Гастарбайтерга айланган ватандошлар муаммоси ҳал бўладими

ASTANA. Kazinform – Сўнгги йилларда хорижга ишлаш учун кетаётган қозоғистонликлар сони ортиб бормоқда. Уларнинг кўпчилиги мавсумий ишларга ва компанияларнинг махсус таклифномаларига кўра кетишган. Мутахассислар тенденция бу йил ҳам давом этиши ва ҳатто тезлашиши мумкинлигидан хавотирда. Kazinform мухбири масалани чуқурроқ ўрганиб, вазиятга таъсир қилган омилларни таҳлил қилди.

еңбек мигранттары
Коллаж: Kazinform

Қора меҳнат: даромад ва тушуниш

ҚР Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги маълумотларига кўра, 2023 йилда – 191 минг, ўтган йили эса – 140 521 қозоғистонлик хорижга ишлаш учун кетган. Агар алоҳида-алоҳида ажратадиган бўлсак, уларнинг йўналишлари Россия Федерацияси, Жанубий Корея, Туркия, Буюк Британия, БАА каби давлатлардир. Россия тушунарли, қўшни давлат ва у билан тил топишиш осон. Бошқа узоқ мамлакатларга кетишнинг сири нимада?

Икки йил кетма-кет Англияда мавсумий ишлаган Думан Кеншиликка кўра, чегарадан олис давлатга ўтиш маноси маош ва меҳнат бозорида. Ишлаётган мутахассисларнинг иш ҳақи ва хориждаги меҳнат бозори ўртасидаги фарқ жуда катта. Англияда бир неча ойлик иш ҳақи Қозоғистондаги худди шундай ишнинг йиллик даромадига тенг. Шунинг учун кўпчилик қисқа вақт ичида сезиларли даромад олиш ва тўпланган кредитларини бир вақтнинг ўзида тўлаш учун кетишга мажбур.

“Мен Қозоғистонда ахборот-коммуникация соҳаси мутахассиси бўлганман, маошим эса яшаш даражасидан ошмасди. Ипотека, шахсий харажатлар ва оиламни боқиш жуда кўп пул талаб қилди. Ишлаётганимда қўшимча даромад манбаларини топишга ҳаракат қилдим. Ўшанда маҳаллий реклама порталида Буюк Британиядаги қулупнай фермасига ишчилар кераклиги ҳақида эълон пайдо бўлган эди. Эътибор берганимдек, маош юқори, шартлар ҳам қулай. Кўп ўйламай, асосий ишимдан воз кечдим ва бир зумда Англияга йўл олдим.

Думан Кеңшілік
Фото: Думан Кеншиликнинг шахсий архивидан

Ҳеч кимга сир эмаски, чет элда қора меҳнат қилиш уят эмас ва катта даромад келтириши мумкин. Чунки маҳаллий аҳоли бундай ишларга қизиқмайди. Бизга катта пулдек туюлган нарса улар учун жуда оз маош. Масалан, Англияда қулупнай териш ва юк ташиш каби соҳаларда ишлаганман. Кундалик иш вақти 10-12 соат атрофида. Даромад соатига 5000 тангадан ошади. Шундай қилиб, мен ўз мамлакатимда тўрт йил ичида топадиган пулни чет элда 4-5 ой ичида ишлаб топдим”, – дейди у.

Европа давлатларига қора меҳнат учун борадиганлар фақат қозоқлар эмас. Думаннинг айтишича, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон, Руминия, Болгария фуқаролари кўп. Асосийси, меҳнат хавфсизлиги ва миграция сиёсатини сақлаб қолган ҳолда, қисқа вақт ичида катта маблағни тежаш. Бу бежиз эмас, чунки Европада иш визалари фақат 3-6 ойлик муддатга берилади. Масалан, Буюк Британияда TIER 5 визасининг амал қилиш муддати 6 ой.

Корея Қозоғистонга қандай учта талабни қўйган?

Хорижга ишлаш учун кетиш бугун бошлангани йўқ, бу охирги 5 йил ичида тезлашиб кетган. Масъул вазирлик маълумотларига кўра, ўтган йилнинг ўзида Буюк Британияга 4446, БААга 3000, Туркияга 6595, Россия Федерациясига 101622 киши ишлаш учун кетган. Миллий статистика бюроси хорижга кетаётган фуқароларнинг асосий қисмини техник, иқтисодий ва педагогик соҳа мутахассислари ташкил этишини тасдиқлайди. Мутахассислар етишмовчилиги ортиб бораётган муаммонинг кучайиши меҳнат бозорига ҳам таъсир қилиши аниқ.

еңбек
Инфографика: Kazinform

Ҳақиқатан ҳам, агар онлайн рекламаларга эътибор қаратадиган бўлсак, хорижда иш таклиф қиладиган жуда кўп компаниялар мавжуд. Кўпчилик муҳандислар, пайвандчилар, оғир юк машиналари ҳайдовчилари, тиббиёт ходимлари, ошпазлар ва боғбонлар каби профессионалларни қидирмоқда. Онлайн иш қидириш платформаларидан бирига ташриф буюрганимизда, Европа пайвандчига 1,3-1,7 миллион тенге, муҳандисга 1,7-2 миллион тенге, қулупнай терувчига 1-1,5 миллион тенге маош таклиф қиларди.

Шуни таъкидлаш керакки, Қозоғистоннинг чет элда даромад оладиган фуқаролари давлатга солиқ тўлашлари керак. Давлат даромадлари қўмитаси маълумотларига кўра, Қозоғистонга хориждан келаётган фуқаролар нақд пули 10 минг доллардан ошса, божхона декларациясини тўлдиришлари шарт. Бундан ташқари, агар сиз мамлакатдан ташқарида даромад олсангиз, 10 фоизлик жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғини ҳисоблашингиз ва яшаш жойингиздаги давлат даромадлари органига даромад ва мулк декларациясини (270.00-шакл) тақдим этишингиз керак.

Аммо шуни таъкидлаш керакки, муваффақиятга эришиш умидида қимор ўйнайдиганлар ҳам бор. Меҳнат бозорида фирибгарлик билан шуғулланадиган кўплаб иш берувчилар мавжуд. Бундан ташқари, баъзи мамлакатларда меҳнат миграциясига нисбатан қатъий талаблар мавжуд. Ижтимоий тармоқлар ва оммавий ахборот воситаларида ана шундай меҳнат муҳожирларининг тақдирини акс эттирувчи вазиятларни тез-тез учратамиз. Айниқса, Корея Республикасида иш берувчиларга алданиб, ноқонуний ишлаб юрганлар тақдиридан хабардормиз.

Бугунги кунда Қозоғистон томони ноқонуний муҳожирликни чеклаш бўйича комплекс чора-тадбирлар кўришга ўтди. Чунки хориж давлати билан меҳнат миграцияси соҳасида шартнома тузиш учун ватандошлар ўша давлат қонунчилигини бузмаслиги керак. Ноқонуний ишчилар сони ортиб кетса, келишувга эришиш қийинлашиши мумкин. Масалан, Қозоғистон Республикасининг Корея Республикасидаги элчихонаси маълумотларига кўра, Жанубий Кореяда 17250 нафар қозоғистонлик меҳнат қилади. Улардан 12250 нафари ноқонуний ишлаётган бўлса, фақат 5000 нафар қозоғистонлик қонуний меҳнат қилмоқда. Шу боис бу давлат билан шартнома тузиш Қозоғистон учун навбатдаги масалага айланди.

еңбек
Инфографика: Kazinform

Шу муносабат билан ҚР Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлигидан Жанубий Кореядаги қозоғистонликларнинг меҳнат шароитларини яхшилаш борасида қандай чоралар кўрилаётгани билан қизиқдик. Вазирлик Қозоғистонни Кореяда ишга жойлашишга рухсат берувчи тизимига (Employment Permit System) киритиш бўйича ишлар олиб борилаётганини маълум қилди. Қолаверса, Корея томони Қозоғистон олдига учта шарт қўйган.

“EPS тизимига киритиш уч босқични ўз ичига олади: давлат ичидаги мувофиқлаштириш; EPS марказини очиш учун имкониятлар билан танишиш; Корея Республикаси идоралараро комиссиясида хорижий давлатни EPS тизимига киритиш бўйича якуний қарор қабул қилиш. Шу мақсадда мигрантларнинг меҳнат ва ижтимоий ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари такомиллаштирилмоқда. Хусусан, Алмати шаҳрида Корея Республикасида ишлаш истагида бўлган мамлакат фуқаролари учун касбий ва тил ўргатиш бўйича кўп тармоқли марказ ташкил этилади. Тест синовларини ўтказиш, малака ошириш курсларини ўтказиш, техник касб-ҳунарга тайёрлаш, қайта тайёрлаш, тиббий кўрикдан ўтишга тайёр бўлган қатор ижтимоий ва ишлаб чиқариш объектлари аниқланди.

Ҳозирда мамлакатни EPS тизимига киритиш масаласи Корея Республикасининг масъул давлат органлари билан ички мувофиқлаштириш босқичида. Бундан ташқари, Корея томони мамлакатнинг EPS тизимига тезроқ қўшилиши учун учта шарт қўйди. Шу муносабат билан вазирлик манфаатдор давлат органлари (Ички ишлар вазирлиги, Ташқи ишлар вазирлиги) билан биргаликда Корея томонидан мамлакатнинг Жанубий Корея EPSга тезкор интеграциялашуви учун таклиф этилган учта шарт доирасида ягона ёндашувларни ишлаб чиқди. Бугун биз Корея томонининг Қозоғистоннинг EPS тизимига қўшилишининг учта шарти бўйича ишлаб чиқилган ягона ёндашувлар бўйича позициясини кутмоқдамиз”, – дейилади вазирликнинг жавобида.

Қайд этиш жоизки, Корея билан келишувга эришиш жараёни узоқ давом этмоқда. Бошқа давлатлар билан келишувлар ўз вақтида амалга оширилган. Латвия ва Янги Зеландия билан шартномалар лойиҳалари ишлаб чиқилган бўлиб, ўтган йили Давлат раҳбарининг Қатарга ташрифи доирасида Қатар билан шартнома имзоланган эди. 2023-2027 йилларга мўлжалланган Миграция сиёсати концепцияси доирасида Туркия, БАА, Саудия Арабистони, Буюк Британия, Корея, Исроил, Германия, Қатар каби давлатлар билан икки томонлама шартномалар (меморандумлар) ишлаб чиқилмоқда. Британия томони ҳам меҳнат миграцияси соҳасида меморандум тузиш ниятини билдирди. Айни пайтда контрагент Исроил, БАА ва Саудия Арабистони билан шартномалар лойиҳаларини кўриб чиқмоқда.

«Brain Drain»: Кетганлар қайтиб келадими?

Тўғри, бу қадам ҳозирги меҳнат бозорини қайта тиклайди. Бироқ, социологлар меҳнат миграциясининг юмшатилса, хорижда даромад қидираётганлар сони кўпайиб, уларнинг уша ерда қолиб кетишидан хавотирда. Эксперт Жанар Нақипбаева бунга мамлакатдаги ижтимоий вазият сабаб бўлиши мумкинлигини яширмади.

Жанар Нақыпбаева
Фото: Жанар Нақипбаеванинг шахсий архивидан

“Кўпинча одамлар қисқа вақт ичида катта пул ишлаш учун чет элга кетяпти. Улар қарз ва кредитларни тўлаш каби муаммоларни ҳал қилиш учун шундай қадамга бормоқда. Бироқ, хориждаги юқори турмуш даражасига кўникиб, кейин юртимизга қайтишни истамайдиган мутахассислар ҳам бўлиши мумкин, яъни улар ўша ерда олган маоши билан бу ерга қайтишда муаммоларга дуч келишлари мумкин. Улар орасида иш ҳақининг пастлиги, турмуш шароитининг оғирлиги каби омиллар ҳам бор. Бироқ, бу ҳам кўп жиҳатдан мигрантларнинг қадрига боғлиқ кўринади", – деди социолог.

"Мутахассис" сўзида маъно бор. Хорижга кетган кўплаб ватандошларда ватанга қайтиш истаги йўқ. Қулай ҳаёт ва яхши маош таъсир қилиши аниқ. Шундай қилиб, мамлакат малакали мутахассисларни йўқотмоқда. Қизиғи шундаки, бу тенденция, ҳатто уни касаллик деб аташ мумкин, бу барча постсовет мамлакатларида мавжуд. Социологлар «brain drain» деб атаган ҳодиса абадий давом этаётганга ўхшайди.

Шунинг учун ҳам жамоатчилик фаоллари ва депутатлар мамлакат меҳнат бозорини назорат қилиш кераклиги ҳақида тез-тез баҳслашмоқда. Бир неча ой олдин ҚР Парламенти Мажилиси депутати Ислам Сунқар мавзу юзасидан Бош вазир ўринбосари Тамара Дуйсеновага депутатлик сўрови йўллаган. Унинг сўзларига кўра, ёшларни хорижда иш излашга ундайдиган бир қанча сабаблар бор. Биринчиси, юқори харажатлар, иккинчиси, меҳнат бозоридаги иш ҳақининг пастлиги, учинчиси, тайёрланаётган мутахассислар ва меҳнат бозори талаблари ўртасидаги номувофиқлик. Улар орасида олий ўқув юртлари битирувчиларининг ишга жойлашиш статистикасида кўплаб хатолар мавжуд. Ўзгартиришни шу йўналишдан бошлашни таклиф қилди.

депутат
Фото: Parlam.kz

“ҚР Фан ва олий таълим вазирлигининг талабларига кўра, университетлар рейтингини тузишда олий ўқув юртлари битирувчиларининг бандлик даражаси ҳисобга олинади. Шу боис таълим муассасалари бу борада мукаммал натижаларни кўрсатишга интилмоқда. Бундай ҳолда, сезилмайдиган хатолик юзага келади. Университет вакиллари, битирувчилар бошқа соҳаларда иш топса ҳам, ўз мутахассислиги бўйича ишлашини таъкидламоқда. Бу хато меҳнат бозорини тўғри кузатиб бориш ва режалаштиришнинг муваффақиятсизлигидир. Шу боис олий ўқув юртлари аниқ мутахассисликлар бўйича ишлаётган битирувчилар ҳақидаги маълумотларни янгилаши керак”, – дейди Ислам Сунқар.

Депутат, шунингдек, ҳар бир университет битирувчисини ўз мутахассислиги бўйича ишлашга мажбур қилиш зарур, деб ҳисоблайди. Бундай қарор меҳнат бозорини барқарорлаштиришга ёрдам беради.

“Педагогика, тиббиёт, қишлоқ хўжалиги йўналишларини тамомлаганлар учун ана шу соҳаларда ишлаш мажбурияти бор. Аммо бу қоида бошқа ҳудудларда жорий этилмаган. Буни ҳисобга олиш вақти келди”, – деди депутат.

Кейинги сабаб – иш ҳақи ва харажатлар. Ўтган йилнинг учинчи чорагида мамлакатда ўртача иш ҳақи 338 минг тенгени ташкил қилган. Албатта, бундай статистик маълумотларга жамоатчилик ишончи паст, чунки ҳақиқий кўрсаткич анча паст. Қолаверса, инфляция даражасининг кескин ошиб бораётгани, тенгенинг қадрсизланиши, солиқ соҳасидаги сўнгги ўзгаришлар ҳам бу йил ижтимоий вазият осон бўлмаслигидан далолат беради. Бу ўзгаришлар иш ҳақига таъсир қилиши ва турмуш даражасига таъсир қилиши аниқ. Демак, хорижга кетаётган қозоғистонликлар сони ортиши мумкин.

Сўнгги хабарлар