Француз тарихчиси Жўжи улусининг халқаро дипломатияга таъсири ҳақида гапирди
Олтин Ўрда ўрта асрларнинг қудратли давлатларидан бири бўлиб, унинг мероси ҳали ҳам Евросиё халқлари генларида сақланиб келмоқда. Париж-Нантер университетининг тарих кафедраси доценти, Олтин Ўрда ҳақидаги китоблар муаллифи, доктор Мари Фавэро бу улкан империя асосчиси Жўжи хон ва унинг авлодлари ўзига хос генетик ва маданий қадриятларни қандай яратганлиги, Европа қиролликлари билан дипломатик алоқалар ва тарихий муносабатлар, нима учун Олтин Ўрда қайта кўриб чиқишга лойиқ эканлиги ҳақида сўзлаб берди.
– Олтин Ўрда Евроосиёдаги популяцияларнинг генетик хилма-хиллигига қандай таъсир кўрсатди?
– Олтин Ўрда XIII аср ўрталарида Мўғуллар империясининг шимоли-ғарбий қисмида ташкил топган. Бизнинг хариталаримизда Олтин Ўрда бугунги кунда сиёсий бирликка эга бўлмаган минтақа бўйлаб, замонавий Марказий Осиё, Россия ва Европанинг бир қисмини қамраб олган. Шундай қилиб, Жўжи хонлиги тарихи умумий мерос ҳисобланади. Кўпгина империялар сингари, у кўп маданиятли ва кўп миллатли эди ва унинг ижтимоий хилма-хиллиги айниқса катта эди. Аралаштириш нафақат элита даражасида (масалан, Жўжи "маликалари" рус князлари билан турмуш қурган), балки Волганинг пастки қисмида жойлашган Сарай каби янги шаҳарларда ҳам содир бўлган. Бизга маълумки, чингизийлар маҳаллий аҳолини, хусусан, ишчилар, ҳунармандлар ва олимларни ўз империяларини қуришга кўчирдилар. Ўрта Осиёга хитой оилаларини, Мўғулистонга мусулмон оилаларини юбордилар. Бу билан улар маҳаллий жамиятларни тубдан ўзгартирдилар. Энг муҳими, Чингизийлар ўз фуқароларини бирлашишга мажбурламаган ва уларга ўз диний одатларига эга бўлишга имкон берган. Улар бир-бирлари билан тинч-тотув ва ҳокимиятга садоқатли бўлишлари билан халқлар ўртасидаги келишмовчиликларга барҳам бердилар. Шу маънода Евросиёнинг генетик хилма-хиллиги кўп жиҳатдан Олтин Ўрда сиёсатининг натижасидир.
– Ушбу тарихий шахсларнинг минтақага узоқ муддатли маданий, ижтимоий ва сиёсий таъсири қандай?
– Олтин Ўрда Евросиё тарихига катта таъсир кўрсатди. Жўжилар Россиянинг тарихий ривожланишига, Ўрта Осиёда ислом динининг тарқалишига ва Евроосиёнинг иқтисодий интеграциялашувига катта таъсир кўрсатдилар. Таниқли тарихчилар эътироф этишларича, мўғуллар истилосидан сўнг Шимолий Россия тез иқтисодий ўсишни бошдан кечирди ва мисли кўрилмаган ҳаётийлик даражасига эришди. Янги шаҳарлар бунёд этилди, ҳунармандчилик ва савдо кенг ривожланди, бунинг натижасида Болтиқбўйи давлатлари, Узоқ Шимол ва Москва каби кичик шаҳарлар Ўрта Осиёнинг бой шаҳарлараро савдосига қўшилди. Бу уйғониш Жўжиларнинг сиёсий дастури туфайли содир бўлди. Қолаверса, Ўрта Осиё жамоаларининг кўпчилигининг келиб чиқиш тарихи Берке ва Ўзбек хонлари ислом динини қабул қилган даврга тўғри келади. Ҳозирда Марказий Евроосиёда истиқомат қилаётган мусулмон халқлари буни ўз тарихидаги шаклланиш даври деб биладилар. Дарҳақиқат, Евроосиё даштлари, Қрим ва Шарқий Европанинг исломлашуви Олтин Ўрданинг энг муҳим меросларидан биридир. Олимлар ислом динини Марказий Осиёни бирлаштирган ва ижтимоий жиҳатдан интеграциялашган, жамоат ҳаёти ва жамоавий хотирани шакллантирган, шу билан бирга шоманийлик амалиётлари ва маҳаллий тасаввуфни уйғунлаштирган ўзига хос йўлни кашф этдилар.
– Олтин Ўрда Ғарбий Европа қиролликлари билан дипломатик алоқада бўлганми?
– Кўпгина давлатлар Олтин Ўрда, жумладан, Мамлуклар, Византия, Польша-Литва Ҳамдўстлиги, Генуя ва Венеция билан дипломатик алмашинувлар олиб бордилар. Бу Жўжиларнинг мураккаб идораси мавжудлигидан далолат беради. Бу идора минглаб ҳужжатларни тайёрлаган, чунки хонлар ташқи дунё билан муҳим дипломатик ёзишмалар олиб борганлар. Ушбу ҳужжатларнинг муҳим қисми Россия архивларида, шунингдек, Венеция, Генуя, Рим, Вена, Симферопол, Варшава ва Истанбулда сақланади. Европа билан алоқаларга келсак, Жўжилар ва Папалар ўртасидаги муносабатлар ёзувлари айниқса қизиқарли. Бунинг устига, Олтин Ўрда билан ва унинг ичида барча алоқа шаклларини осонлаштириш учун ўша пайтда италян савдогарлари, франциска ва доминиканлик роҳиблар томонидан ёзилган савдо маълумотномалари ва кўп тилли луғатлар тарқатилган.
– Олтин Ўрдани ўрганишга глобал ва қиёсий ёндашув қандай қилиб ўрта асрлар тарихи ҳақидаги анъанавий евроцентрик ғояларга қарши чиқади?
– Олтин Ўрда ҳақидаги тадқиқотларда бир қанча доминант архетиплар тарихчилар ишини бузиб кўрсатди: миллатчилик ёндашувлари; инсоният иқтисодий тараққиётининг регрессив босқичи сифатида қараладиган кўчманчи феодализм тушунчаси; ва кўчманчилар ўз муваффақиятларининг асосий омили эмас, балки "маданият импортчилари" эканлиги ҳақидаги тахмин. Бироқ, Жўжиларнинг иқтисодий муваффақияти кўчманчилар қандай қилиб мураккаб сиёсий тузилмаларни яратиши мумкинлигини ва уларнинг амбициялари босқинчилик ва талон-тарож қилишдан ташқарига чиқиши мумкинлигини кўрсатади. Дарҳақиқат, ХIV асрнинг бошларида бутун Евроосиёни бирлаштирган иқтисодий айирбошлаш кучайди. Тарихчилар бу мисли кўрилмаган савдо бумини "Мўғул тинчлиги" (Pax Mongolica) деб аташади. Аслида бу жараёнда Олтин Ўрда етакчи рол ўйнади. Жўжиларнинг либерал ва интеграцион сиёсати савдо муносабатларининг кучайишига олиб келди. Бу сиёсат давлат назорати (шартномалар, валюта муомаласи, солиқлар, йўл назорати) ва либерал айирбошлаш (мослашувчан шериклик, этник келиб чиқиши ёки динидан кўра умумий манфаатларга асосланган иттифоқлар, паст солиқ режими) бирлаштирган. Уларнинг мамлуклар, византияликлар, италянлар ва бошқалар билан тузган келишувлари савдо, ижодий ва интеллектуал тармоқларнинг ўзгаришига олиб келди. Жўжилар бозорларнинг гуллаб-яшнаши учун қулай шарт-шароит яратдилар, бироқ улар бундан ҳам муҳимроқ ишларни амалга оширдилар: улар илгари мавжуд бўлган савдо йўлларини кенгайтириб, савдогарларни ўзига жалб қилдилар. Бу билан улар бутун қитъада мисли кўрилмаган ижтимоий ва иқтисодий тартибни яратдилар. Одамлар ва карвонлар Олтин Ўрдадан бемалол ўтиб, Европадан Хитойга боришлари мумкин эди. Шундай қилиб, Олтин Ўрдани глобал нуқтаи назардан ўрганиш жаҳон тарихидаги асосий давр ва ҳодисани янгича тушуниш имконини беради.
– Олтин Ўрда ҳақида, сизнингча, кўпроқ эътибор ёки тадқиқотга арзийдиган кам маълум фактлар ёки жиҳатлар борми?
– Ҳар доим янги тадқиқотлар учун жой бор. Энг муҳими, бу соҳада тарихчилар археологлар, нумизматлар, антропологлар, биологлар ва бошқалар билан ҳамкорлик қилишлари керак. Олтин Ўрда Мўғуллар империясининг бир қисми бўлган ва Чингизийлар ҳудудида олиб борилган қазишмалар натижалари бизни кўчманчи элитага ва иложи борича жамиятнинг оддий аъзоларига яқинлаштиришимизга ёрдам беради. Уларнинг маънавияти, табиатга бўлган муносабати, ҳаёт ҳақидаги тушунчалари ва дунёни ўзига хос идрок этиши ва ундаги ўрнимиз ҳақидаги ғоялари асосидаги қарашларидан биз ҳали кўп ўрганишимиз керак.
