатолик бор.
– Бир томондан, маблағ сарфланадиган соҳа ва тармоқлар жуда муҳим бўлиши керак. Ажратилган маблағларнинг майда, аҳамиятсиз ишларга ажратилаётганини кўрамиз. Иккинчидан, ажратилган маблағларни талон-тарож қилиш, коррупция ўлжасига айлантириш одати бор. Бу икки йўналишдан қочиш керак, - деди у.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистонда ялпи ички маҳсулотнинг атиги 0,68 фоизи мудофаа соҳасига ажратилган. Сиёсатчилар ривожланган мамлакатларда ялпи ички маҳсулотнинг 2-3 фоизи ҳарбий соҳага сарфланишини айтиб, молияни қайта кўриб чиқишни таклиф қилишди. Аввалроқ, Мажилис депутати Ермурат Бапи бу кўрсаткични 1 фоизга ошириш кераклигини маълум қилганди.
Импорт занжири: Хитой, Исроил, Испания, Туркия сафга қўшилди
Кейинги ўн йилликда ҳарбий техника парки бироз янгиланди ва тўлдирилди. Илгари асосий ҳарбий технологияларнинг асосий экспортчиси фақат Россияга мурожаат қилган ва бошқа мамлакатлардан бир ёки иккита қурол-яроғ олиш билан чекланган. Энди импорт сиёсати диверсификация қилинди ва Хитой, Исроил, Испания, Туркия каби давлатлар сафга қўшилди. Масалан, Исроил учувчисиз учиш аппарати, оптик-электрон разведка ва алоқа ускуналарини етказиб берган бўлса, Испания C-295 транспорт самолёти ва разведка ва алоқа ускуналарини олди. 2015-йилда Хитой Wing-Loong дрони, “ҳаво-ер” тоифали Blue-Arrow 7 ракетаси ва C-295, Су-30МК ва Ми-35М ҳарбий самолётларини етказиб берди. Бундан ташқари, мудофаа соҳасида Американинг Bell205,, Европанинг H145, EC145 вертолётлари ва Туркия, Исроил ва Канаданинг зирҳли техникалари кўп.
Бироқ Қозоғистонга қурол етказиб берувчи давлатлар орасида асосий улуш ҳамон Россияда – бозорнинг 94 фоизи. Масалан, Қозоғистон Республикаси Қуролли Кучларининг асосий ҳужумчи Ми-24 (25 вертолёт) ва Ми-35 (12 вертолёт) вертолётлари Россия Федерациясидан олиб келинган. 2015-2022 йилларда 16 та Ми-35М ҳарбий вертолётлари, 2002-2016 йилларда эса 40 га яқин Ми-17 ташувчи вертолётлари етказиб берилгани маълум. Ўтган йили қўшни давлатдан Су-30МК ва Тор-М2К зенит мудофаа комплекслари келтирилди.
Эслатиб ўтамиз, бир неча ой олдин Россиядан 6 та Су-30СМ қирувчи самолёти харид қилинди. Агар очиқ манбаларга ишонадиган бўлсак, самолёт Қозоғистон буюртмаси билан Иркутск авиация заводида ишлаб чиқарилган. Режага кўра, қирувчи самолётлар Чимкент шаҳридаги 602-сонли авиабазага етказилиши ва у ердаги эскирган МиГ-29 ни алмаштириши керак.
Шу муносабат билан ҳарбий эксперт Ермек Сейитбатталов Россия билан мудофаа савдоси бир томонлама позицияга асосланмаслиги керак, деган фикрда.
- Бир нечта хорижий қурол-яроғларни ҳисобга олмаганда, ҳарбий техникамизнинг аксарияти Совет Иттифоқидан мерос бўлиб қолган ресурсдир. Россиядан олиб келинган қуроллар, жиҳозлар, ўқ-дорилар технологияни ривожлантириш нуқтаи назаридан совет ғоясининг давоми ҳисобланади. Шу боис, Россия заводларида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг тактик ва техник шартларга мувофиқлигини кўриб чиқиш зарур, - деди эксперт.
Айтилган фикрга қўшилмаслик мумкин эмас. Масалан, совет давридан бери мамлакатда 140 га яқин МиГ-23, МиГ-27, Су-24, МиГ-25, Л-29, Л-39 ва Су-17 қирувчи-бомбардимончи самолётлари мавжуд.
Стокгольм тинчлик тадқиқотлари институти маълумотларига кўра, 2019—2023-йилларда Россиянинг хорижий давлатларга қурол-яроғ экспорти 53 фоизга қисқарган. 5 йил олдин улар 31 давлатга техника сотган, ҳозирги эса 12 мамлакатга сотади.
Туркия НАТО моделига кетяптими?
Мутахассислар ҳарбий техника импортини диверсификация қилишда Европа, хусусан, НАТО моделига устувор аҳамият берилишини истайди. Илгари Франция билан биргаликда радиолокация қурилмаси ишлаб чиқилган, Туркия билан дронларни ишлаб чиқариш бўйича келишув тузилган эди. Мақсад ҳам сифат, ҳам миқдорни ривожлантиришдир.
- Муҳими, бизнинг КХШТга аъзолигимиз бошқа давлатлардан қурол-яроғ сотиб олишга тўсқинлик қилмаслиги керак. Ҳозир Хитой, Исроил, Туркия билан алоқалар мавжуд. Шу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, қуролнинг эҳтиёт қисми мамлакатимизда ишлаб чиқарилган бўлса, техник хизмат кўрсатишни маҳаллий мутахассислар амалга ошириши керак. Шунингдек, қурилмаларнинг бошқарув қисмидаги кўрсатмалар давлат тилида ёзилиши керак. Ушбу қадам импорт шартномасини тузишдан олдин кўриб чиқилиши лозим. Шундагина мутахассислар тайёрлаш осон, - деди Ермек Сейитбатталов.
Мутахассисларнинг фикрича, агар Қозоғистонни НАТОнинг ҳарбий стандартига олиб чиқа оладиган давлат бўлса, у Туркиядир. Давлат буни мудофаа соҳасидаги халқаро шартномалар йўналишига асосланиб айтмоқда. Масалан, Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев ўтган йили Туркияга ташрифи чоғида ҳарбий соҳадаги ҳамкорликни алоҳида таъкидлаган эди. Кейинроқ Туркия Президенти Режеп Эрдоғаннинг “Қозоғистон билан ҳарбий ва мудофаа саноати бўйича ҳамкорликни ошириш муҳим” деганини биламиз. Натижада, «TUSAŞ» ва «Kazakhstan Engineering» компаниялари Қозоғистонда «Anka» ҳужумчи дронларини ишлаб чиқариш бўйича келишувга эришдилар, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) ҳам муқобил завод қуриш ниятида эди. Ҳозир «ASELSAN» ҳарбий электроника ишлаб чиқарувчи корхона ҳисобланади.
