Электромобиллар инсон саломатлиги учун хавфлими
ASTANA. Kazinform - Ҳар йили электромобилларга талаб ортиб боряпти. Қозоғистонда ҳам электр транспорт воситаларини танлаганлар сони ортган. Кўринишидан, келажакда дунё кўчаларини электромобиллар босиб олишини ишонч билан башорат қилиш мумкин. Бироқ, кейинчалик электромобиллар ҳақида турли фикрлар пайдо бўлди. Табиат учун зарарсиз бўлса-да, унинг инсон саломатлиги учун хавфлилиги ҳақида миш-мишлар мавжуд. Kazinform мухбири мавзуни ўрганиб чиқди.
Бозордаги йўналиш ўзгарди
Сўнгги йилларда Қозоғистонда электромобиллар сони сезиларли даражада ошганини кузатиш мумкин. 2019 йилда мамлакатда атиги 200 та электромобиль бўлган бўлса, 2022 йилда уларнинг сони 570 тага етади. Бироқ, суръат кўпайишда давом этди, электромобиллар сони 2023 йил охирида 7 680 тага, 2024 йил августида эса 10 700 тага етди. Янги тенденция Алмати аҳолиси томонидан тезда қабул қилиняпти, 10 700 та электромобилдан 6300 таси жанубий пойтахт кўчаларида ҳаракатланяпти.
Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, 2024 йил 1 июнда Қозоғистонда рўйхатга олинган автомобиллар сони 5,4 миллиондан ошди. Агар ҳисоб-китоб қилсак, юқорида биз тилга олган 10 700 та электромобил мамлакатдаги умумий автомобиллар сонининг 1 фоизидан камроғини ташкил этади. Шу сабабли, электромобиллар савдосининг глобал тенденцияси Қозоғистон бозорида тўлиқ ҳукмронлик қилгани йўқ.
Ҳозирда норасмий электромобиллар бозорида ким етакчи эканлиги ҳақидаги аниқ статистик маълумотлар номаълум. Бироқ кулранг бозор ўзгарувчан ва ёзнинг ўрталарига қадар Қозоғистонда Zeekrга талаб катта эди, бироқ телематика блокланиши мумкинлиги ҳақидаги хабардан сўнг қизиқиш тезда пасайиб кетди. Энди мамлакат аҳолиси Lixiang каби гибрид брендларга эътибор қаратяпти.
Расмий ва норасмий электромобилларни сотувчи дилерлар орасида Tesla эмас, балки BYD машҳур. Агар ушбу бренд расмий бозорга чиқса, Қозоғистон аҳолисининг Build Your Dreamsга қизиқиши ортиши мумкин. Бу фикр асоссиз эмас, чунки Хитойнинг электромобиль гиганти BYD компанияси чораклик даромад бўйича биринчи марта Америка Tesla компаниясини ортда қолдирди.
BBC маълумотларига кўра, Хитойнинг автомобиль ишлаб чиқариш субсидиялари ҳисобига BYD даромади 2024 йилнинг учинчи чорагида июлдан сентябргача 24 фоизга ошиб, 28,2 миллиард долларга етган. Дарвоқе, Ўзбекистонда BYD заводи очилган бўлса, ҳозирда бу бренднинг маҳсулотлари Тошкентда кўпаймоқда.
Евроосиёда транспорт бозори тез ўзгариб бораётганини ҳисобга олсак, келажакда бундай электромобиллар мамлакатда кўпайиши мумкин. Дарҳақиқат, Қозоғистондаги электромобилларнинг аксарияти хориждаги эгалари томонидан олиб келинади. Бироқ расмий автосалонлардан машина сотиб олувчилар етарлича. Шу ўринда Қозоғистондаги расмий электр автомобиль бозори етакчиларини тақдим этамиз.
Дарҳақиқат, электромобиллар савдоси бўйича кўҳна қитъа давлатлари олдинда. Our World in Data маълумотларига кўра, 2023 йил охирида электромобиллар Норвегияда сотилган янги автомобилларнинг 93 фоизини, Исландияда 71 фоизини, Швецияда 60 фоизини, Финляндияда 54 фоизини ва Данияда 46 фоизини ташкил этган.
Самарадорлик тўлиқ исботланмаган
Энергетика соҳаси эксперти Абзал Нарймбетовнинг фикрича, жаҳонда электромобилларнинг кўпайиши ёқилғи тақчиллиги билан эмас, балки ёқилғи нархининг юқорилиги билан боғлиқ. Бу ердаги нарх фарқи Қозоғистонда маълум бўлмаса-да, электр энергияси нархи Европа ва АҚШдаги ёқилғидан арзонроқ. Иккинчидан, электромобиллар ҳавони анъанавий автомобилларга қараганда камроқ ёки умуман ифлослантирмаслиги айтилади. Бироқ шу нуқтаи назардан тадқиқ қилиниши керак бўлган масалалар мавжуд. Электромобиль эгаси маънавий жиҳатдан “атроф-муҳитни ифлослантирмаяпман” деб ўйлаши мумкин, аммо электр энергияси қаердан келади? Мисол учун, Қозоғистон мисолида электр энергиясининг 70 фоизи кўмир ёқиш ҳисобига ишлаб чиқарилади. Кўмир - энг ифлослантирувчи ёқилғи ҳисобланади. Улар тоза энергия манбаларидан фойдаланмагунча, электромобилларни экологик нуқтаи назардан мутлақо зарарсиз деб гуруҳлаш ҳали эрта.
«Электромобиллар ишлаб чиқаришда нодир металлардан фойдаланилади. Улардан бири кобальт бўлиб, унинг асосий қисми (жаҳон ишлаб чиқаришининг 70 фоизи) Конгода ишлаб чиқарилади. Ишчи кучи сифатида фойдаланилаётган бу металл ишлаб чиқариш қандай кетмоқда, хавфсизлик даражаси қандай? Бу саволларга жавоб номаълум. Биз фақат ишлаб чиқариш натижасини кўрамиз, лекин у қандай металлдан, қандай шароитда қилинганини кўрмаяпмиз.
Шунингдек, келажакда электромобилларни утилизация қилиш муаммога айланади. Ушбу тоифадаги автомобиллар катта аккумуляторлар билан жиҳозланган. Биз уйда ишлатадиган кичик батареяларни ташлашга журъат этамиз, чунки улар таркибида сульфат кислота бор. Яъни, электромобиллар учун ишлатиладиган аккумуляторларда унинг катта миқдори борлиги аниқ», - деди Наримбетов.
Мутахассиснинг фикрича, дунёда миллиарддан ортиқ автомобиль мавжуд. Сонга қарасак, электромобиллар унинг 1 фоизига ҳам етмаслиги мумкин. Бироқ янги чиқарилган автомобиллар орасида электромобилларнинг улуши ортиб боряпти. Айрим Европа мамлакатларида, жумладан Норвегияда сотилган янги автомобиллар орасида электромобилларнинг улуши 90 фоиздан ошди. Бошқа мамлакатларда улуш секинроқ ёки тезроқ ошади. Бироқ у оддий транспорт воситаларини тўлиқ алмаштира оладими ёки йўқми, буни вақт кўрсатади.
«Самарадорлик борасида муаммо бор. Қадимги қитъа мамлакатлари зич жойлашган, шаҳарлар бир-бирига жуда яқин, шунинг учун шаҳарлар ўртасида электр автомобилларни зарядлаш станцияларини кўпайтириш осон. Қозоғистон каби ҳудуди катта, аҳоли сони кам бўлган мамлакатларда эса бу жараён қийин, электромобиль билан узоққа бориб бўлмайди. Шу боис электромобилларнинг самарадорлиги география ва мамлакат тараққиёти каби омиллар билан ўлчанади. Уларнинг самарадорлиги тўлиқ исботланмаганига қарамай, электромобиллар дунёда фаол равишда кўпайиб, анъанавий бозорни сиқиб чиқаряпти. Кўпчилик манфаатдор, буни инкор эта олмаймиз», - дея хулоса қилди у.
Мутахассиснинг сўзларини мамнуният билан қабул қилиш мумкин, чунки очиқ манбалар мамлакатда электромобилларни қувватлантириш шохобчалари сони мингга ҳам етмаганини айтади. Катта шаҳарлардан ташқари бошқа шаҳарларда бундай бекатларни топиш қийин. Ҳозирча электромобилларни мамлакатда яшовчи ва гаражида қувват олиш имконига эга бўлганлар сотиб олганга ўхшайди. Бироқ, инфратузилмани тартибга солиш ва электр станцияларини қуриш давом этяпти. Ҳар йили электромобиллар сони ортиб бораверса, иш тезлашиши мумкин.
Инсон саломатлиги учун зарарли радиация чиқарилмайди
Экологик масалалардан ташқари, электромобилни бошқараётган шахснинг хавфсизлиги ва саломатлиги билан боғлиқ саволлар мавжуд. Масалан, магнит тўлқинлар электромобилдан келиб чиқади, деганлар етарлича. Бироқ тиббиёт эксперти Аким Турсиннинг фикрича, электромобилларнинг инсон саломатлигига бевосита зарари йўқ.
«Бу ерда қўрқув магнит тўлқин билан боғлиқ. Электромобилнинг магнит узатмалар қутилари олд ва орқа қисмларда жойлашган. Ундаги магнит майдон МРТ ва компьютер томографиясидаги каби катта бўлмагани туфайли улар ўзидан инсон саломатлиги учун зарарли нурланиш чиқармайди. Албатта, ҳозир чиқаётган электромобилларнинг аккумулятори ва ҳайдаш хавфсизлиги ҳақида савол туғилади. Ушбу масала учун фақат автомобиль ишлаб чиқарувчилари бевосита жавобгардир. Мисол учун, батареядаги литий-ион кислород билан кимёвий алоқада бўлиб, ёнғинни бошлаган ҳолатлар мавжуд. Бироқ, бу камчилик барча автомобилларга хос, чунки бензин ёки газда ишлайдиган машиналарда ёнғин келиб чиқиш хавфи бор», - дея хулоса қилди шифокор.
Хулоса қилиб айтганда, электромобиллар сони йилдан-йилга ортиб бориши аниқ. Бироқ газли машиналарни тўлиқ алмаштириш ва уларни босиб ўтиш учун ўнлаб йиллар керак бўлади. Қолаверса, электромобилларни утилизация қилиш масаласини тўлиқ ҳал қилган ягона давлат Хитой экани айтилади. Келажакда дунё мамлакатлари бу мавзуга оид саволларга яна қайтади.
