Ҳамкорликнинг янги модели: экспертлар “Марказий Осиё – Хитой” саммитини қандай баҳоламоқда
ASTANA. Kazinform - Одатдагидек халқаро ҳамжамият эътиборини тортаётган яна бир йирик учрашув бўлиб ўтади. Жорий йил 17 июнда Астана шаҳрида минтақа давлатлари раҳбарлари иштирокида «Марказий Осиё — Хитой» иккинчи саммити бўлиб ўтади. Учрашув арафасида Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси икки давлат ўртасидаги стратегик шериклик муносабатларини ўрганиб чиқди ва экспертлардан Қозоғистон-Хитой муносабатларининг келажаги ҳақида фикр-мулоҳазаларини сўради.
Хитой халқаро тадқиқотлар жамғармаси илмий ходими, ХХРнинг Қозоғистондаги собиқ элчиси Яо Пэйшэннинг сўзларига кўра, икки томонлама муносабатлар мақоми 2019 йилдан бошлаб доимий ҳар томонлама стратегик шериклик даражасига кўтарилди. Шундай қилиб, Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги давлатлараро муносабатлар тарихида янги босқич бошланди.
“Савдо, энергетика ва инфратузилма каби анъанавий йўналишлардан ташқари, сўнгги йилларда томонлар рақамли иқтисодиётни ривожлантириш, “яшил” саноатни модернизация қилиш ва юқори технологияли соҳаларда илмий-техникавий инновациялар алмашинуви бўйича ҳамкорликни кучайтирди”, – деди у.
Эксперт 2013 йилда Қозоғистонда Ипак йўли иқтисодий маконни биргаликда қуриш концепцияси илк бор таклиф этилганини эслатди. Бу "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг асосий таркибий қисмларидан биридир. У туфайли шарофати билан Евроосиё логистика харитаси тубдан янгиланди.
Икки давлат ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганидан буён давлатлар минтақада ўз таъсирини кўрсата бошлади. Халқаро ҳамжамият икки давлат ўртасидаги шериклик самарадорлигини эътироф этиб, юксак баҳолади.
“Марказий Осиё – Хитой” механизми ҳамкорликнинг янги модели бўлиб, бу формат халқаро ҳамжамиятга минтақавий хавфсизлик ва барқарор ривожланишни намойиш этади. Ўйлайманки, бу галги саммит кўплаб самарали натижаларга эришади ва бутун дунё эътиборини тортади”, – деди у.
Яна бир эксперт, Хитой Савдо вазирлиги ҳузуридаги Халқаро савдо-иқтисодий ҳамкорлик академияси Евроосиё институти профессори Лю Хуациннинг айтишича, 2023 йилда ўтказилган биринчи “Марказий Осиё – Хитой” саммитидан буён томонлар ўртасидаги савдо-иқтисодий муносабатлар яхши натижалар кўрсатяпти.
“2024 йилда Хитой ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми рекорд даражага — 94,8 миллиард долларга етди. Қозоғистон Хитойнинг нафақат минтақадаги энг йирик савдо шериги, балки унинг асосий сармоя йўналиши ҳамдир”, - деди у.
Экспертнинг фикрича, Хитой ва Марказий Осиё ўртасидаги ҳамкорлик механизми Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги ўзаро иқтисодий ва савдо ҳамкорлигини чуқурлаштириш учун янги имкониятлар яратади.
“Транскаспий халқаро транспорт йўналишида “Хитой-Европа” юк поездлари сони муттасил ортиб боряпти. 2024 йилда ўзаро товар айирбошлаш ҳажми рекорд даржасига етди ва 43,82 миллиард долларни ташкил этди. Қозоғистонга йўналтирилган Хитой сармоялари ҳажми ошди. Алмати вилоятидаги 100 МВт қувватга эга қуёш электр станцияси, Шимолий Қозоғистон вилоятидаги “Айцзю” Қозоғистон-Хитой агросаноат парки ва “Қорғас” саноат мажмуаси икки давлат ҳамкорлигининг муҳим қисмларига айланди”, – деди маърузачи.
Шунингдек, у визасиз режим жорий этилганидан сўнг 2024 йилда Хитойдан Қозоғистонга келган сайёҳлар сони 655 минг кишига етганини ва 2023 йилга нисбатан 78 фоизга ошганини таъкидлади.
“Халқаро миқёсда Астана шаҳрида иккинчи “Марказий Осиё – Хитой” саммити катта аҳамиятга эга. Бу механизм доирасидаги ҳамкорлик янги суръат бағишлайди ва жаҳон иқтисодиёти ривожига хизмат қилади”, – дея хулоса қилди Лю Хуацинь.
Сўнгги йилларда Хитой ва Қозоғистон ўртасидаги кўп томонлама ҳамкорлик фаол ривожланмоқда. Шаньдун провинцияси савдо департаменти маълумотларига кўра, Қозоғистон Шарқий Хитойнинг Марказий Осиёдаги энг йирик савдо ҳамкорига ҳам айланган. 2024 йилда Шаньдун ва Қозоғистон ўртасидаги импорт ва экспорт савдо ҳажми 11,21 миллиард юанни (тахминан 1,5 миллиард доллар) ташкил этди. Бу - Шаньдун провинцияси ва Марказий Осиёнинг бешта давлати ўртасидаги умумий савдонинг 50% дан ортиғини ташкил этади.
Қозоғистон ҳам Марказий Осиёдаги йирик сармоявий давлат ҳисобланади. Айни пайтда Шаньдун вилоятида жойлашган Хитой компаниялари Қозоғистон иқтисодиётига 300 миллион долларга яқин сармоя киритган.
Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном райони Халқ ҳукумати раиси Эркин Тунияз шу йилнинг май ойида Шинжонда бўлиб ўтган “Буюк Олтой” халқаро конференциясида Хитой томони Қозоғистон билан чегара ўтказиш пунктларини модернизация қилиш, шунингдек, Олтой тоғлари яқинида халқаро туристик йўналиш яратиш бўйича ҳамкорликни ривожлантириш ниятида эканлигини маълум қилди.
“Хитой Транскаспий халқаро транспорт йўлаги ва “Хитой-Европа” темир йўл йўналиши салоҳиятини кенгайтиришга, минтақада авиация тармоғини ривожлантиришда иштирок этишга тайёр, – деди у.
Хитойнинг расмий статистикасига кўра, 2024 йилда Қозоғистон ва Шинжон ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 161 миллиард юанни (тахминан 22 миллиард доллар) ташкил этган.
“Марказий Осиё-Хитой” саммити илк бор 2023 йил 19 май куни Хитойнинг Сиань шаҳрида бўлиб ўтган бўлиб, саммитда Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Марказий Осиё давлатлари ва Хитой ўртасидаги келгуси ҳамкорликнинг асосий йўналишларини белгилаб берди ва бир қатор ташаббусларни илгари сурди.
