Ғарбий Африкада можаролар нима учун тугамаяпти
ASTANА. Кazinform – 7 декабрь куни Бениндаги муваффақиятсиз ҳарбий тўнтариш Ғарбий Африкадаги сиёсий беқарорликни яна кун тартибига қўйди. Сўнгги йилларда бу минтақада ҳарбий тўнтаришлар тез-тез содир бўлди ва барқарорлик муаммоси янада кескинлашди. Кazinform мухбири минтақанинг яна нима учун инқирозга юз тутганини таҳлил қилди.
Бениндаги тўнтаришларнинг сабаблари нимада?
Сўнгги беш йил ичида Ғарбий Африкада тўққизта ҳарбий тўнтариш қайд этилган. 25 ноябрь куни Гвинея-Бисауда президент Умару Сисоку Эмбало ҳокимиятдан ағдарилгандан сўнг, 7 декабрь куни Бенинда яна тартибсизликлар бошланди. Тўнтаришларнинг аксарияти Буркина-Фасо, Гвинея, Габон, Мали (икки марта), Нигер, Чад ва Гвинея-Бисауда содир бўлди.
1960-йилларда мустақилликка эришганидан бери Ғарбий Африка мамлакатларининг тарихи ҳокимият алмашинувларига тўла. Бу Бенин мисолида яққол кўриниб турибди. Мамлакат 1975 йилгача Дагомея номи билан танилган ва 1960-йилларда бир нечта ҳарбий тўнтаришларни бошдан кечирган. Биринчи президент Мага Юбер шахсий диктатурани ўрнатган, кейинги тўнтаришлар эса ҳокимият йўналишини бир муддат Ғарбпараст демократик тизимга, кейин эса социалистик марказлашган ҳукуматга ўтказган. 1969 ва 1972 йиллардаги янги тўнтаришлар ҳокимият йўналишини ўзгартирди, аммо 1988 йилдаги муваффақиятсиз тўнтаришлар беқарорликни янада чуқурлаштирди. 1991 йилда, СССР қулаганидан ва социалистик тизим қулаганидан сўнг, Бенинда кўп партиявий сайловлар қайта жорий этилди.
Ҳокимият ва сайловлар ўртасидаги муҳим палла
1991 йилдан бери Бенин нисбатан демократик тизимни ўрнатди ва мамлакатда сиёсий барқарорликни сақлаб қолди, аммо ҳали ҳам ҳал қилинмаган муаммолар мавжуд. Ўтиш даврида собиқ социалистик лидер Матье Керекунинг роли муҳим бўлган. Бироқ, бир нечта ҳарбий тўнтариш уринишлари ва суиқасдлар содир бўлди, уларнинг барчаси муваффақиятсиз якунланди.
2016 йилда бизнесмен Патрис Талон ҳокимият тепасига келди. У мамлакатдаги энг бой одамлардан бири ва "пахта қироли" лақабини олган. Шунингдек, унинг Котону порти билан бевосита алоқалари бор. 7 декабрдаги ҳарбий тўнтариш Талонни ҳокимиятдан ағдаришга қаратилган эди.
Бенин энди яна бир муҳим сиёсий кампанияга дуч келмоқда. Парламент сайловлари 11 январда, президентлик сайлови эса 12 апрелда бўлиб ўтади. Патрис Талон президентлик сайловида қатнашмайди, чунки ҳукмрон партия 2016 йилдан бери молия вазири бўлиб ишлаган Ромуальд Вадагни ўз номзоди сифатида кўрсатди.
Бенин Конституциясига кўра, президент икки муддатдан ортиқ хизмат қила олмайди. Бироқ, 2025 йил ноябрь ойида Миллий ассамблея президент ва парламентнинг ваколат муддатини беш йилдан етти йилгача узайтирадиган конституциявий ислоҳотни қабул қилди. Бундан ташқари, янги Сенат тузилади, унинг аъзолари президент томонидан собиқ сиёсий арбоблар орасидан тайинланади.
ЭКОВАС нима учун муҳим?
Бениндаги сиёсий ҳаёт 1991 йилдан бери маълум қоидалар доирасида ривожланиб келаётган бўлса-да, Ғарбий Африкадаги "мақсадига эришган" ҳарбий тўнтаришлар баъзи маҳаллий ҳарбий гуруҳларни ҳаракатга ундаши мумкин. 7 декабрдаги муваффақиятсиз тўнтаришнинг олдини олиш учун қўшни давлатлар - Гана, Кот-д’Ивуар, Нигерия ва Сьерра-Леоне - ЭКОВАС (Ғарбий Африка иқтисодий ҳамжамияти) доирасида ҳарбий контингентларни юбориб, минтақада беқарорликнинг тарқалишининг олдини олдилар.
Бу чоралар муҳим, чунки Буркина-Фасо, Нигер ва Малидаги тўнтаришлардан сўнг бу давлатлар ЭКОВАСни тарк этиб, Сахель давлатлари альянсини туздилар. Шунинг учун Бениндаги барқарорлик бутун минтақа учун стратегик аҳамиятга эга.
Инқилобнинг илдизлари анъаналарга боғлиқ бўлиши мумкин
Ғарбий Африкада ҳарбий тўнтаришларнинг тез-тез содир бўлиши тасодифий эмас. Бу минтақадаги сиёсий тизимларнинг беқарорлиги социалистик йўналишдаги давлатлар ва бозор иқтисодиётига эга демократиялар учун хосдир ва тарихий, этник ва институционал омиллар билан боғлиқ.
Мустақилликдан сўнг, мамлакатлар собиқ мустамлака метрополияларининг маҳаллий бошқарув тизимлари, сайлов ва парламент институтлари, касаба уюшмалари ва Ғарб услубидаги таълим тизимларини мерос қилиб олдилар. Дастлабки йилларда Европада таълим олган шаҳар элитасининг вакиллари ҳокимият тепасига келишди.
Мустамлакачилик давридан олдин минтақанинг давлат анъаналари кўчманчи ва ўтроқ халқлар ва маҳаллий эътиқодлар томонидан шакллантирилган эди. Аммо мустақилликка эришган янги давлатлар мустамлакачилик маъмурий чегаралари бўйлаб шаклланган ва улардаги этник, диний ва ижтимоий хилма-хиллик ҳисобга олинмаган. Бу бугунги беқарорликнинг асосий сабаби бўлиши мумкин.
Этник можароларнинг сири
Европаликлар кетганидан сўнг, Ғарбий Африканинг илгари бирлашган халқлари ва Сахель ўртасида ҳокимият учун кураш бошланди. Бу кураш кўпинча ҳарбийлар орқали амалга оширилди, чунки мустамлакачилик даврида ҳарбий ва хавфсизлик тузилмалари яхши ташкил этилган эди.
Чад этник ва диний можароларнинг ёрқин намунасидир. Мамлакат шимолида мусулмон кўчманчи қабилалар, жанубда эса деҳқончилик билан шуғулланадиган насроний сара қабиласи яшайди. Франция ҳокимият учун сара қабиласига таянган ва улар Миллий ассамблеяда ҳукмронлик қилган.
1960 йилда мустақилликка эришгандан сўнг, Франсуа Томбалбай президент этиб сайланди. У ҳокимиятни марказлаштирди ва бир партияли тизимни ўрнатди, бу эса шимолдаги мусулмон қабилаларининг қўзғолонига олиб келди. Томбалбай 1975 йилда ҳарбий тўнтаришда ўлдирилди. Кейинчалик ҳокимият тепасига келган Хисен Хабре ўз қабиласига таяниб ҳукмронлик қилди ва 1990 йилда Идрис Деби томонидан ағдарилди. Деби кўп партияли тизимни жорий этишга ҳаракат қилган бўлса-да, у конституцияни ўзгартирди ва ҳокимиятни сақлаб қолиш учун муддат чекловларини олиб ташлади.
2021 йилда Идрис Деби шимолдан келган исёнчилар билан жангда ўлдирилди. Унинг ўғли Махамат Деби ҳокимиятни эгаллаб олди ва конституцияни тўхтатиб қўйди. Бу ҳолат Чаддаги узоқ давом этган этник ва ҳарбий ҳокимият учун курашни акс эттиради.
Минтақавий институтлар Ғарбий Африкада барқарорликни сақлаб қола оладими?
Ғарбий Африка мамлакатларида ҳокимият учун кураш кўпинча турли халқлар ва қабилалар ўртасида бўлади. Бу кураш мустамлака давридан қолган Ғарб институтлари - сайловлар, парламент, конституциялар орқали амалга оширилади. Шу сабабли минтақада сайловлар тез-тез ўтказилади ва давлат тизимлари ва бошқарув шакллари доимий равишда қайта кўриб чиқилмоқда.
Армия ва махсус хизматларнинг роли жуда муҳим. Бундай модел демократикми ёки шахсий ҳокимиятга асосланганми, агар ҳокимият иккаласи томонидан ҳам чекланган бўлса ва давлат монополияни куч ишлатишга ўз қўлида жамласа, бу мамлакат сиёсий жиҳатдан барқарор бўлади. Бироқ, иқтисодий қийинчиликлар ёки ҳокимиятдаги қонунларнинг бузилиши қабилалар ва этник гуруҳлар ўртасидаги низоларни кучайтириши, баъзан фуқаролар урушига олиб келиши мумкин.
Масалан, Бенинда 60 га яқин этник гуруҳ вакиллари яшайди. Аҳолининг ярми христиан, учдан бир қисми мусулмон, қолганлари эса анъанавий эътиқодларга амал қилади. Мамлакатнинг шимолида, асосан мусулмон аҳолиси бўлган жойда, хавфсизлик масалалари долзарбдир, чунки бу минтақада экстремистик исломчи гуруҳлар билан кураш мавжуд. Малида аҳоли кўплаб этник гуруҳларга бўлинган.
Бу мисоллар Ғарбий Африка мамлакатларининг мураккаб этник тузилишини янада кўпроқ кўрсатади. Минтақанинг демографик ўсиши, ер ва сув учун рақобат ва тез урбанизация вазиятни янада оғирлаштирмоқда. Жаҳон сиёсатида минтақага унчалик эътибор берилмаяпти. Шунинг учун давлатлар барқарорликни сақлаш учун ўз кучларига ёки ЭКОВАСга таянишга мажбур.
