Фаластин-Исроил можароси: бир йилдан сўнг
2023 йил 7 октябрда Фаластиннинг ХАМАС қуролли гуруҳининг Исроилдаги кибуц ва фестиваль иштирокчиларига ҳужуми оқибатида Ғазо секторида ҳарбий можаро бошланганига бир йил бўлди. Орадан бир йил ўтиб, анклавдаги ҳарбий амалиётлар ҳамон давом этмоқда, Яқин Шарқ эса кенг кўламли можаро ёқасида. Ушбу даврда содир бўлган асосий воқеалар ҳақида Кazinform мухбири материалида ўқинг.
2023 йил октябрь ойида Яқин Шарқнинг сиёсий манзараси ўзгарди
2023 йил 7 октябрь куни узоқ муддатли Фаластин-Исроил можароси янги босқичга кўтарилди, Ғазо секторида Исроил ва ХАМАС ўртасида шиддатли жанглар бошланди. Бу сана ҳар икки томондан кўплаб қурбонларга олиб келган ва минтақанинг сиёсий манзарасини ўзгартирган янги зўравонлик даврининг бошланиши эди.
Можаронинг чуқур илдизлари бор, улар бир неча ўн йилликларга бориб тақалади. Исроилга асос солинган ва ундан кейинги 1948 ва 1967 йиллардаги урушлардан буён минтақадаги кескинлик сусаймаган. 2007 йилдан бери Ғазо секторини назорат қилаётган ХАМАС Исроил билан қарама-қаршиликнинг асосий ўйинчисига айланди. 2023 йилда тўпланган қарама-қаршиликлар, сиёсий ва ижтимоий омиллар яна кескинликни келтириб чиқарди.
"Исроил тарихидаги қора кун"
2023 йил 7 октябрь куни ХАМАС гуруҳи ва бошқа Фаластин қуролли гуруҳлари кучлари Исроилнинг жанубий ҳудудларига ҳужум қила бошлади. ХАМАС етакчилигидаги 2,5 мингга яқин жангари Ғазодан Исроил жанубига ҳаво, денгиз ва қуруқлик орқали чегарани кесиб ўтган. Шафқатсиз босқин Исроилнинг ҳарбий мудофаасини барбод қилди. ХАМАС жангарилари Ғазо сектори чегарасидан тахминан 3 километр узоқликдаги армия базалари, чегарадош жамоалар – кибуц ва тунги мусиқа фестивалига ҳужум қилиб, камида 1139 кишини ўлдирди ва 251 кишини гаровга олди. Айни пайтда, орадан бир йил ўтиб, улардан 97 нафари ҳамон Ғазо секторида асирликда.
- Бу Исроил тарихидаги қора кун эди. ХАМАС томонидан содир этилган шафқатсизлик ва ваҳшийлик кўлами ҳайратланарлидир. Биз бу террор ташкилоти ҳеч қачон кўрмаган куч билан жавоб берамиз, - деди ўша пайтда Исроил Бош вазири Биньямин Нетаньяху.
Эртаси куни Исроил ҳукумати ХАМАСга қарши уруш эълон қилди. Исроил мудофаа кучлари Ғазо секторига жавоб зарбаларини бошлади, кейинчалик Исроил армиясининг бугунги кунгача давом этаётган қуруқликдаги ҳужуми қўшилди.
Ҳарбий нуқтаи назардан, ХАМАСни Эрон ва унинг иттифоқчилари қўллаб-қувватлайди. Можаронинг бошиданоқ Ливаннинг “Ҳизбуллоҳ” ҳаракати шимолий Исроилни, яманлик хусийлар эса Қизил денгиз орқали Исроилга ўтувчи кемаларни ўққа тута бошлади.
Воқеалар хроникаси
2023 йил 7 октябрдан кейинги дастлабки ҳафталарда Ғазо секторидаги шиддатли жанглар минглаб тинч аҳоли ва аскарларнинг ўлимига олиб келди. Ғазо секторидан Исроил томон йўлланган йирик ракета отишмалари ва Исроил авиациясининг жавоб зарбалари бутун дунё эътиборини тортган гуманитар инқирозни келтириб чиқарди.
"Қаршилик ўқи" деб аталадиган Эрондаги ХАМАС иттифоқчиларининг иштироки можарони Фаластин-Исроил қарама-қаршилигидан Исроил ва Эрон ҳамда унинг иттифоқдош кучлари ўртасидаги қарама-қаршиликгача кенгайтирди.
2023 йил
7 октябрь: ХАМАС Исроилга бостириб кириб, 1139 кишини ўлдирди ва 251 кишини гаровга олди.
8 октябрь: Исроил Ғазо секторидаги Фаластин ҳудудига бостириб кирди.
24 ноябрь: АҚШ, Қатар ва Миср кўмагида эришилган ўт очишни тўхтатиш бўйича биринчи келишув кучга кирди.
30 ноябрь: Оташкесим тугади.
2024 йил
2 январь: Исроилнинг Байрутдаги ҳаво ҳужуми натижасида ХАМАС етакчиси ўринбосари Солиҳ ал-Арури ҳалок бўлди.
1 апрель: Исроил Дамашқдаги (Сурия) Эрон консуллигига ҳаводан зарба берди. Икки эронлик генерал ҳалок бўлди.
13 апрель: Эрон Исроил ва Исроил томонидан босиб олинган Голан тепаликларига ракета ҳужуми уюштирди.
5 май: Ғазо сектори жанубидаги Рафаҳ шаҳри яқинида ХАМАСнинг ракета ҳужуми оқибатида уч нафар исроиллик аскар ҳалок бўлди.
27 июль: Кейинчалик Маждал Шамс деб номланган ҳужумда “Ҳизбуллоҳ” Голан тепаликларидаги футбол майдонида 12 боланинг ўлимига сабаб бўлган ракетани отди.
30 июль: Исроилнинг Байрут яқинидаги ҳаво ҳужуми натижасида “Ҳизбуллоҳ” қўмондони Фуад Шукр, Эрон ҳарбий маслаҳатчиси ва беш нафар тинч аҳоли ҳалок бўлди.
31 июль: Теҳрондаги портлашда ХАМАСнинг асосий сиёсий раҳбари Исмоил Хония ҳалок бўлди. Эрон ва ХАМАС Исроилни айбламоқда.
17 август: Исроил Ливан жанубидаги омборни бомбардимон қилди, 10 киши ҳалок бўлди.
25 август: Исроил самолётлари Ливан жанубига ракета ҳужуми уюштирди, “Ҳизбуллоҳ” эса Исроил шимолига юзлаб ракеталарни учирди.
18 сентябрь: “Ҳизбуллоҳ”нинг пейжерлари ва рациялари портлади, 37 киши ҳалок бўлди.
20 сентябрь: Исроил Байрутга ҳаво ҳужуми уюштирди ва “Ҳизбуллоҳ”нинг асосий қўмондонларидан бири Иброҳим Акилни ўлдирди.
25 сентябрь: АҚШ ва Европа Иттифоқи давлатлари Исроил-Ливан чегарасида 21 кунлик оташкесимга чақирмоқда.
27 сентябрь: Исроил ҳаво ҳужумларида “Ҳизбуллоҳ” етакчиси Ҳасан Насруллоҳ ҳалок бўлди.
30 сентябрь: Исроил кучлари Ливан жанубига қуруқликдан бостириб кириб, “Ҳизбуллоҳ” ҳарбий объектларини нишонга олди.
1 октябрь: Эрон Исроил томонга камида 180 баллистик ракета учирди.
Жаҳон реакцияси
Халқаро ҳамжамият зудлик билан ўт очишни тўхтатиш ва тинчлик музокараларини бошлашга чақирди. Бироқ жаҳон кучлари ўртасидаги келишмовчиликлар, шунингдек, томонларнинг муросага келишни истамаслиги можарони ҳал қилиш бўйича саъй-ҳаракатларни мураккаблаштирди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Ғазо секторига гуманитар ёрдам кўрсатишга чақирувчи бир қанча резолюцияларни қабул қилди, аммо муаммонинг сиёсий ечими ноаниқлигича қолмоқда.
Ғазо секторидаги уруш жаҳон ҳамжамиятини ларзага солди. АҚШ ва Европадаги университетларда талабаларнинг оммавий норозилик намойишлари бўлиб ўтди. Дунёнинг турли бурчакларида Фаластин халқи билан бирдамлик маршлари, урушни тўхтатиш талаби билан намойиш ва норозиликлар бўлиб ўтди.
Дунёнинг кўплаб давлатлари Исроилнинг ҳаракатларини қоралаб, урушни тўхтатишни талаб қилди.
Оммавий миграция ва гуманитар фалокат
Можаро бошланганидан бир йил ўтиб, гуманитар оқибатларини фақат ҳалокатли деб таърифлаш мумкин. Ғазо секторининг ўн минглаб аҳолиси ҳалок бўлди, юз минглаб одамлар уй-жойидан айрилди. Халқаро гуманитар ташкилотлар жабрланганларга ёрдам кўрсатишда давом этмоқда, бироқ Ғазо секторига кириш имконияти чекланган, бу эса ҳаётий зарурий юкларни етказиб беришни қийинлаштирмоқда.
Ғазо сектори Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, Исроилнинг Фаластин анклавидаги ҳужумлари 2023 йил октябрь ойидан бери камида 41,870 кишини ўлдирган ва яна 97,166 киши жароҳат олган.
2024 йил май ойи ҳолатига кўра, Ғазо секторидаги 1,7 миллиондан ортиқ одам ўз уйларини тарк этишга мажбур бўлган. Улардан 1,1 миллионга яқини очарчилик ёқасида, чунки анклав аҳолисининг 90 фоизи озиқ-овқат хавфсизлиги инқирозини бошдан кечирмоқда. Ғазодаги турар жой биноларининг 60 фоиздан ортиғи ва савдо объектларининг 80 фоизи Исроилнинг бомбардимонлари пайтида вайрон бўлган ёки жиддий шикастланган. 150 га яқин соғлиқни сақлаш муассасалари вайрон бўлди, бу эса соғлиқни сақлаш тизимининг қулашига олиб келди.
Ғазода инфратузилманинг кенг миқёсда вайрон бўлиши ва тинч аҳолининг ўлими халқаро қоралаш тўлқинига сабаб бўлмоқда.
- Исроил ҳарбий амалиётлари инсониятнинг катта азоб-уқубатларига олиб келди. Ҳозирги вазият замонамизнинг энг жиддий гуманитар офатларидан биридир, - деди БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш.
Сиёсий оқибатлар
Минтақада сиёсий вазият ҳам кескин ўзгарди. Ғазо секторидаги уруш Исроилнинг қўшнилари билан муносабатларини кескинлаштирди. Фаластин масаласи яна бир бор кун тартибига чиқди. Агар урушгача Тель-Авив ва Ар-Риёд ўртасидаги муносабатларни нормаллаштириш бўйича музокаралар олиб борилган бўлса, ҳозир Саудия Арабистони расмийлари Фаластин давлатчилигини тан олмасдан туриб, гап бўлиши мумкин эмаслигини даъво қилмоқда.
Ғазодаги ҳарбий операция Исроил жамиятидаги бўлинишни чуқурлаштирмоқда, бу ерда фуқароларнинг бир қисми ҳукуматнинг қаттиқ ҳаракатларини қўллаб-қувватласа, бошқалари курсни юмшатиш ва дипломатик ечим излашни қўллаб-қувватламоқда. Бир йил давомида ҳар ҳафта шанба кунги норозилик намойишлари Нетаньяху ҳукуматидан сулҳ бўйича музокаралар олиб боришни ва Ғазо секторидаги исроилликларни гаровга олганларни озод қилишни талаб қилиб Исроил шаҳарларига минглаб намойишчиларни жалб қилмоқда.
Шу билан бирга, Фаластинда ХАМАС ва Исломий жиҳодни қаршилик кучи сифатида қабул қилиш туфайли аҳоли орасида уларни қўллаб-қувватлаш кучайган.
Эрон ХАМАСнинг асосий иттифоқчиси сифатида ташкилотга ҳарбий ва молиявий ёрдам кўрсатгани туфайли минтақада қўшимча нуфузга эга бўлди.
Исроил ва Фаластин ўртасидаги тинчлик музокараларини қайта бошлашга уринишлар тобора қийинлашиб бормоқда.
Келажак ноаниқ
Яқин келажакда давом этаётган инқироз глобал иқтисодиёт учун жиддий оқибатларга таҳдид соладиган йирик минтақавий уруш томон кетмоқда.
Форс кўрфази ва Арабистон ярим оролидаги нефть иншоотларига қилинган ҳужумлар глобал таъсир кўрсатиши мумкин. Минтақага жаҳон нефть ва газ захираларининг учдан бир қисми тўғри келади, бу эса уни халқаро энергия бозорлари учун жуда муҳим қилади. Бу можаро томонлари Қизил денгиз ва Форс кўрфази каби муҳим савдо йўллари, шунингдек, Хормуз бўғозлари ва Боб ал-Мандеб каби стратегик назорат нуқталарини назорат қилишлари билан янада кучаймоқда.
Минтақадаги ҳар қандай бузилиш, айниқса Эрон ва унинг иттифоқчиларининг ушбу муҳим сув йўлларига таъсирини ҳисобга олсак, нефть нархи ошишига олиб келиши мумкин. Бундай сценарий, турли экспертларнинг фикрига кўра, халқаро савдо, глобал ишлаб чиқариш ва бутун дунё бўйлаб таъминот занжирларига салбий таъсир кўрсатадиган домино эффектини келтириб чиқаради.
Ғазо секторида уруш бошланганидан бир йил ўтиб ҳам Исроил ва ХАМАС ўртасидаги қарама-қаршилик ҳал этилмаган. Халқаро саъй-ҳаракатларга қарамай, тинчлик истиқболлари воқеликдан анча йироқдадир.
