Экспорт чекловлари фермерларга фақат салбий таъсир кўрсатади – эксперт
Бу йил Қозоғистон Президентининг Мурожаатномасида агросаноат мавзуси тилга олинди. Чунки соҳа ривожи жадаллик ололмаяпти, қишлоқ хўжалиги тармоғидаги жами маблағнинг 70 фоизи давлат ҳисобидан йўналтирилмоқда. Шу боис, нафақат қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга, балки сармоя жалб этишга ҳаракат қилган маъқул. Мавзунинг муҳимлигини инобатга олган ҳолда Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов Қозоғистон фермерлар уюшмаси бошқаруви раиси ўринбосари Акпар Мауленов билан суҳбатлашди.
– Қозоғистонда қишлоқ хўжалигига ажратилаётган субсидия ва кредитлар етишмаслиги кўп айтилади. Улардан бири тегишли маблағларни кечиктиришдир. Соҳа мутахассиси сифатида бу ҳақда батафсил маълумот берсангиз.
– Дарҳақиқат, нафақат Қозоғистонда, балки бутун дунёда шундай ҳолат бор – деҳқон ва фермерлар ҳисобидан қишлоқ хўжалигини ривожлантириш мумкин эмас. Шу боис, бу саноат ҳар қандай мамлакатда ҳокимиятнинг қўллаб-қувватлаши билан тикланади. Ҳа, мамлакатимизда агросаноат мажмуасини ривожлантириш борасида муаммолар бор. Ажратилган маблағлар баъзан ўз вақтида ўтказилмайди ва етарли миқдорда келмайди.
Тушунган одам учун чорвачилик, ғалла экиш бошқа корхоналар каби 1 йилда натижа берадиган иш эмас. Масалан, чорвачиликнинг даромадли бўлиши учун камида 3 йил керак бўлади. Ҳатто экин экиш қийин, қурғоқчилик ҳар қандай вақтда содир бўлиши мумкин. Яъни, бизнеснинг келажагини олдиндан айтиб бўлмайди.
Жорий йилда қишлоқ хўжалигини молиялаштириш учун 580 миллиард тенге йўналтирилди. Аммо тегишли пул фермерларга жуда кеч етиб борди, йил бошида 140 миллиард тенге тушди, қолгани ёзга қолди. Фермерлар эрта тайёргарлик кўришлари, баҳорда экин экишлари керак. Агар пул ёзда тушса, маҳсулотнинг фойдаси нима бўлади? Аслида 580 миллиард тенге мамлакат фермерларини қоплаш учун етарли эмас, уни камида 1 триллион тенге даражасига етказиш керак.
Қишлоқ хўжалиги техникаси харид қилиш учун қўшимча 100 миллиард тенге ажратилди. Яхши шартлар, йиллик ставка - 6 фоиз, дастлабки тўловсиз. Кредит фақат 1 йиллик танаффусдан кейин қайтарилади. Бироқ, бу пул ҳам ёз ўрталарида ўтказилади. Шунда техникага муҳтож бўлган ва кредит ажратган фермернинг иши ёз ўрталаригача тўхтаб қолиши мумкин.
Қувонарлиси, келгуси йилда қишлоқ хўжалигига ажратиладиган маблағ 750 миллиард тенгега кўтарилади. Маблағлар шу йилнинг декабрь ойида ўтказилиши айтилмоқда. Шу тарзда амалга оширилса, фермерларга катта ёрдам бўлар эди.
Субсидия миқдори етарли эмаслиги аллақачон маълум. Ҳар бир минтақада низолар келиб чиқади ва охири узоқ давом этади. Сир эмаски, бу ерда ҳам коррупция муаммоси бор. Бинобарин, бу масала соҳага масъул шахслар томонидан бутунлай қайта кўриб чиқилиши керак.
– Finprom маълумотларига кўра, жорий йилнинг январь ойидан июль ойигача Қозоғистонда қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигига киритилган сармоялар 407 млрд тенгени ташкил этган. Аммо бу қишлоқ хўжалигига реал капитал қўйилмаларнинг 19,4% га камайганини кўрсатди. Яъни, агросаноат комплексига сармоя оз экани айтилади. Уни ошириш учун қандай механизмларни ҳисобга олиш керак?
– Қозоғистоннинг қишлоқ хўжалигига киритаётган сармояси молиявий таваккалдир. Нега? Биргина ёмон об-ҳавони айтиш кифоя. Қурғоқчилик бўлса ёки ёғингарчилик кўп бўлса ва бу салбий таъсир кўрсатса, эккан экинларингизнинг фойдасига ҳеч ким кафолат бера олмайди.
Менимча, инвестицияларнинг асосий қисми қайта ишлаш саноатига йўналтирилиши керак. Мисол учун, буғдойдан крахмал ва спиртли ичимликлар каби бир нечта маҳсулотларни ишлаб чиқаради. Ҳайвонларнинг териси ва жунини қайта ишлаш орқали даромадни кўпайтириш мумкин. Кўряпсизми, қайта ишлаш саноати учун зарур бўлган технологияларни сотиб олишга, инновацияларни яхшилашга сармоя киритган маъқулроқ.
– Ўз навбатида, деҳқон ва фермерларни қониқтирмаётган ташаббуслар ҳам бордек. Масалан, мамлакатда айрим маҳсулотларни экспорт қилиш тақиқланганини танқид қилувчилар ҳам бор. Чунки ички бозорга маҳсулот сотиш жуда арзон. Умуман, йирик фермер ва деҳқонлар экспортга интилишда давом этгани маъқулми ёки ички бозорга устувор аҳамият беришимиз керакми?
– Шу пайтгача айтаётган фикрим аниқ: Ҳукумат деҳқон ва фермерларнинг савдосига аралашмаслиги керак. Айрим йилларда мамлакатда карам ва пиёз экспортига чекловлар қўйилган. Оқибатда ўша маҳсулотларнинг бир қисми бекорга чириган, меҳнат далага кетган.
Чет эл заводлари яхши баҳо берса, чексиз экспорт қилтинсин. Ёки мамлакатдаги заводлар яхши нарх таклиф қилса, олиб келишсин. Буни қийинлаштиришнинг кераги йўқ, фақат савдо йўлини тўсмаслик керак. Акс ҳолда, экспорт чекловлари фермерларга фақат салбий таъсир кўрсатади.
– Қозоғистонда қишлоқ хўжалиги техникаларининг қарийб 80 фоизи эскирган. Янги ускуналар жуда қиммат, нарх доимий равишда ошиб бормоқда. Мамлакатда бу муаммоларни ҳал этиш борасида қандай ишлар амалга оширилмоқда ва бу ишларни қандай баҳолайсиз?
– Айни пайтда мамлакатимиз иқтисодиёти вакиллари лизинг асосида техниканинг 3 фоизини янгилаш имкониятига эга. Бироқ, менимча, бу кам, янгилаш камида 10 фоиз бўлиши керак. Дарҳақиқат, даладаги барча унумдорлик бевосита ускунанинг ҳолатига боғлиқ. Яхши хорижий техника – тракторлар, ғалла ўриш комбайнлари қиммат ва уларнинг дастлабки рўйхатга олиш ва утиль учун тўловлари бор.
Ҳатто маҳаллий корхоналар томонидан ишлаб чиқарилган ускуналар ҳам қисқа вақт ичида 1,5 баробар қимматлашди. Ҳар сафар деҳқонларга субсидиялар берилса, маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ҳеч қандай тўсиқсиз нархни ўзлари кўтарадилар. Шунинг учун маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ваколатли органлар томонидан назорат қилиниши керак.
Юқорида айтганимдек, Қозоғистонда қишлоқ хўжалиги техникаси имтиёзли кредит билан берилмоқда. Йиллик ставка 6 фоизни ташкил қилади. Лекин биз ҳозир соҳага масъул бўлимларга ставкани 3 фоизга тушириш таклифини юборяпмиз. Кичкинадек туюлса-да, бу фермерлар учун катта енгиллик бўлиб, соҳа ривожига ижобий таъсир кўрсатади.
– Суҳбатингиз учун раҳмат!
