Евроосиё иттифоқи мамлакат иқтисодиётига қандай таъсир қилди
ASTANA. Kazinform – 10 йил аввал, 1 январь куни Евроосиё иқтисодий иттифоқи расман ўз ишини бошлаган эди. Дастлаб Қозоғистон, Россия ва Беларусь давлатлари, кейинроқ Арманистон ва Қирғизистон ҳам қўшилган. Мазкур ташкилот ушбу мамлакатлар ўртасида эркин савдони йўлга қўйишни мақсад қилган. Хўш, иттифоқ ҳақиқатдан ҳам кўп нарсага йўл очдими, савдо-сотиқни рағбатлантирдими, иқтисодиётга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатдими, унинг ишига қандай баҳо берамиз? Kazinform таҳлилий шарҳловчиси 10 йиллик даврдаги суръатларни баҳолашга ҳаракат қилди.
Савдо ҳажми, инвестициялар ва инфратузилма ҳолати
Биз биламизки, Қозоғистоннинг иқтисодий сиёсати доимо очиқ ва ўзаро манфаатли ҳамкорликка интилган. Масалан, мамлакатимиз Жаҳон савдо ташкилотига, Евроосиё иқтисодий иттифоқига, Шанхай ҳамкорлик ташкилотига, яқинда норасмий саммит ўтказган Туркий давлатлар ташкилотига аъзо.
Улар орасида бугун биз Евроосиё иқтисодий иттифоқи ҳақида сўз юритамиз. Ташкилотни ташкил этишдан кўзланган асосий мақсадлардан бири сармоя жалб этиш, ташқи савдо ҳажмини ошириш, қўшма саноат лойиҳаларини амалга ошириш, мавжуд ва янги транспорт-логистикани ривожлантиришдан иборат.
Биринчидан, рақамларга қарайлик. Иттифоқнинг расмий сайтида келтирилган маълумотларга кўра, аъзо давлатларнинг энергетика соҳаси кучли ҳисобланади. Масалан, нефть қазиб олиш 611,7 миллион тонна, газ қазиб олиш 818 миллиард куб метр, электр энергияси ишлаб чиқариш 1335,3 миллиард кВт/соатни ташкил этади.
Буларнинг барчасини умумий кўриб чиқиш учун асос бор. Евроосиё иқтисодий иттифоқи, бир сўз билан айтганда, чегаралардаги божхона постларини бекор қилиб, товар ва хизматларнинг эркин ўтишини осонлаштирди. Шу нуқтаи назардан, иттифоққа аъзо мамлакатлар аҳолиси тахминан 186 миллион кишини ташкил этади. Унинг ялпи ички маҳсулоти эса 2 триллион доллардан ошади. Темир йўлларнинг узунлиги 145,2 минг километр, автомобиль йўлларининг узунлиги 1,95 миллион километрдан ортиқ.
Энди Қозоғистонга келадиган бўлсак, мамлакатимиз 2015 йилда ташкилотдаги ҳамкорлари билан 16,3 миллиард долларлик товар айирбошлашни амалга оширган бўлса, сўнгги 10 йилда бу кўрсаткич 87,1 фоизга ошиб, ўтган йили 30,5 миллиард долларга етди. Унинг 30 фоизга яқини экспорт қилинади. Қозоғистон 2015 йилда иттифоқдаги ҳамкорларига 5,1 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилган бўлса, 2024 йилда 11 миллиард долларлик маҳсулот етказиб берган. Ўсиш икки баробардан кўпроқ ошди.
Эслатиб ўтамиз, ЕОИИ мамлакатлари савдодан ташқари Қозоғистонга ҳам сармоя киритмоқда. Сўнгги 10 йилда ўсиш 6 баробардан ортиқни ташкил этди – 2015 йилда мамлакатимизга 600 миллион долларлик сармоя киритилган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич 4 миллиард долларга етди.
Дарҳақиқат, Евроосиё иқтисодий иттифоқи унга аъзо беш давлат ўртасидаги муносабатларни ривожлантириш билан чекланиб қолмайди. Ташкилот доирасида Вьетнам, Сербия ва Эрон билан имзоланган эркин савдо шартномалари Қозоғистонга катта фойда келтирди.
ҚР Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, Вьетнам билан келишув кучга кирган 8 йил ичида товар айирбошлаш ҳажми 55 фоизга ошиб, 859,4 миллион долларни ташкил этган. Эрон билан муваққат шартнома имзоланган 5 йил давомида товар айланмаси 40 фоизга ошиб, 340,1 миллион долларни ташкил этди. Сербия билан савдо ҳажми 3 йил ичида 100 миллион долларни ташкил этиб, қарийб 35 фоизга ўсди.
Яқинда Қозоғистон ҳам Сингапур билан эркин савдо шартномасини имзолагани маълум бўлди. БАА, Мўғулистон ва Индонезия билан ҳам шу каби келишувлар бўйича музокаралар якунига етмоқда. Ҳар бир мамлакатга етказиб бериладиган маҳаллий маҳсулотлар салоҳияти 1,5 миллиард доллардан ошади.
Божхонада қандай ўзгаришлар юз берди?
Ҳозирда ЕОИИ мамлакатлари ўртасида божхона декларацияси бекор қилинди, яъни бир давлатдан товар бошқа давлатга ҳеч қандай тўсиқларсиз ўтиб, вақт ва маблағни тежайди. Аъзо давлатлар ўртасидаги ўзаро савдода божхона тўловлари олинмайди. Бунинг шарофати билан бизнес харажатлари камайди ва тадбиркорлар товарларни аҳоли учун арзонроқ қилиш мақсадида нархларни пасайтириш орқали рақобатлаша оладилар.
Ҳозирда Қозоғистон, Россия ва Қирғизистон Республикаси ўртасидаги чегарада санитария, ветеринария-санитария ва фитосанитария назорати мавжуд эмас. Бироқ, ЕОИИга аъзо давлатларга берилган хавфсизлик сертификати мавжуд. Унга эга бўлган етказиб берувчилар ҳеч қандай муаммосиз чегаралар орқали савдо қилишлари мумкин.
Шунингдек, тадбиркорлар маҳсулот хавфсизлиги бўйича қўшимча талаблар ва мувофиқликни баҳолаш бўйича қўшимча тартиблардан озод этилди. ЕОИИга аъзо бир давлатдан мувофиқлик сертификатини олган ишлаб чиқарувчи бошқа тўртта давлатда эркин фаолият юритиши мумкин. Бугунги кунга қадар 52 та техник регламент қабул қилинган бўлиб, шундан 48 таси кучга кирди.
Давлат харидлари соҳасида миллий режим жорий этилди, яъни ЕОИИга аъзо қайси давлатдан келишидан қатъи назар, барча товарлар учун тенг шароитлар яратилган. Қозоғистоннинг ЕОИИга аъзо давлатлардаги давлат харидларидаги иштироки орқали маҳаллий бизнес қарийб 135 миллиард долларлик бозорда фаолият юритиш имкониятига эга бўлди.
Қозоғистонда хизмат кўрсатишга рухсат олган тадбиркорлар иттифоқнинг бошқа мамлакатларида ҳам хизмат кўрсатиши мумкин. 135 та турли хизматлар умумий форматга ўтди. Бу афзалликларни санаб ўтишимизнинг сабаби бор. Қозоғистоннинг савдо соҳасида денгизга тўғридан-тўғри чиқиш имконияти йўқ. Иттифоқ доирасида маҳаллий ташувчилар ўз юкларини денгиз портларига етказиб берадилар.
Ташкилот банк сектори, молия ва қимматли қоғозлар бозорида ҳам кўплаб имтиёзлар беради. Умумий молия бозорини яратиш туфайли банк, суғурта, қимматли қоғозлар соҳаларида лицензиялар ўзаро тан олинади.
Ҳозир Евроосиё иқтисодий комиссияси мавжуд. Савдо, товар етказиб бериш, хизматлар ва капитал билан боғлиқ муаммолар юзага келса, ўша комиссия чора кўради. Мамлакат Савдо вазирлигининг маълум қилишича, ЕОИИ иш бошлаганидан бери 70 та тўсиқ юзага келган, улардан 69 таси бартараф этилган.
