Едиге достони ва унинг Жўжи улусидаги роли ҳақида
ASTANA. Kazinform – Жўжи улусини ўрганиш институти илмий ходими Талапкер Уалиев Kazinform агентлиги мухбири билан суҳбатда XIV аср охири – XV аср бошларидаги Жўжи улусининг қудратли ҳукмдори ҳақида сўзлаб берди.
– Едиге достонига қизиқиш қандай, унинг Жўжи улуси тарихига қандай алоқаси бор?
– Едиге ҳақидаги ривоят ва ҳикоятлар бутун Жўжи улусида кенг тарқалган бўлиб, қозоқ, нўғай, қрим-татар, татар ва бошқа туркий тилли халқлар тарихи ва маданиятини ўрганишда муҳим манба ҳисобланади. “Едиге” достони қозоқларнинг сиёсий, ижтимоий ва этник-маданий тарихига оид салмоқли маълумотларни ўз ичига олувчи улкан илмий-маърифий салоҳиятни тўплаган. Достон материаллари ҳақли равишда Жўжи улуси ва Олтин Ўрдадан кейинги тарихий воқеаларга ички қарашни акс эттирувчи қўшимча, айрим ҳолларда эса Жўжи улуси тарихи бўйича асосий манба сифатида ишлатилиши мумкин.
– Достон ҳақидаги илмий изланишларингизнинг ўзига хослиги нимада?
– Умуман олганда, «Беклербек Едиге тарих ва қаҳрамонлик достонларида: манбалар ва тарихнавислик» тадқиқоти Едигенинг тарихий-эпик қиёфасига бағишланган бўлиб, мен уни уч жиҳатда кўриб чиқаман: биринчидан, манба таҳлили призмаси орқали, иккинчидан фольклор анъаналарини ўрганиш ва учинчидан, тарихнавислик орқали, яъни Едигенинг тарихий-эпик образини илмий адабиётларда ўрганиш тарихи. Менимча, “Едиге” достонини ўрганишда тарих фанининг энг муҳим йўналиши сифатида тарихшуносликка алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Совет даврида тарихшунослик кўпинча диссертация ёки илмий мақолани олиб боришнинг расмий қисми сифатида қабул қилинган, унда ўрганилаётган муаммога бағишланган асарлар рўйхати келтирилган. Бироқ, аслида, бу анча мураккаб ва кўп қиррали соҳа бўлиб, услубий ёндашувларни таҳлил қилиш, тарихий тафаккур эволюцияси ва унинг ижтимоий-сиёсий контекст билан алоқасини танқидий тушунишни ўз ичига олади.
Едиге эпик образини ўрганишда биз давр, ташқи шароит, жамиятнинг мафкураси ва сиёсий тизими олимлар ижодига қандай таъсир кўрсатганлигини, турли тарихий даврларда Едигенинг турли образларини шакллантирганини тушунишга интиламиз.
– Совет тарих фанида Едиге образига муносабат қандай ўзгарди?
– Ҳа, ҳақиқатан ҳам Едигега нисбатан қандайдир динамикани кузатиш мумкин. Тарихчи олим Жақсилиқ Сабитовнинг ёзишича, урушдан олдинги даврда Қозоғистонда Қаниш Сатпаев раҳбарлигида Едиге номини миллий канонга, лекин марксистик парадигмага киритишга ҳаракат қилган зиёлилар гуруҳи ташкил этилган.
Гап шундаки, Едиге достони марксистик мафкурага жуда мос тушади, чунки у достонда оддий халқ манфаатлари йўлида Хон Тўхтамиш ва унинг атрофидагиларга қарши курашган «қарасүйек» (қора суяк вакили) сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб, машҳур «ел қамын жеген Едіге (Едиге халқ ҳимоячиси)" эпитети билан тақдирланган. “Сатпаев” гуруҳидаги олимлар, ёзувчилар, шоирлар ва бошқа зиёлилар элитасининг вакиллари Едиге сиймосини мақсадли равишда тарғиб қилдилар, мақолалар, шеърлар ёздилар, бадиий кечаларда саҳна кўринишларини саҳналаштирдилар.
Яна бир эътиборга молик жиҳат. Ўша даврдаги қаҳрамонлик достонлари тўпламларига назар ташласангиз, улар ҳамиша Едиге достонидан бошланганини кўрасиз. А. А. Диваевнинг 1922 йилги тўпламида «Мырза Едіге батыр» достони охирги ўринда туради.
Уруш йилларида “Едиге” достони аҳоли орасида катта шуҳрат қозонди. Ўтган асрнинг 30 йилларида яратилган бу қаҳрамоннинг марксистик образи ҳарбий тарғибот мақсадида қайта талқин қилиниб, фронтдаги аскар ва офицерларнинг маънавиятини юксалтиришда қўлланилган. Бироқ, 1944 йил август ойида Большевиклар Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг қарори билан «Идегей» достони ва унинг тадқиқотчилари татар миллатчилигини тарғиб қилишда айбланди. Бу фармон халқ достонларини, жумладан, қозоқ тилини ўрганишга сезиларли таъсир кўрсатди ва Едиге қаҳрамонлик эпоси билан боғлиқ бўлган Волгабўйи, Қрим, Сибир ва Қозоғистон каби ҳудудларда фаолият юритаётган олимларга таъсир кўрсатди. Шундай қилиб, урушдан кейинги даврда Едиге қиёфасида сезиларли ўзгаришлар юз берди, у "рус халқининг энг ашаддий душмани" сифатида қабул қилина бошлади.
– Археолог олим Алкей Марғулан ҳам Едиге достонини ўрганиб, бу борада бир қанча илмий мақолалар эълон қилган. Бу ҳақда нима маълум?
– Қозоғистонда Алкей Хаканович Марғулан чиндан ҳам Қозоғистондаги бронза ва илк темир даври ёдгорликларини ўрганган археолог сифатида танилган. Аммо унинг илмий ва илмий-оммабоп изланишларига эътибор қаратсангиз, олим 1938-1946 йиллар оралиғида асосан қозоқ халқи маънавий маданияти, фольклорини ўрганиш билан шуғулланганини кўриш мумкин. Дарҳақиқат, 1940 йилда “Қозоғистон адабиёти ва санъати” журналида A.Maрғуланнинг “Едиге ва Орақ Мамай” номли мақоласи эълон қилинган.
1944 йилда “Тарих ва анъаналарда Едиге” китоби нашр этилган, 1945 йилда “Қозоқ халқининг достонлари” мавзусида докторлик диссертациясини ҳимоя қилган. 1946 йилда унинг фольклор мавзуларида ёзилган "Қозоқ эпосининг характери ва тарихий шартлилиги ҳақида" сўнгги мақоласи нашр этилди. Бу даврда мафкуравий соҳада жиддий ўзгаришлар рўй берди, Большевиклар Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг "Татар партия ташкилотида оммавий-сиёсий ва мафкуравий ишнинг ҳолати ва чора-тадбирлари тўғрисида"ги фармони эълон қилинди; 1944 йил 9 августда "Идегей ҳақида дастан" Татаристон миллатчи агентларининг "манифести" эълон қилинган.
Шундан сўнг олим ўз илмий изланишлари йўналиши ва ихтисослигини кескин ўзгартириб, маънавий маданият, жумладан, оғзаки эпик анъаналар бўйича мутахассисликдан Қозоғистоннинг бронза даври моддий ёдгорликларини ўрганувчи археологга айланди.
– Мустақилликдан кейин вазият қандай ўзгарди?
– Агар шўролар даврида Едиге ҳақидаги достон узоқ вақт мафкуравий иснодда бўлиб, уни ўрганиш фольклоршуносларнинг илмий манфаатлари доирасидан чиқиб кетган бўлса, постсовет даврида туркий тилли мамлакатларда тескари йўналиш вужудга келди: Едиге образи тўлиқ "реабилитация" жараёнини бошдан кечира бошлади. Олимлар илгари сир бўлган архив материалларини ўрганишга киришдилар, Едиге достонига бағишланган диссертациялар ҳимоя қилиш ва монографиялар нашр этиш, шарафига ёдгорликлар ўрнатиш, кўчаларга унинг номини бериш ишларини бошладилар.
Едиге Олтин Ўрданинг асосий тарихий шахсларидан бири бўлиб, унинг хотираси достон ва қозоқ анъаналарида сақланиб қолган. Едигенинг тарихий биографиясини ўрганмай туриб, Олтин Ўрда тарихи тўлиқ бўлмайди, айниқса XIV аср охири – XV аср бошлари, Олтин Ўрда ўзининг қисқа, аммо ёрқин даврни бошидан кечирган давр.
Едиге ҳақида форс, араб, рус, шарқий Европа тарихчилари, яъни ўша даврнинг барча ўрта аср йилномачилари ёзган бўлса, бу тарихий шахснинг кўлами шунчалик катта эди. Қозоқлар ҳамиша Едигени ҳурмат қилганлар. Едиге ҳақидаги ривоятларнинг аксарияти қозоқлар орасида сақланиб қолган. Мисол учун, биз Едиге учун 38 та вариантни ҳисобладик, эҳтимол кўпроқ бўлади. Бу тарихий шахс энг яқин эътибор ва ҳурматни талаб қилади.
