Дунёдаги уран захиралари неча йилга етади
ASTANА. Кazinform – Ўтган ой Халқаро атом энергияси агентлиги ўзининг “Қизил китоб” ҳисоботини эълон қилди. Мутахассислар 2080 йилга келиб Ерда илгари очилган уран захиралари тугайди, деган хулосага келишди. Шундай қилиб, нефть даври билан бирга уран даври ҳам узоққа бормайдиганга ўхшайди. Кazinform таҳлилий шарҳловчиси ушбу прогнозни ўрганиб чиқди ва мутахассислардан дунёда уран захираси неча йилга етишини сўради.
МАГАТЭ прогнозида нималар ёзилган?
Financial Times ёзганидек, дунёда атом энергетикасига қизиқиш 1970-йиллардаги нефть инқирози давридагидек юқори. 2020 йилдан бери атом энергетикасига йиллик инвестициялар қарийб 50 фоизга ошди. 2050 йилга бориб эса атом энергетикаси 130 фоизга ошади. Агар бу суръат давом этса, 2080 йилга бориб дунёнинг ҳозирда маълум бўлган барча уран захиралари тугайди.
Ҳозир дунёда қанча захира бор? МАГАТЭ ҳисоботида айтилишича, 2023 йилда дунёда тахминан 8 миллион тонна уран захираси аниқланган. Агентлик маълумотларига кўра, Австралия дунёдаги энг катта уран захираларига эга давлат ҳисобланади – унинг захиралари 1,7 миллион тоннага тенг. Иккинчи ўринда Қозоғистон (900 минг тонна), учинчи ўринда Канада (600 минг тонна). Аслида, Канада урани юқори сифатли ҳисобланади. Кейинги ўринларда Россия (500 минг тонна), Африкадаги энг йирик уран ишлаб чиқарувчи Намибия (450 минг тонна) ва Ўзбекистон (200 минг тонна) туради. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу маълумотлар фақат технология ёрдамида ишлаб чиқарилиши мумкин бўлган уран миқдорига тегишли.
Қўшма Штатлар ҳозирда жаҳон бозоридаги энг йирик истеъмолчи бўлиб, бойитилган ураннинг 60 фоизини сотиб олади. Кейин Хитой, Россия, Франция. Охиргиси ўтган асрдан бери урандан энергия олиш амалиётини тўлиқ амалга оширишга яқин. Масалан, Франция электр энергиясининг 80 фоизини урандан олади.
АҚШ, Буюк Британия ва Жанубий Корея 2050 йилга бориб атом энергиясини сезиларли даражада оширишни режалаштирмоқда.Бундан ташқари, Microsoft, Amazon каби йирик компаниялар ҳам атом энергиясига сармоя киритмоқда. Улар илғор технологиялар, кучли маълумотлар марказлари ва сунъий интеллект тизимларига эътибор қаратдилар.
Саноат вакиллари Ғарб энергетика компаниялари талаб ортиши туфайли уран танқислигига дуч келишидан қўрқишади. Шу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, Қозоғистон ҳозирда жаҳон уран бозорининг 43 фоизини ташкил қилади. Сўнгги йилларда Қозоғистон Россия ва Хитойга кўпроқ, АҚШ ва Европага эса камроқ уран сотишни бошлади. 2022 йилда Қозоғистон томонидан ишлаб чиқарилган уран ҳажми тўртта давлат: Канада, Намибия, Австралия ва Ўзбекистон ишлаб чиқаришидан ошиб кетди.
Қозоғистон 2024 йилда уран ишлаб чиқаришни яна 10 фоизга oширди.2023 йилда бу кўрсаткич 21112 тоннани ташкил этган бўлса, 2024 йилда мамлакатда 23270 тонна уран ишлаб чиқарилган. Бироқ сотилган уран ҳажми ўтган йили 8 фоизга камайиб, 16,6 минг тоннани ташкил қилган. Шундай қилиб, “Қазатомсаноат” миллий атом компаниясининг соф фойдаси 2024 йилда икки баравар кўпайиб, 1,13 триллион тенгега етди. Ўтган йили компания томонидан ишлаб чиқарилган 1 фунт (0,45 килограмм) уран бозорда ўртача 55 долларга сотилган.
Уран инсоният учун нефтдан муҳимроқдир
Ердаги ҳар бир ресурс чекланганлиги аниқ. Нефть, сув, газ ва уран ҳам чекланган. Шунинг учун инсоният муқобил энергия манбалари деб аталадиган шамол ва қуёш манбаларини туганмас ресурслар деб билади. Энергетика бўйича эксперт Абзал Наримбетов фикрича, 2080 йилга бориб яна кўплаб уран захиралари очилиши мумкин ва бу ерда потенциал конлар мавжуд. Бу шуни англатадики, прогноз қилинган вақт давом этади.
- Ўтган асрда яшаган америкалик геофизик Мэрион Кинг Хабберт "1978 йилда нефть тугайди", деди. Қаранг, орадан ярим аср ўтди, Шимолий денгизда нефть топилди, янги технология туфайли сланец нефти ишлаб чиқарилди. Бу ўринда айтмоқчимизки, бирор нарса чўққисига (энг юқори чўққига – таҳр.) етса, орқага қайтади. Лекин бунга тўсқинлик қилаётган нарса янги технология. Инновацияларнинг пайдо бўлиши ва янги усулларнинг ихтиро қилиниши захираларни тўлдирди. Ҳозирда нефть кульминацион нуқтасига 2040 йилда етади, деган башоратлар бор.Бир пайтлар “нефть 2019-2020 йилларда кульминацион нуқтасига етади” деб башорат қилган экспертлар ўз башоратларидан воз кечишди, — дейди эксперт.
Мутахассиснинг фикрича, захираларнинг тўпланишига қисман нархлар ҳам таъсир кўрсатади. Нефть вақти-вақти билан ўзгариб турса-да, асосий нархини сақлаб қолади. Уран нархи 2000-йилларда тушиб кетган, аммо ҳозир яна ошиб бормоқда. Шу сабабли, бу даврлар ва прогнозларнинг барчаси даврий эканлигини ёдда тутиш керак.
МАГАТЭ “Қозоғистонда 900 минг тонна уран захираси бор” деса-да, Абзал Нарймбетов Қозоғистоннинг уран ишлаб чиқарувчи компаниялари ҳисоботларини бирлаштириб, бироз бошқача маълумотлар пайдо бўлганини кўрсатди. Экспертнинг таъкидлашича, компания ҳисоботларини ҳисобга олган ҳолда мамлакатда 567 минг тонна уран захираси мавжуд бўлиб, унинг 53 фоизи (301 минг тонна) “Қазатомсаноат”га тегишли. 25 фоизи (141 минг тонна) эса Россиянинг “Росатом” компаниясига тегишли. Қолганлари Канада, Хитой, Франция ва Япония компанияларига тегишлидир.
- Бироқ, компаниялар аниқланган захиралардан ташқари потенциал ресурсларга эга. Бу борада “Қазатомсаноат” етакчилик қилмоқда, унинг ресурслари 509 минг тонна. “Росатом”нинг қуввати 193 минг тоннага баҳоланмоқда. Юқорида тилга олинган тўртта давлат компанияларининг умумий ресурслари 148 минг тоннани ташкил қилади.
Ҳозир дунёда ресурслар тугаб бораётгани аён бўлмоқда. Бу келажакда муҳокама қилинадиган масаладир. Бундан 10 йил аввал “Қазатомсаноат” хатога йўл қўйганини ҳам эслатиб ўтиш жоиз: бозорга кўпроқ уран олиб кириш умидида уран нархини туширган. Бошқа давлатлар буни ҳисобга олиб, нархлар ошишини кутган ҳолда потенциал захираларни сақлаб қолаётган бўлиши мумкин, - дейди эксперт.
Ҳозирги кунда гигант компаниялар сунъий интеллект ва ахборот билан ишлаш учун албатта энергияга муҳтож. Шунинг учун модулли реакторлар тажриба сифатида синовдан ўтказилмоқда. Лекин уларнинг барчаси келажак учун лойиҳалардир. Буларнинг барчаси энергиясиз бутун инсониятнинг ривожланиши тўхтаб қолишини кўрсатади.
- Уран инсоният учун нефтдан муҳимроқдир. Нега? Нефть тўғридан-тўғри энергия ишлаб чиқариш учун ишлатилмайди, лекин асосан ёқилғига айланади. Агар у йўқ бўлса, газ уни алмаштириши мумкин. Уран эса энергия манбаи экан, у инсоният келажаги учун зарур, - дея хулоса қилди Абзал Наримбетов.
Бу борада мутахассислардан ташқари расмий идоралар, жумладан, Энергетика вазирлигининг ҳам фикрини билмоқчи эдик. Бироқ, вазирлик яқинда ташкил этилган Ядро энергетикаси агентлигига йўллади. Агентлик матбуот хизмати хабарига кўра, жамоа тузилгани яқинда бўлгани учун мутахассислар ҳали тасдиқланмаган. Ва ниҳоят, “Қазатомсаноат” мутахассисларининг позициясини сўрамоқчи бўлдик. Бироқ компания матбуот хизмати мутахассислар билан боғланиш ҳақидаги сўровимизга жавоб бермади.
Океанларда 4,5 миллиард тонна уран мавжуд
Нефть ва газ соҳаси эксперти Асқар Исмаиловнинг фикрича, нефть даври, уран у ёқда турсин, яқин 20-30 йилда тугамайди. Муаммо шундаки, жаҳон нефть бозорининг қиймати 3 триллион доллардан ошади. Нефть компаниялари капитал қўйилмаларини қопламагунча, бу бозорнинг йўқ бўлиб кетишини ҳеч ким хоҳламайди.
– “Қора олтин” шунчаки хомашё эмас, у шу ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бутун саноат тармоқларидан иборат. Ушбу турдаги хизматлар жуда ўзига хосдир ва бошқа соҳаларда қўлланилмайди. Масалан, сув ости фавворалари фақат океандаги нефть конларида мавжуд. Шунга ўхшаш мисоллар жуда кўп.
Менимча, уран ҳақидаги миш-мишлар Россия уранига қарши санкцияларни заифлаштиришга қаратилган навбатдаги пиар кампания, холос. Бунинг сабаби, бойитилган ураннинг катта қисмини Россия ишлаб чиқаради. Урансиз Ғарбдаги кўплаб атом электр станциялари ўз фаолиятини тўхтатади, — дейди у.
Эксперт, шунингдек, Хитой ҳозир денгиз сувидан уран қазиб олишни бошлаганини айтди. Океанларда тахминан 4,5 миллиард тонна уран бор, бу минг йилларга етади. Лекин хитойликлар аввало ишлаб чиқаришни саноат даражасига олиб чиқишлари керак. Ҳозирда у фақат синов тариқасида амалга оширилмоқда.
– Муқобил энергия манбаларига келсак, асосий масала уларнинг нархи ва барқарорлигидир. Ушбу икки кўрсаткич бўйича ҳали ҳам муҳим муаммолар мавжуд. Инсониятнинг аксар қисми камбағал эканини инобатга олсак, бундай энергияга бўлган талаб юқори бўлмайди, — дея хулоса қилди Асқар Исмаилов.
Бир сўз билан айтганда, МАГАТЭ прогнозидан хавотирланишга асос йўқдек. Чунки уран захираларини ҳали ҳам дунёнинг кўплаб мамлакатларида топиш мумкин. Кўриниб турибдики, баъзи ишлаб чиқарувчилар нархларнинг ошишини кутмоқдалар ва захираларни очишга шошилмаяптилар, деган тахмин ишончлироқдир.
