Эрон ва Саудия Арабистони БРИКСга қўшни бўлиши мумкин
2023 йилда Жанубий Африканинг Йоханнесбург шаҳрида бўлиб ўтган БРИКС саммитида ташкилот таркибига янги олтита аъзо давлат – Аргентина, Миср, Эфиопия, Эрон, Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари киритилиши эълон қилинди. БРИКСга янги давлатларнинг кириши диққатга сазовор, чунки геосиёсий рақиблар Эрон ва Саудия Арабистони унга аъзо бўлиши мумкин. Kazinform мухбири бундан нима кутиш мумкинлигини таҳлил қилишга уриниб кўрди.
Эрон ва Саудия Арабистони аллақачон ШҲТ платформасида "қўшнилардир"
Айтайлик, бу иккала давлатнинг битта блок сайтида қўшни бўлиши биринчи марта эмас. 2022 йилда Эрон Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига (ШҲТ) тўлақонли аъзо бўлди, Саудия Арабистони эса тўлиқ аъзолик истиқболи билан “мулоқот бўйича ҳамкор”га айланди.
Энди иккала давлат БРИКС конларида учрашади.
Блокнинг бундай кенгайиши унинг глобал таъсирини кучайтириш йўлидаги муҳим қадам бўлиб, БРИКСнинг ривожланаётган мамлакатларнинг халқаро молия институтларида вакиллигини кучайтириш, шу орқали АҚШ долларига қарамликни камайтириш истагини акс эттиради.
Қандай афзалликлари бор
Эрон учун БРИКСга қўшилиш сиёсий ғалабадир, чунки бу Теҳронга Ғарбнинг Эронни яккалаб қўйиш ҳаракатлари муваффақиятсизликка учраганини даъво қилишга имкон беради. Шу билан бирга, Эроннинг бошқа БРИКС давлатлари билан иқтисодий алоқалари АҚШ санкциялари туфайли ёмонлашишда давом этмоқда.
Шу билан бирга, 2023 йилда Эрон ва Саудия Арабистони ўртасида дипломатик муносабатларнинг тикланиши минтақадаги кескинликни пасайтириш ва БРИКС доирасидаги кўп томонлама ҳамкорликни мустаҳкамлаш йўлидаги муҳим қадам бўлди.
Саудия Арабистони ҳам энг йирик нефть экспортчиларидан бири сифатида БРИКСга аъзоликни жаҳон иқтисодиётига ўз таъсирини ошириш ва иқтисодий алоқаларни диверсификация қилиш имконияти сифатида кўради.
Ҳар икки давлат учун БРИКСда иштирок этиш уларнинг иқтисодий манфаатларини илгари суриш ва минтақада сиёсий барқарорликни мустаҳкамлаш учун платформа яратади.
Мутахассисларнинг фикрича, БРИКСнинг кенгайиши умумий муаммоларни ҳал қилиш ва ҳозирги глобал тартибдан қониқмаган Глобал Жануб давлатларининг манфаатларини илгари суриш учун муқобил тузилмаларга бўлган талабнинг сигналидир.
Узоқ муддатли нормализация
Иккала давлатнинг бир вақтнинг ўзида БРИКСга кириши ва келажакда Саудия Арабистонининг ШҲТга кириши Теҳрон ва Ар-Риёд ўртасидаги муносабатларни икки томонлама нормаллаштириш жараёнини кучайтириши мумкин, деган фикр бор.
Бу фикрга, масалан, брюсселлик ташқи сиёсат бўйича эксперт Эльдар Мамедов ҳам қўшилади. Responsible Statacraft таҳлилий ресурсидаги нашрида у НАТО ва Европа Иттифоқидан фарқли ўлароқ, ташкилотга қўшилиш учун аниқ мезонларнинг йўқлиги Эрон ва Саудия Арабистони қўлига ўйнашини таъкидлайди.
Эксперт, шунингдек, БРИКС ва ШҲТ Саудия Арабистони ва Эрон ўртасидаги муносабатларни нормаллаштириш бўйича икки томонлама йўл ўрнини боса олмайди, фақат ёрдам бериши мумкинлигини таъкидлайди. Шунингдек, Саудия-Эрон яқинлашувининг иқтисодий фойдалари секин кечиши кутилмоқда.
Бу ерда шуни тушунтириш керакки, БРИКС биз ўрганиб қолган ташкилот эмас. Кўпроқ давлатлараро бирлашма бўлган БРИКСнинг штаб-квартираси, котибияти ёки таъсис шартномаси йўқ. Шу билан бирга, БРИКСнинг биргаликда эгалик қиладиган расмий институти – Янги тараққиёт банки мавжуд.
Шунингдек, Теҳрон ва Ар-Риёд ўртасидаги муносабатларда келишмовчиликлар юзага келиши, ҳатто янги қарама-қаршилик даражасигача бўлиши мумкинлигини ҳам инкор этиб бўлмайди – бу ҳолда бу БРИКСнинг жипслигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, чунки ҳар икки омон ҳам бошқасининг зарарига ўзларида мавжуд бўлган ҳар қандай воситадан фойдаланадилар.
Иқтисодий прагматизм
БРИКСдаги минтақавий рақибларнинг ўзаро таъсири бўйича прогнозларни шакллантиришга уриниб, Kazinform мухбири иорданиялик сиёсатшунос, геосиёсат ва халқаро муносабатлар бўйича эксперт Амер ал-Сабайлага саволлар берди.
– Эрон ва Саудия Арабистонининг БРИКСга кириши минтақа ва дунёдаги геосиёсий вазият учун нимани англатиши мумкин?
“Бу янги иқтисодий имкониятларни излаётган мамлакатлар орасида муҳим тенденция. Янги иқтисодий иттифоқлар иттифоқларнинг эски шакллари билан чекланиб қолмаслиги керак. Бу шуни англатадики, янги тузилмалар, янги мамлакатлар ва янги ривожланаётган иқтисодиётлардан ҳамкорлик қилиш ва иқтисодий фойда олиш имконияти қандайдир табу эмас. Бугунги кунда бутун дунё иқтисодий прагматизм концепциясига асосланади, бу ерда мамлакатлар икки томонлама муносабатлар орқали ёки янги коалицияларга қўшилиш орқали имкониятлар ва фойда қидиради.
– Иккала давлатнинг БРИКСдаги иштироки уларнинг блокнинг бошқа аъзолари ва жаҳон ўйинчилари билан иқтисодий муносабатларига қандай таъсир қилиши мумкин?
– Албатта, бундай муносабатлар уларнинг иқтисодига таъсир қилади, чунки ҳамма янги имкониятларни изламоқда. Ҳамма савдо коридорлари, бозорлар ва минераллар ва газ каби асосий энергия манбаларига киришга интилмоқда. Демак, манфаатларнинг мувозанатли алмашинуви бу мамлакатларга жуда ижобий таъсир кўрсатади.
– Саудия Арабистони ва Эрон каби йирик нефть экспортчиларининг БРИКСга қўшилиши блокнинг энергия сиёсатини ўзгартириши мумкинми?
– Шубҳасиз, нефть экспортчиларининг бундай ҳамкорлиги уларга умумий нуқтаи назарга эга бўлиш, глобал энергетика соҳалари сиёсатини шакллантиришда изчилликни ошириш имконини беради. Биз Форс кўрфазидан тортиб Осиё ва Жанубий Америкагача бўлган кенг жуғрофий вакиллик билан шуғулланамиз.
– Бу иштирок Яқин Шарқдаги минтақавий мувозанат ва сиёсий динамикага қандай таъсир қилиши мумкин?
– Бу давлатлар ўртасидаги уйғунлик ва иқтисодий манфаатлар қанчалик кўп бўлса, Яқин Шарқ муаммоларини тушуниш шунчалик яхши бўлади. Бу, шунингдек, можаро ва беқарорликни чеклаш сиёсатининг самарадорлигини ошириши мумкин, айниқса, бундай иттифоқлар иқтисодий жиҳатдан фойдалироқ бўлса. Бу келажакда барқарорлик устувор бўлиши мумкинлигини англатади. Шундай қилиб, биз бу давлатлар ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик ва иқтисодий манфаатларни қанчалик кўпайтирсак, шунчалик барқарорлик минтақадаги сиёсатнинг асосига айланиши мумкин.
Ар-Риёд ҳозирча бир қарорга келмаган
2024 йилнинг 1 январидан бошлаб Йоханнесбург саммитига таклиф этилган барча олти давлат – Эрон, Саудия Арабистони, Миср, Эфиопия, Аргентина ва БАА БРИКСга аъзо бўлиши кутилганди. Айни пайтда, бу йил улардан фақат тўрттаси БРИКСга аъзо бўлди – Эрон, Миср, Эфиопия ва БАА.
Саудия Арабистони ҳали БРИКСга қўшилмаган ва қўшилиш таклифини кўриб чиқмоқда.
2024 йил бошида Саудия Арабистони давлат телевидениеси қироллик блокга қўшилгани ҳақида хабар берди, кейинроқ Савдо вазири Мажид ал-Қасаби мамлакатнинг БРИКСга расман киришини рад этди.
Reuters хабарига кўра, Саудия Арабистони ҳали ҳам БРИКСга аъзо бўлиш таклифини кўриб чиқмоқда.
"Саудия Арабистони имтиёзларни баҳолаб, кейин қарор қабул қилмоқда ва бу жараён давом этмоқда", – деди агентлик манбаларидан бири.
Россия оммавий ахборот воситалари Саудия Арабистонининг БРИКСдаги мақоми ҳалигача ҳал этилмаганига қарамай, қироллик вакиллари иккита тадбирда иштирок этгани ҳақида хабар бермоқда.
Аргентина БРИКСга қўшилишдан бутунлай воз кечди. Унинг янги президенти Хавьер Милей ташкилотга аъзо мамлакатлар раҳбарларига йўллаган мактубида аввалги ҳукумат қабул қилган қарорлар қайта кўриб чиқилганини ёзган.
